«Общественная позиция»
(проект «DAT» №18 (430) от 10 мая 2018 г.
ДАТ!
Көктемгі егіс және бау-бақша науқаны да келіп жетті. Қазақстан фермерлерінің бұл науқанға дайындығы қандай? Ауыл шаруашылығына арналған мемлекеттік бағдарламалар шаруа қожалықтарына қолғабыс жасайтын түрі бар ма?
Шығыс Қазақстан облысының Зайсан ауданындағы «Досхан-тур» серіктестігінің директоры Әлібек Мұқашев редакциямызға арнайы келіп, осы және басқа да сұрақтар төңірегінде сөз қозғады. Еске сала кетейік, өткен сәуір айының ортасында Әлібек мырза бастаған зайсандық 37 шаруа қожалығының жетекшілері Астанаға келіп, алыс шекаралық аймақтағы шаруашылықтардың қиын жағдайын билік басындағыларға мәлім еткенін бірқатар ақпарат агенттіктері сөз еткен еді. Алайда көктемгі егіс науқанына көмек іздеп келген шаруаларды парламент депутаттары да, ауыл шаруашылығы саласына қатысты құзырлы мекемелер де жалтарма жауаппен шығарып салған-ды.
Қысқасы, Әлібек Мұқашев қозғаған мәселе тек зайсандық қожалықтар үшін ғана емес, барша қазақстандық шаруаларға ортақ проблема екенін төменгі сұхбаттан білуге болады.
– Ең алдымен сіздерді Астанаға алып барған жағдайдың мән-жайын айтып беріңізші?
– Оның тоқетер мән-жайы – елдегі бей-берекетсіз ауыл шаруашылығы саясатынан туындайды. Жергілікті жерде шаруалардың жұмыс істеуге деген ынтасы зор-ақ, бірақ сол талпынысты қолдауға келгенде, қазақстандық бюрократизм мен жаппай жауапсыздық қол-аяғымызды шідерлеп отыр.
Мысалы, былтыр Зайсан ауданында 37 шаруа қожалығы қытайлардан ақша алып, 5 мың гектар жерге соя еккен еді. Егін жақсы шықты. Бірақ сол егіннің тең жартысынан астамы қар астында қалды. Себебі шаруалар мен қытайлық инвесторлар арасындағы келісім-шарт толық орындалмай қалды. Ал орасан зор зардап шеккен шаруаларға араша түсетін бірде-бір мемлекеттік мекеме болмады. Аяғында ақша берген қытайлықтар келісім-шарт талаптары орындалмады деп шаруаларды сотқа берді.
– Жөн ғой енді: инвестор ақшасының қайтарымын талап етуге қақылы емес пе?
– Оған, әрине, дау жоқ. Бірақ келісім-шарт жасалғанда, аудандық әкімшіліктің талабы бойынша, қытайлықтар сояны оруға комбайн беруі тиіс еді. Олар 5 мың гектар егінді шабуға үш комбайн әкелген еді, оның екеуін кейіннен қайтадан алып кетті. Ал жалғыз комбайн ең көп дегенде күніне 50–60 гектар жердің егінін ғана шаба алады.
Соя деген дақылды түнде шабуға болмайды. Яғни, бір комбайн бес мың гектар жерді үш ай шабар еді. Сондықтан шаруалардың еңбегінің бәрі далада қалды. Өйткені амалсыздан науқанның жартысы түнде, әрі күннің суығында атқарылды. Сонымен бүкіл еңбек зая кетті. Енді, міне, «былтырғы жылы берген ақшамызды қайтарыңдар» деп, қытайлықтар талап қойып, бізді сотқа беріп жатыр. Ол аз қаржы емес – 250 миллион теңге.
Ал қытайлықтар сотқа жүгінген кезде бізді қорғайтын бірде-бір қазақстандық құзырлы орган табылмады. Біз егінді бітік өсіріп бердік, ал оны ору – екі жаққа ортақ міндет еді. Осы жағдайға араша түсетін мекеме табылмаған соң, Астанаға баруға, жоғарғы билік өкілде
ріне шағымдануға тура келді. Біздің арыз-арманымызды тыңдаған мәжіліс депутаттары да, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің бізді қабылдаған өкілі де жәрдем жасауға дәрменсіз болды. Яғни, олар қытай мәселесіне келгенде «жоғарғы жақтың» қаһарынан қорқады.
