«Общественная позиция»
(проект «DAT» №13 (377) от 06 апреля 2017 г.
Отарсыздану оқуы
Тәуелсіз Қазақстан елдің азаттығы мен аумақтық тұтастығы үшін күрескендердің ерлігін тануға тиіс.
Әлемнің барлық дерлік мемлекеттері тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, бірінші кезекті мемлекеттік шара ретінде өз халқының азаттығы, өз жерінің біртұтастығы мен бүтіндігі, өз елінің тәуелсіздігі жолында күрескен ұл-қыздарының (қаза тапқан және көзі тірі) тағдыры, көрсеткен ерлігі жөнінде шешім қабылдады. Олар өз Отанын, өз жерін қорғаушыларды ұлттық батыр дәрежесіне көтеріп, ұлықтады.
Барлық уақытта барлық құрлықтағы елдер мен халықтардың көпшілігі: Азия, Еуропа, Америка, Африка елдері жоғары мемлекеттік актілер қабылдаған. Бұл – әлемнің заңдылығы, әлемдік практика, жаңадан құрылған барлық мемлекеттер осы жолды ұстанады. Бірқатар елдерде, тіпті мемлекеттік саясатты, қоғамдық өмірді және өз азаматтарының санасын отарсыздандыру жөнінде арнайы мемлекеттік бағдарламалар қабылданды.
Осы табиғи процесс ешбір елде тарихты қайта жазу болып саналмады. Керісінше, бұл ақиқат пен әділдікті қалпына келтіру болып есептелді, өйткені, біріншіден, метрополия-елдер және олардың жылнамашылары мен ғалымдары ешқашан да, ешбір жерде де өздері отарлаған елдің шынайы тарихын жазбай, әрдайым өздерінің өркениет таратушы рөлін асыра көтермелеп, өздері жүргізген зорлық-зомбылықты ақтады. Екіншіден, отаршыл-тоталитарлық саясат пен идеология өз боданындағы халықтың азаттығы мен тәуелсіздігі жолындағы күрескерлерді қылмыскер деп көрсетті, ал отаршыл билік олардың күресін қатыгездікпен басып-жаншып, оларды жүйелі түрде қудалап отырды. Сондықтан да жас мемлекеттер өздерінің азаттығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен батырларын ақтап, олардың есімін қайта жаңғыртып, сіңірген қызметтерін лайықты түрде тануды өздерінің борышы мен міндеті санады.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін қалыптасқан жаңа мемлекеттер мен «социалистік лагерь» елдерінде де осындай практика орнықты. Шығыс Еуропа мемлекеттері, бұрынғы КСРО-ның одақтас республикаларының барлығы дерлік, өткен ғасырдың 90-жылдарының басында өздерінің нақты жағдайларын негізге ала отырып, қажетті мемлекеттік шешімдер қабылдады.
Мәселен, Литва Республикасы кеңестік отарлауға қарсы небары 50 жыл күрескен тұлғаларды ақтап алу, олардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру бойынша 29 жоғары мемлекеттік акт (10 заң, 19 үкімет қаулысын) қабылдады. Литвада тіпті жаңа Мемлекеттік орталық құрылып, ел Сеймінде тұрақты жұмыс істейтін комиссия ұйымдастырылды, олар қабылданған заңнамалық актілерді іске асырып, олардың орындалу барысын бақылап отырды.
Грузин Республикасы ел тәуелсіздігі жолында күрескен және ұлт-азаттық күреске қатысқаны үшін қуғын-сүргінге ұшыраған тұлғалардың ерліктеріне қатысты әділеттілікті қалпына келтіру туралы мемлекеттік декрет қабылдады. Тіпті жаңа, демократиялық Ресейдің өзінде «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заң, «Негізсіз қуғын-сүргін құрбаны болған діни қызметшілер мен діндарларды ақтау туралы» президент актісі, «Қаза тапқан отан қорғаушылары туралы», «Қуғын-сүргінге ұшыратылған халықтарды ақтау туралы» заңдар мен басқа да актілер секілді заңнамалық актілер қабылданды. Сол арқылы Ресей Федерациясы КСРО-ның құқықтық мирасқоры ретінде, біріншіден, тіпті олардың ресейлік Отанының өзінде жүйелі саяси қуғын-сүргін фактілері мен қорғаушылардың батырлығын ұмыту орын алғанын, екіншіден, өз аумағында тұтас халықтардың қуғын-сүргінге ұшыратылғанын мойындады.