– Ал қаражатты қытайлардан емес, өз еліміздегі несие беретін орындардан неге алмадыңыздар?
– Біз қытайларға жетіскенімізден мүдделі болдық па? Бізде ауыл шаруашылығын несиелендіретін орындардан қаржы алу деген қияметтің қиыны. Бір несие алу үшін 25 түрлі құжат жинау керек. Қып-қызыл бюрократия! Олар кепілге қоятын құнды мүлік талап етеді. Ондай бағалы кепілдік мүлік көптеген шаруашылықтарда қайдан болсын?
Ал қытайлықтар екі қағаз толтырады да, екі күннің ішінде қолыңа ақша ұстатады. Шамасы, бұл да қазақстандық шаруаларды кіріптар етудің, қарызға батқан шаруаның кепілге қойылған жерін иемденудің амалы болса керек. Ал осы кіріптарлыққа араша түсетін, шаруаларды шетелдіктерге тәуелді болудан құтқаратын қазақстандық несиелік мекеме жоқтың қасы. Бары – қалың бюрократиялық процедураны талап етеді. Содан амалсыздан қытайлықтарға алақан жаюға тура келеді. Осыған енді шаруа кінәлі ме?
– Енді кім кінәлі? Қаржыны алған сіздер ғой…
– Ол қаржыны қайбір құштарлықпен алдық дейсіз? Себебі өзіміздің ауыл шаруашылық операторы «ҚазАгро» мен «ҚазАгроФинанс» мекемелері үшін құжат жинап, бір жыл сандалтқан соң, қытайлардан ақша алуға мәжбүр болдық. Айтпақшы, аталмыш мекемелер талап еткен құжат толық болған күннің өзінде егіс науқанына ешқандай қаражат бермейді. Әкеміздің құнына пара-пар кепілдік мүлік талап етеді. Мәселен, Зайсанда бір үйдің құны ары кетсе 1 миллион теңге. Ал орта есеппен 10 миллион теңге алу үшін, 20 миллиондық кепілдік мүлікті біз қайдан тауып береміз? Бұл диханды қолдау емес, қорлау! Қытайлар болса, бір тілім қағаз – жерге қатысты құжат пен келісім-шарт арқылы екі күннің ішінде қаржы береді.
– Ал қытайлармен соттасудың барысы қалай болып жатыр?
– Бүгінге дейін ешқандай шешім шыққан жоқ, тек қытайлардың талап-арызын қабылдап алды. Бірер күн бұрын естуім бойынша, сот осы істі қарамайтын болыпты. Өйткені «Жер тағдыры» деген қоғамдық ұйым бізге араша түсті. Дөңгелек үстел өткізіп, біраз қолдау шараларын жасады. Соның арқасында сот шегініс жасаған сияқты. Бірақ түбінде осы сот қайтадан жанданатыны белгілі.
Сорлап қалған 37 шаруа қожалығының қолында көк тиын да жоқ, жер игерілмей бос қалды.
Түбінде Талдықорған қалалық соты да қытайлардың талабын амалсыздықтан қабылдаған сияқты. Себебі – үлкен саясаттың сарсаңы оларды да мәжбүр етіп отыр: Ақорданың жарлығы қатты – соттың жаны тәтті. Қазақстандық билік инвесторды қорғауды талап етеді, ал сот болса, адамшылықпен жағдай біздің пайдамызда екенін біліп отыр. Бірақ шешімді шорт кесіп, үкімді шаруалардың мүддесіне шешіп беруге Ақордадан қаймығады. Көктемгі егіс науқанына кірісуі тиіс шаруалар осындай тығырықтың салдарынан ақыр аяғы зардап шегуде.
– Иә, ақыры енді қайтпек керек? Мәселен, Зайсан ауданының басшылығы сіздерді қытайларға емінтіп, олардың қаржысына иек артпай, өз тараптарынан 37 шаруа қожалығына тек соя өсіру емес, басқа да егін шаруашылығымен айналысуға жәрдем жасайтындай мүмкіндігі болмады ма?