Ресей президенті Б. Ельциннің «Ұлы Отан соғысы кезеңінде және соғыстан кейінгі кезеңде қуғын-сүргінге ұшыратылған, бұрын әскери тұтқын және азаматтық тұлға болған Ресей азаматтарының заңды құқықтарын қалпына келтіру туралы» 1995 жылғы 24 қаңтардағы Жарлығын атап өтпеуге болмайды. Бұл Жарлық Ресей аумағында, негізінен алғанда, кеңес қолбасшылығының кінәсінен тұтқынға түскен, тоталитарлық режимнің жүздеген мың және миллиондаған құрбандарын ақтап, олардың ардақты атын қалпына келтіруге жол ашты. Сталиннің өзі Гитлермен Германиядағы сыртқы басқыншылық пен фашизмді жуып-шаятын шарттар жасасса да, бұл адамдардың өмірі қосарлы қасіретпен қоса өрілді: олар тұтқында фашистердің қорлап-кемсітуі мен қуғын-сүргініне душар болса, өз Отанында оларды Сталин сатқын және мемлекеттік қылмыскер деп жариялап, содан туындайтын барлық ащы салдардың азабын тартқызды.
Қазақстан Республикасында да тәуелсіздік алғаннан кейін бірқатар маңызды мемлекеттік шешімдер қабылданғанын айту керек. Атап айтқанда, негізінен алғанда, тарихи және мәдени ескерткіштерді қалпына келтіруге, қазақ тілін, сәулет құрылыстарын қайта түлетуге бағытталған «Тарихи сананы қалпына келтіру тұжырымдамасы», «Мәдени мұра» бағдарламасы қабылданды.
Жекелеген тарихи оқиғалар мен даңқты (негізінен алғанда жоңғарлармен болған соғыстар кезінде) тарихи тұлғаларға арналған ғылыми-практикалық конференциялар өткізіліп, ескерткіштер қойылды, олардың аты көшелерге беріліп, мемлекет басшыларының баяндамаларына арқау болды, олар туралы кітаптар шығарылып, мақалалар жазылды, бірқатар көркем және деректі фильмдер түсірілді.
Дегенмен, мұның барлығы академиялық әрі біржолғы сипатта болып, жалпы тәсілдер мен ұсынымдарға, сондай-ақ мерейтойлық даталарға арналып, салтанатты іс-шаралар – тойлар форматында өткізіліп жүр. Осындай іс-шараларға мемлекеттік билік органдары бастамашы болмайды. Олар әдетте қоғамдық ұйымдардың, ғалымдардың, сол тұлғалардан тараған ұрпақтардың табанды бастама жасауы арқасында өткізіледі. Орталықтағы, сондай-ақ жергілікті жерлердегі мемлекеттік органдар бұл мәселелермен арнайы түрде айналыспайды, өйткені олардың алдына мұндай міндет қойылмаған, бұл үшін қажетті заңдар қабылданбаған. Жергілікті билік органдары, негізінен алғанда, әртүрлі деңгейдегі шенеуніктердің корпорациялық, конъюнктуралық, кейде трайбалистік, жершілдік пайымдарына сүйене отырып, мұндай шараларға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілуіне көңілінің хошына қарай келісім білдіреді немесе одан бас тартады.
Өкінішке орай, біздің елімізде басқа мемлекеттердегідей мемлекеттік деңгейде тұжырымдалған қағидаттар мен саяси-құқықтық стандарттардың жоқтығы салдарынан, кей-кейде отаршыл саясат пен идеологияға қызмет етіп, осындай саясаттың, мысалы, сталинизмнің жаршысы мен таратушысы болған адамдар (жазушылар, ақындар, республикалық және өңірлік деңгейдегі басшылар, ғалымдар) дәріптеліп, мадақталып жатады. Олардың ішінде халық пен ел мүддесін қорғаған патриоттарды өз мансабы үшін, жеке басының игілігі үшін қудалап, қуғын-сүргінге ұшыратқан адамдар да бар. Мұндай практиканың оң тұстарымен қатар, теріс тұстары да көп, ол кейде өскелең ұрпаққа азғындату тұрғысынан да әсер етеді.
Біз әлі күнге дейін Қазақстанның азаттығы, тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығы үшін күрескендерге қатысты ешбір арнайы мемлекеттік акт қабылдамадық. Бұл біздің өз тәуелсіздігімізді оншалықты қадірлеп-қастерлей бермейтінімізді, сондай-ақ Отанымызды қорғау жолында ерлік жасаған ата-бабамыз туралы естелікті тиісті түрде бағалап, қайта жаңғыртуды қаламайтынымызды білдіреді. Қазір тәуелсіздік алған басқа мемлекеттер аумағында қуғын-сүргінге ұшыраса да, Қазақстанға жер аударылған барлық кәрістерді, шешендерді, ингуштер мен басқа да халықтарды ақтап алғанымыз дұрыс болды.
Алайда бірнеше ғасыр бойы алуан түрлі мемлекеттік қудалауға ұшырап, жазалаушы жасақтар қырып-жойған, ата жұрты Қазақстаннан қуылған, тұтас бір халықтың жартысын бір тістем нанға зар қылып, азапты ажал құштырған, қолдан жасалған зұлмат аштықтың құрбаны болған байырғы халық – қазақтардың өкілдеріне (халықтың өзіне де) қатысты бірде-бір арнайы мемлекеттік акт қабылданбады. Өткен ғасырдың 90-жылдарындағы сыртқы және ішкі жағдай мұндай акт қабылдауға мүмкіндік бергенін атап өту керек. Мен бұған нық сеніммен айғақ бере аламын, себебі кезінде Қазақстандағы осы мәселелермен айналысып, бұрынғы одақтас республикалардағы саяси жағдайды мұқият зерделеп шықтым.
Қазақ халқының тағдыры жөнінде айтқанда, қазақ халқы көршілес мемлекеттердің басқыншыл саясаты салдарынан «бөлшектенген халық» кебін киген халықтар қатарынан орын алғанын айтпай кету мүмкін емес, өйткені қазір халықтың үштен бір бөлігі тарихи Отанынан тысқары жерде өмір сүріп жатыр. Бүгінгі күні, ресми деректер бойынша, жат жерге еріксіз қоныс аударған 5 миллионнан астам отандасымыз Қазақстаннан тысқары жерде тұрып жатыр. Бұл, шамамен алғанда, қазақ халқының жалпы санының үштен біріне жуығы.
Қытайдың, Ресей мен Өзбекстанның Қазақстанмен шектес аудандарында қазақтар бұрыннан тұрады. Олар осы жерлердің автохтонды халқы болып табылады. Бірақ кеңес билігі Одақ ішінде әкімшілік шекараларды межелеп, белгілеген кезде, сондай-ақ аумақтарды империялар арасында бөлген тұста қазақ жерінің бір бөлігі сонда тұрып жатқан жергілікті қазақ халқының келісімінсіз, мысалы, Қытайға өтіп кетті. Сол себепті өз ата-бабаларының тарихи ата жұртында тұрып жатқан қазақтар бір сәтте-ақ жат елдік болып шыға келді.
Ленин бастаған кеңес билігі бұдан гөрі әділірек әрекет жасады: олар, біріншіден, «Алаш Орда» басшыларының талаптарын қолдап, орталығы Орынбор болған Автономиялық республика түрінде қазақ ұлттық мемлекеттігін ішінара болса да қайта қалпына келтірді, екіншіден, Одақ ішінде әкімшілік шекараларды белгілеген кезде тарихи тұрғыдан қазақтікі болып табылатын жерлердің басым бөлігі «алашордалықтардың» табанды түрде талап етіп, дәлелдеуі арқасында Қазақстанға қайтарып берілді.
Теориялық тұрғыдан алғанда, лениндік ұлттық саясат (автор өмір сүрген кезеңде және практика жүзінде де) Ресей империясының оған дейінгі режимдері жүргізген саясатқа қарағанда анағұрлым прогрессивті болғанын мойындау керек. Сталин мен оның сыбайластары осы саясаттың іске асырылуын біртіндеп және толықтай бұрмалап, «кеңес халқын» қолдан жасамақ болған кеңес мемлекеті ұзақ жылдар бойы КСРО құрамына өз еркімен кірген деп саналатын одақтас республикалардың байырғы халықтарының ұлттық мүдделері мен құқықтарын, сондай-ақ осы республикалардың мәртебесі мен егемендігін аяққа басып, кемітіп-кемсітіп келді.