– Жоқ, олардың тарапынан ондай жәрдем болмайтыны белгілі: сондықтан ғой – сонау шығыстан Астанаға тентіреп, дөңгелек үстелге қатысып жүргеніміз. «ҚазАгроның» бастығымен, біраз депутаттармен жолықтық, біз өзіміздің талабымызды президент Назарбаевқа дейін жеткізбек болғанбыз. Сол жиынға қатысқан «ҚазАгро» бастығының айтуынша, он күн ішінде бізге несие беретін болған. Бірақ арада бір ай өтсе де, «ҚазАгро» басшылығының тарапынан жылт еткен хабар жоқ.
Мына дерекке қараңызшы: Зайсандағы 37 шаруа қожалығының біреуінде 6-7 адам еңбек етсе, олардың отбасы мүшелерін қосқанда, мыңға жуық адам күнкөріс көзін таппай, далада қалды. Енді ешкімнің егін салуға қаражаты да, зауқы да жоқ. Соттың соңы қалай болар екен деп, бастары қатып отыр.
– Енді не істемек ойларыңыз бар? Қаржы мәселесін қалай шешпексіздер?
– Қаржының кесірі көп болайын деп тұр-ау… Астанаға ақиқат іздеп барған 37 шаруа қожалығының өкілдері «ҚазАгроның» сөзіне сеніп, «он күнде ақшалы боламыз» деп елге қайтқан еді. Ал ауданға қайтып келсек, сот ісін алдымыздан көлденең тартып: «Сот бітпей, қаржы бөлуге болмайды», – дейді. Заң тұрғысынан келсек, «қашпаған сиырдың уызынан» дәметудің кері келіп тұр. Бір жағынан, сот ісі әзір кейінге шегерілгендей болды. Екінші жағынан, көктемгі егіс науқаны өтіп барады. Ал қаржысыз қалған шаруа қожалықтары биылғы егіннен құр қалатын болса, әлгі бір мыңға жуық халықтың күні не болмақ?! Олардың бар-жоқ сеніп отырғаны – егіннің түсімі еді ғой: енді қалай күн көреміз деп отыр!
Айтпақшы, мына парадоксты қараңыз: қытайлар қаржы бөліп, шаруалар егін еккен жер – Шығыс Қазақстан облысы, ендеше сот отырысы Өскеменде өтуі тиіс еді ғой. Жоқ, қытайлар болса, сотты Талдықорғанда – Алматы облысының аумағында өткізуге қол жеткізді. Осыдан кейін қытайдың аузына қарап қалған сот пен билікке не дерсіз?.. Осы мәселенің артында алматылық бір дөкей тұр деген күдігіміз басым. Яғни, қытайлармен ауыз жаласқан – сол адам. Біз оның кім екенін анықтаймыз!
– Қытайлар дегенде, қалың шүршіт көзге елестейді: ақша берген жеке адам ба, әлде қытайлық бір мекеме ме?
– Бізге қаржы бөлген қытайлық компания – Алматыдағы «Агромерей» деген жеке шаруа серіктестігі (ЖШС), ол Қарасай ауданында тіркеліпті. Бастығы – бес жылға Қазақстанның азаматтығын алған Гонконгта тұратын Мерей Сіләмұлы деген бір қазақ. Заңды түрде 2017 жылы 29 наурызда тіркеліп, арада алты күн өткенде – 5 сәуірде бізге ақша берді. Мәселенің бәрін бір аптаның ішінде шешіп тастаған бұл қандай дөкей?! Қазақстанның заңы бойынша, шаруашылық ісін жүргізуге лицензияны қолға алмай, ол бізге қалай ғана тез арада ақша берді? Міне, біздің заңымыз кімге қызмет көрсететінін өзіңіз де байқап отырған боларсыз.
– Зайсан – ежелден шаруасы дөңгелеп тұрған аудан орталығы еді ғой. Жергілікті биліктің осы тығырық мәселеге айтар уәжі бар ма?