Архив деректері көрсетіп отырғандай, өткен ғасырдың орта тұсында Н. Хрущев, К. Ворошилов, Қазақстанның басшылары И. Юсупов және бірқатар басқа тұлғалар біздің бірнеше ауданымызды «уақытша беру» деген желеумен Өзбекстанға өткізіп жіберді. Кейіннен өз жеріміздің бір бөлігін ғана қайтарып ала алдық. Бірақ Қазақстан осының барлығына қарамастан, халықаралық құқықты құрметтейтін, көршілерімен қарым-қатынасты қадір тұтатын, бейбітшілік сүйгіш ел ретінде ешбір елге аумақтық талап қойған емес және қоймайды да. Белгіленген мемлекеттік шекаралар бұзылмауға тиіс.
Шетелдерде тұратын отандастарымыздың басым бөлігі – Қазақстаннан мәжбүрлі түрде қоныс аударғандар, босқындар (олардың ұрпақтары). Олар отаршыл-тоталитарлық режимнің қудалауы мен қуғын-сүргінінен немесе билік қолдан жасаған, бұрын-соңды болмаған жаппай ашаршылықтан қашып құтылған. Мысалы, архив деректері бойынша, 1917 жылдың қаңтарында патшаның жазалаушылары Жетісудың көтеріліс жасаған ауылдарының 273 мыңнан астам тұрғынын Қытай жеріне қуып жіберген. Әкімшіліктің өзі жүргізген есеп бойынша Жетісу губерниясында Верный қаласынан Қытаймен шекараға дейінгі жерде тұратын 53 мың қазақ қожалығы, ауылдар мен қышлақтар түгі қалдырылмай тоналып, толықтай талқандалған. Халықаралық практикада мұндай жағдайда зардап шеккен адамдарға босқын мәртебесі беріліп, олар халықаралық ұйымдардың қорғауына алынады.
Сондықтан да Қазақстан өз тәуелсіздігін алып, осы адамдарды өз елін тастап кетуге мәжбүр еткен себептер зерделенгеннен кейін, халықаралық стандарттар мен практикаға сәйкес, жаңа Қазақ мемлекетінің мойнына тарихи Отанына қайта оралып жатқан отандастарымызды қабылдау және жайғастыру бойынша саяси, құқықтық және моральдық жауаптылық жүгі ілінді. Парламент осы адамдардың мәртебесі, олардың Қазақстаннан қуылу себептері, қоныс аударушыларға мемлекеттік көмек көрсету, оларды бейімдеу және жайғастыру мәселелері айқындалатын бірқатар заңнамалық актілер қабылдауға тиіс болды.
Осы халықаралық белгіленген міндеттер мен қағидаттарға сүйене отырып, республиканың Жоғарғы Кеңесінде (жоғары өкілді және заң шығарушы орган) мұқият дайындалып, қызу талқылаудан өткен, шынайы тарихи сипаты бар «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңның тағдыршешті 18-бабының екеуі Қазақстанды мәжбүрлі түрде тастап кеткен және одан тысқары жерге еріксіз қоныс аударған адамдарға арналды. Осы адамдардың ішінде Отанының азаттығы үшін отаршыл-тоталитарлық режиммен күрескен патриоттардың аз болмағанын атап айтқан жөн.
Бүкіл әлемге Қазақстанның азаттығы мен тәуелсіздігі туралы жар салған, Конституцияны алмастырып, оның орнына қолданылған, біз үшін аса қастерлі әрі киелі болып табылатын Жоғары мемлекеттік актіде: біріншіден, босқындардың өз өмірін, өз жақындарының өмірін қылмыскер биліктің ажал тырнағы мен қудалауынан құтқару үшін Қазақстаннан қашып шыққаны алғаш рет мойындалды, екіншіден, осы адамдарға (олардың ұрпақтарына) Отанына оралып, еліміздің азаматтығын алу құқығы берілді, үшіншіден, тәуелсіз Қазақстан мемлекеті Отанына оралып жатқан отандастырымызды қабылдап, жайғастыру, ал шетелде қалатындарға жан-жақты көмек көрсету міндетін өз мойнына алды. Әрі, ең соңында, жаңа мемлекет қазақ ұлтының қадiр-қасиетiн көтеремін, құқықтарын қалпына келтіремін, тілін, рухани өмірін, мәдениетiн қайта түлетiп, дамытамын деп міндеттенді. Біз сол кезде өз ұсыныстарымыздың осы заңнан өз орнын тапқаны үшін аса бақытты болдық.