– Бұл күнде түкпірде жатқан Зайсанның зарын кім естиді?! Шынымен де, кеңес заманында әсіресе шекара аумағында қоныстанған ауданның тұрғындарына мемлекет тарапынан көмек көрсетілетін. Зайсан да сол жақсылықтан шет қалған өңір емес-ті. Ал бүгінгі тәуелсіз елдің жағдайында шекаралық ауданға жеңілдік беретін мұндай мүмкіндік атымен жоқ. Екі жылдан бері соя егуге бөлінетін субсидия да су аяғы құрдымға кетті. Былтыр облыс әкімінің қаулысымен сояның әр гектарына 25 мың теңгеден субсидия беретін болған. Бірақ қыркүйек айында сол қаулының күші жойылыпты. Ал біз болсақ әкімнің қаулысына алданып қалдық. Астанада өткен дөңгелек үстелге қатысқан ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі өкілінің айтуынша, облыс әкімшілігі дихандарға 25 мың теңгеден субсидия беру туралы қаулыларын бекіттіріп әкеткен екен. Сонда ол қаржы қайда кетті? Бұл – шығыстық қазақтарды қорлау ма, әлде мазақ ету ме?
Айтпақшы, соңғы 15 жылдан бері Шығыс Қазақстан облысына ешуақытта жергілікті жердің төлтума азаматы әкім болып көрмепті. Тіпті жергілікті атқарушы билікте жілік басын ұстап отырғандар – сырттан келгендер. «Жаны ашымастың – балтыры сыздамас» деген осы шығар. Соның кесірін халық тартып отырған жоқ па?! Әкім- қаралар жем көрсе, топтасып шүйлігетін қарға сияқты: Өскеменге келіп, қарнын тойғызып алады да, бір сәтте із-түссіз ұшып кетіп жатады. Сондықтан президент Назарбаевтың отбасы мүшелерінен – қызы, жиендерінің бірі келіп, қасына ақшалы адал азаматтарды топтастырып, Шығысқа көмек қолын созса, өңір өркендер ме, бәлкім?! Басқа үміт артар пендені көрмей тұрмын. ШҚО-да Менделеевтің таблицасындағы 42 элементтің байлығы бар. Ал Зайсанның жер асты мұнайы мен газында есеп жоқ болса да, бүгінгі жағдайы мүшкіл дегенге кім сенеді? Ондай байлықтан құр алақан Тарбағатай мен Күршім ауданына барып көрсеңіз, ондағы халықтың жағдайы 1941 жылғы соғыстан кейінгі тіршілікті көз алдыңызға әкеледі.
– Осыдан бірер жыл бұрын «ҚазАгроФинансқа», тағы басқа құзырлы мекемелерге барып, несие алу жөнінде Астананың біраз есіктерін ашып едіңіз ғой. Сол мәселенің аяғы немен бітті?
– Бәрі өтірік болды: барлығы ауыл шаруашылығымен айналысатын қожалықтарға несие береміз деп, алдап шығарып салды. Бірақ нағыз көзбояушылықтың көкесі – Астанада сыңайлы. Мұнда ауыл халқын жарылқаймыз деп нешетүрлі бағдарламалар жасалады, бірақ түптеп келгенде ол құжаттардың қызығын кімдер көріп жатқаны белгісіз. Дәл ауыл халқына, шаруамен айналысатын фермерлерге сол бағдарламалар бойынша бөлінетін қаржының 10 пайызы да жетпейді. Ұрлық! Тонау! Жемқорлық! Осыны Ақорданың билігі білмей отыр ма?
Егер ауыл халқына жағдай жасай алмаса, «ҚазАгроның» керегі қанша? Бізде осы «ҚазАгроның» филиалы ауылға қаржы бөлінетін бағдарлама бойынша несие алу үшін 24 түрлі құжат жинауды талап етеді. Ал егер осы қыруар құжатты дайындап берсек, несие бөлуге негіз жоқ екенін өздері түсіндіріп бере алмайды. Не жазып, не қойғандарын өздері де түсінбейді. Өздері түсінген күннің өзінде бағдарламаның мақсатын халыққа түсіндіріп бере алмайды. Үкіметтің өткен жылғы есеп-қисабы бойынша, ауылға бөлінген қыруар қаржы игерілмей, кері қайтқан. Неге? Шаруалар қаржыға зәру болып отырған кезде ол қаржы неге игерілмей қалды? Себебі айқын: бюрократизм, жемқорлық және немқұрайдылық!
– Негізі, бюджет бойынша бөлінген қаржыны игермеу – заң жүзінде қылмыс саналады. Сонда бұл қылмыстық іс неге жауапқа тартылмайды деп ойлайсыз?
– Анығында, факті бойынша, ол қаржы игеріліп жатқан сияқты көрінеді. Мәселен, «ҚазАгро» және «ҚазАгроҚаржы» сияқты құзырлы орындар елге бөлінген қаржыны бірер ай банкіге салып, үстеме ақшасын өздері алады да, «игерілмей қалды» деген желеумен қалғанын Астанаға – бюджетке қайтарады. Өздері айналымға салады десем, артық айтты демессіз. Сол себепті де халыққа түсініксіз бағдарлама жасайтын болар.
Олар талап еткен түрлі құжат-қағазды жинап болғанша, елдің де есі кетеді. Науқандық жұмыстың мезгілі өтіп кетеді. Диқаншы қауым қаржының тапшылығынан жерін игере алмай, жерге қарап қалады. Демек, бақылаусыз бос ақшаға көз тігетін кім? Баяғы сол – «ҚазАгро» сияқты несиелік мекемелер. Елдің есесін жейтін мұндай мекемелер кімге керек, таратып жіберу керек!
Айтпақшы, өткен жылдары Египетте болдым: мұнда бір келі қойдың жүні мен терісі біздің ақшаға шаққанда 30–40 мың теңгеден өтеді екен. Ал бізде жүн жидіп, тері құрттап, далада жатыр. Ешкімге керегі жоқ. Соны неге іске жаратпасқа? Тері мен жүнді игеретін кішігірім кәсіпорын ашу аса бір қиын шаруа емес қой. Егер ауыл-аймақтарда өңдеуші кәсіпорындар болса, халық жұмыс іздеп, қалаға сабылмас еді ғой!
Сол сияқты субсидия қаржысы да жемқорлықтың көзіне айналды. Бұны Ақорда билігі білмей отыр ма? Біледі! Бірақ оны қалай тыю керектігін білмейді. Мысалы, бір гектар жерді жырту үшін, ең аз дегенде 10 мың теңге керек. Ал тұқым себу, оны суару, күтім жұмыстарын жүргізу үшін, жиыны 20–30 мың теңге керек. Ал осы бір гектардың түсімі кеткен шығынды ақтамайды. Осы шығындардың орнын жартылай толтыруға жәрдем жасайтын субсидия қаржысы тамыр-таныстықпен, жемқорлықпен талан-таражға түседі.
Ең бастысы – түскен өнімді өткізетін орын жоқ. Сол сияқты сояны да мың жарым шақырымға – Алматыға, Талдықорғанға тасимыз. Шығыны өте көп. Мемлекет тарапынан қолдау жасап, Зайсан, Тарбағатай мен Күршімге жақын жерден соядан да басқа қызылша сияқты өнімдерді өңдейтін зауыт салынса, халық қап арқалап, ешқайда қаңғымас еді.
– Зайсан сияқты шалғай аудандарда мал шаруашылығы өнімдерін өткізу, саудалау жағдайы қалай болып жатыр?
– Бұл салада нақты бір мемлекеттік бағдарлама аясында жұмыс жүріп жатыр деп айта алмаймын. Мысалы, Зайсан, Күршім, Тарбағатай, Мақаншы, Көкпекті сияқты малды аудандардың қолдағы малын Алматы мен Шымкент жақтан келетін көтерме саудагерлер сатып алады. Жергілікті жерде мал өткізетін орын жоқ. Халық амалсыз малын саудагерлер ұсынған арзан бағаға өткізуге мәжбүр.
Ет, сүт өнімдерін өңдейтін өндіріс орындары жоқ.
Ең қиыны – бұл аймақтардағы мал бруцеллез ауруына шалдыққан. Бүгінде отыз-қырық сиырдан ұстайтын тұрғындардың қорасы қаңырап, бос қалды. Бүкіл Зайсан ауданы аумағындағы жағдайы осы: жергілікті есеп бойынша, 1500 бас сиыр бруцеллезге шалдыққан. Ел іші зейнетақы алатын қарттарға ғана қарап қалды. Зейнет жасына жеткен әке-шешесі жоқтардың күні тіптен қараң. Отыз мың зайсандықтың ары кеткенде он мыңы ғана жұмыс істесе, қалғандары жұмыссыз.