Алайда, өкінішке орай, «бөлшектенген халықты» біріктіру (жинақтау) үшін аса қажетті, тағдыршешті ережелер мен қағидаттар уақыт өте келе біртіндеп назардан тыс қалдырыла бастады. Парламент депутаты болып тұрған кезімде менің бастамам бойынша сенат комиссиясы құрылып, ол саяси қуғын-сүргін құрбандарының басқа санаттарымен қатар босқындардың Қазақстаннан жаппай қашып шығу себептерін де кешенді түрде зерттей бастады және бұл жөнінде тиісті заңнамалық актілер мен ұсыныстар әзірледі. Бірақ депутаттық мерзімім аяқталғаннан, сондай-ақ жаңа мерзімге сайлана алмағанымнан кейін оралмандардың да, отаршыл-тоталитарлық жүйе құрбандарының басқа көптеген санаттарының да құқықтық мәртебесі көптен бері күткен саяси-құқықтық шешімін таппады.
Тәуелсіздіктің 25 жылы ішінде Қазақстан бір миллион отандасымызды қабылдай алды. Бұл да аз жетістік емес. Өкінішке орай, жергілікті жерлерде тиісті түрде қабылданбауы, біздің нақты жағдайымызға оралмандардың бейімделе алмауы, тілдік проблемалар, сыбайлас жемқорлық салдарынан олардың бір бөлігі кері қайтып кетті немесе Қазақстанға көшіп келгеніне өкініп отыр. Бұл да біздің өмір шындығымыз. Кеңестік кезеңнен бері ұлтаралық мәселелермен айналысып, оның белсенділерімен қоян-қолтық араласқаныма байланысты мемлекеттің бұл проблемаға деген көзқарасын жақсы білемін.
Кейінірек бұл жұмыспен шенеуніктер айналысып, олар мұндай бағдарламаларға білдірмей қастандық жасады немесе ел болашағынан гөрі, өз қара басының қамын көбірек күйттеп кетті. Бұл жерде де біз ата-бабаларымыздың рухы алдындағы өз міндетімізді, өз парызымызды соңына дейін орындай алмадық, өйткені елге оралып жатқан оралмандар, негізінен алғанда, жоғарыда айтылғандай, кезінде халқымыздың азаттығы үшін күресіп, Қазақстаннан қуылған азаматтардың ұрпағы болып табылады. Егер біз шын мәнінде жақсы болғанымызда, бұл проблеманы мемлекеттік тұрғыдан қарап, шешіп, ұлттық қауіпсіздігіміз бен Қазақстанның болашағын нығайтқан болар едік. Сондықтан да біздің республикамыз халықаралық стандарттар мен міндеттемелер негізінде халқымызды біріктіруге қажетті жоспарларды әзірлеуге және іске асыруға тиіс.
Қазақстан бұрынғы КСРО-ның басқа одақтас республикаларына қарағанда отаршыл басқыншылыққа көбірек ұшырады. Қазақ халқы бұрынғы КСРО-ның басқа халықтарына қарағанда тоталитарлық сталиндік режимнен көбірек зардап шекті. Сондықтан да бізде қуғын-сүргін ауқымы мен құрбандар санатының жан басына шаққандағы саны басқа республикаларға қарағанда көбірек.
Мысалы, өткен ХХ ғасырды ғана алып қарар болсақ, қазақ жері мен оның көпұлтты халқы бірнеше рет отаршыл-тоталитарлық саясаттың құрбанына айналды. Осы саясаттың кейбір тұстары мен фактілерін келтіре кетейік:
өткен ғасырдың басында Столыпиннің орталық Ресей аудандарынан жерсіз шаруаларды Қазақстанның құнарлы жайылымы мен егістік жерлеріне қоныс аудартуы және жергілікті халықпен араға от жағып, қолдан өшіктіру туғызу, сондай-ақ әскери-жазалаушы жасақтар мен казактардың қарулы жасақтарын пайдалана отырып, наразылықтарды күшпен басу және байырғы халықты қуғын-сүргінге салу;
Қазақстанға сырттан әкелінген азаматтық соғыс пен жаппай кеңестендіру, 20-жылдардың басындағы аштыққа әкеп соқтырған қазақ халқының дәстүрлі өмір салтын, санасы мен тұрмыс-тіршілігін бұзу;
бай-кулактарды қудалап, мүлкін тәркілеуге және ұжымдастыруға, сондай-ақ діндарларды қуғын-сүргінге салуға қарсы Қазақстандағы жүздеген шаруалар көтерілістерін күштеп басып-жаншу, оларға қатысушыларға жазалау шараларын қолдану және қуғындау;
30-жылдардың басында билік қолдан жасаған, қазақ халқының жартысын жалмаған, бұрын-сонды болмаған аштық;
Қазақстанның барлық өңірлерінде қанат жайған «Алаш» қозғалысына (партиясына) және «Алаш Орда» үкіметіне біріккен қазақтың бетке ұстар, жоғары білімді, прогресшіл зиялы қауымын қуғын-сүргінге салып, көзін жою. «Алаш Орда» партиясының қатардағы мүшелері, облыстар мен аудандардағы филиалдарында қызмет еткен адамдар, әскери бөлімдерінің сарбаздары әлі күнге дейін ақталған жоқ.
Хрущевтің тың жерлерді игеру деген желеумен Қазақстанға Ресейден, Украинадан миллиондаған адамдарды авантюралық жолмен жаппай қоныс аудартуы қазақтарды өз тарихи Отанында «ұлттық азшылыққа» айналдырып, содан туындайтын салдарларға ұшыратты. Бүгінгі күні біз Еуропаның барлық елдері бар-жоғы 2-3 миллион босқынды қабылдай алмай, қабылдағысы келмей отырғанын және бұл ретте қандай проблемалар туындайтынын байқап отырмыз;
Қазақстанның орталығында ашық ядролық жарылыстар жасау салдарынан ғасырлар бойы жеріміз бен халқымыз жаппай уланды;
«халықтар достығының зертханасы» деген желеумен қазақ халқын тарихи мұрасынан, тілінен, мәдени және рухани құндылықтарынан бірте-бірте айыру, қазақ мектептерін жабу және т.б.;
«тыныш» 60–70-жылдардың өзінде де Махмет Құлмағанбетов, Хасен Қожахмет сотталып, Жұмабек Тәшенов және өзге де әр саладағы және өңірлердегі ұлтжанды азаматтар қудаланды, ұлт-азаттық идеялары репрессияға ұшырап, ел мүддесін көздеген басылымдар жойылды, шығаруға тыйым салынды;
бұрынғы кеңестік империя кезінде қазақ халқына қарсы жасалынған соңғы жүйелі қылмыстардың соңы 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінде айқын көрінді. Желтоқсан оқиғасы аяусыздықпен басып-жаншылып, көтеріліске қатысушыларға жаппай жазалау шаралары қолданылды. Қазақ халқын ұлтшыл деп айыптап, жаппай қазақ халқына қылмыстық іс қозғалды, «қазақ ұлтшылдары» іздестіріліп қудаланды.
Қазақстанға да өз кесірін тигізген «бүкілодақтық» сталиндік қуғын-сүргін мен Екінші дүниежүзілік соғыс құрбандарын да осыған қосуға болады. Мысалы, біз осы күнге дейін кеңес қолбасшылығының кінәсі мен жол берген қателіктері салдарынан тұтқынға түскен ондаған мың қазақстандықтың ардақты аты мен естелігін ақтау және қалпына келтіру ісін қолға алған жоқпыз, өйткені орын алған тарихи мән-жайлар мен құқықтық жағдайларға бұрынғы одақтас республикалар секілді, халықаралық стандарттар бойынша және егеменді Қазақстанның ұстанымы тұрғысынан объективті баға бергіміз келмейді.
Сабыр ҚАСЫМОВ,
«Қаһармандар» республикалық қоғамдық қорының президенті
Жалғасы газетіміздің келесі санында
• Редакциядан: Қоғамға танымал ұлтжанды азамат Сабыр Қасымов жетекшілік ететін қоғамдық қордың толық атауы – «Қазақстанның азаттығы мен тәуелсіздігі үшін күресте зардап шеккен адамдарды ақтау және мәңгі есте қалдыру жөніндегі «Қаһармандар» республикалық қоры».