Осы жағдайларды пайымдай келе, осының бәрі Қытайға жер беру саясатының жалғасы ма деп ойлаймын! Малсыз, егінсіз қалған халыққа жердің қажеті қанша: ертең олар өз үлесіндегі жерлерін еріксізден қытайларға жалға бере бастайды. Басқа қандай амал бар? Әйтеуір жерінен түскен жалдама ақшаға болсын, күн көру қажет қой! Осыны жоғарғы билік жақтағылар нақақ жасап отыр ма деген күдігім басым. Ауыл шаруашылығында қандай саясат жүріп жатқаны белгісіз.
Халық бүгінде ашу-ызадан бәріне дайын отыр: егер осылай жалғаса берсе, үлкен әлеуметтік-саяси толқу туа ма деген қатер бар. Ел ашынды, шегіне жетті. Ашу-ызаның сеңі қозғалып кетсе, ешкім де тоқтата алмайды. Ауыл көтерілсе, қаланың халқы оларды қолдап, үлкен толқу тууы мүмкін-ау деп ойлаймын.
– Зайсан сияқты шалғайдағы аудандарда халықтың күнкөрісіне дәрмен боларлық басқа жұмыс көзі бар ма?
– Басқа не болады – баяғы сауда-саттық. Бірінен-бірі алып, біріне-бірі сатады. Бірақ қаржы болмаған соң, ол сауда-саттық та қаншаға созылар дейсіз?! Егін мен малдың жағдайы анау. Өндіріс тып-типыл.
Өткенде ШҚО территориялық жер қатынастары басқармасының бастығы Виктория Барсукова жер-жерлерге телефонограмма жіберіп: «Егер несие алып, егін екпесеңдер, жерді мемлекетке қайтарып аламыз!» – деп, сес көрсеткен екен. Бұл саясатты Барсукова ойдан шығарып отырған жоқ: жарлық Астанадан келгені анық. Ал несие алайық, егін егейік десек, жағдай жоғарыда айтқандай: несие беруші мекемелер бюрократиялық қамалмен қымтанып алған.
Сонда бізге несиені кім береді? Қытайдан басқа ешкім жоқ. Осындай жағдайда халық не істеуі керек? Әдейі осындай тығырыққа тіреп, Назарбаевқа қарсы көтеріліске шықсын деп, әлдекімдер халықты астыртын айдап салып отырған сияқты. Бұл жағдайды Нұрсұлтан Әбішұлы біле ме, әлде тек жақсы хабар естуге ғана үйреніп қалған оның құлағына бұны жеткізуге төңірегіндегілер жасқана ма – ол жағы маған беймәлім. Білетінім – ауыл халқын оның билігіне қарсы дайындап жатқан астыртын күштер бар. Айтпады демесін – жағдай осы бетімен кете берер болса, келер жылы биліктің транзитінен бұрын, отырған орнын сақтап қалу мұң болады деген жоралғы бар.
Әлде шекара аймағындағы халықты тоздырып, жерді босату саясатын жүргізіп жатыр ма? Ертеңгі күні «Қытайға шамамыз келмеді, айдаладағы бір қыстақты беруге тура келді» деместеріне кім кепіл? Бұл да ел ішінде айтылып жүрген әңгіме.
Айтпақшы, Қытаймен шектес Майқапшағай кеден бекетінен Көкпекті арқылы Ресейге шығатын жол салуға 12 фирма тартылады деген сөз бар. Осы жұмыстарға бір мың қытайлық келеді екен деп естідік. Сонда жергілікті жердің өзі жол салуға қауқарсыз ба? Неге қытай келуі керек? Елдің іші жұмыссыз отырғанда, мұндай құрылысқа қытайды жолатудың қажеті қанша? Осыған таң қаламын.
Қайталап айтам: халықты әбден ашуландырудың аяғы жақсылыққа соқпайды. Мұны мен саясаткер немесе оппозиция өкілі ретінде емес, ел ішінен келген шаруа адамы ретінде айтып отырмын. Ақорда билігі мұндай қатерді біліп отыр ма, жоқ па – ол жағынан хабарсызбын. Бірақ ескертемін: елдің іші ауыр жағдайдың шегіне жетті! Мұның соңы жақсылыққа апармайды!
– Иә, Әлібек мырза, егер сіздің бұл сұхбатыңыз биліктің құлағына жетсе, қатердің алдын алу қамын жасайды деп ойлаймыз. Ауыл-елдің жағдайын тәптіштеп айтып беруге келген ниетіңізге рақмет!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»