ҰЛЫ ӘЗ АНАЛАР – ОЛАР КІМДЕР ЕДІ?

«Обще­ствен­ная позиция»
(про­ект «DAT» №9 (326) от 3 мар­та 2016 г.
Наурыз-нақыш

ҰЛЫ ӘЗ АНАЛАР –
ОЛАР КІМДЕР ЕДІ?

Хауа Ана – бүкіл адам­зат қауы­мы­ның Ұлы Анасы.
Шәм­бүл Ана – Нұқ пай ғам­бар­дың адал жары. Дүй сүн­бұл, Сей­сүн­бұл, Сәр­сүм бұл, Бей­сүм­бұл, Жұмаз, Шәм бүл, Жексүн­бұл­дар­дың Ана­сы. Жалғыз қызы­на Ана­сы Шәм­бүл­дің атын берген.
Алдай Ана – Кер Сақ Аб «Сан­сыз Баба­ның» Анасы.
Әми­на Ана – Ар Сақ Аб «Мұң­сыз Баба­ның» Анасы.
Мат Опа Ана – Ұлы Алаш Қаһан­ның Анасы.
Ұлсай Емер «Пір Әз Сақ» Аба – Ұлы Алаш Қаһан­ның жары, Қазақ Қаһан мен Созақ Қаһан­ның, Құзын Сауға­ның Анасы.
Бекіра­нас Ана – Ұлы Қазақ Қаһан­ның екін­ші жары, Халұқ Сақ Абтың Анасы.
Қал Нешім Қаһар­лы Әз Мама «Най» Ана – Керей­дің Ұлы Ана­ла­ры­ның бірі. Бұл Ұлы Ана­ны – өз дәуірін­де Ана­лар­дың киелі: «Ақ төсті киме­шек, Ноқ талы Бәтуа басы!» деп атапты.
Әз Мүсия Ана, Әз Кебе­же Ана, Әз Келүн (Ду Ана) Ана – Қып­шақ Баба­ның осы үш әйелі 92 ұл туған. Олар­дан 92 Орда­лы Ел тараған. Екі Орда­сы­нан қалға­ны ғана Қазақ халқы­ның құра­мы­на кіреді.
Әз Сүй­кім Ай Ана – Қоңыр Ата (Сүм­бі­ле) Әули­енің жары.
Үр Тұр­мақ Әулие Ана.
Әз Бибі Шүкір Үзда­най Нә зила Ана – Қара Бура Әу лиенің Ана­сы. Қоңы­рат­тың қы зы.
Айша Бибі Айкер Үлім әулие, 341 қаға­нат Ел қарап тұрған Тұран Елінің Ұлы пат­ша­сы Сары Оғлан Қара­хан ның қызы.
Әз Құр­ныз Айхон (Оле­ун Сұй­нық) – Шыңғыс­хан­ның Ана сы, Қоңы­рат Елін­де Бал қарай­дан тарай­тын Бел­ше­рек Қаға­на­тын­да «Дала­шы» (Сұл­тан) атағы бар дәу­лет­ті Құн­дас Бақту­лидің қызы.
Әз Жез­би­ке Шіл­тай Ана әулие – Көк­тіңұлы­ның Ана­сы. «Қос Түй­ін» әули­енің бірі.
Әз Сұл­па­наш Ана әулие – Көн­төстік­тің (Көтен­шінің) Ана­сы. Жолы үлкен бәй­бі­ше. «Қос Түй­ін» әули­енің бірі.
Үрға­най Ана (Дома­лақ Ана) әулие – Шаға­тай Хан­ның же тін­ші Кеңес­ші уәзірі – Биі болған Оңты­қай «Дала шы ның» (Сұл­тан) қызы. Бай­тү­бек (Бәй­ді­бек) Қора­шаұ­лы Үйсін «Бек­тің» адал жары. (Халқы мызда алға­шқы «Бек» деген шен-атақ алған азамат).
Әли­асқар­дың түсініктеме-баяны:
Бір­де Орда­сын­да Тек­тілер мен «Үлкен Себет» құрып от ырған Бер­ке Нау­ан Хан Тәу екел Алты Алаш, Алты Ары­сты дүни­е­ге алып кел­ген «Мама­лы Әз Ана­лар­дың» атын ата­уға дәті бар­май­ды. Осы­ны сезген халық өза­ра сыбыр­ла­сып, гуіл­дей бастаған­да, Мәу ран Ақы­ра Мал­дас Би орны­нан тұрып, қам­шы­сын қолы­на алып, «Дауыл­паз – даң ғы раны» бір соғып, жамағат­ты, ханды өзіне қаратып:
Кел­сең, кел ей!
Сақ Аба­дан Хал Нешім
қаһар­лы Әз Мама Най!
Анам жолы, Елім Керей,
Жолым­ды бер-ей!
Аша­май­лы арнасы,
Алаш киелі Көл-ей! – деп, бір тоқтап:

Уа, Жамағат Қазақтан!
Бата тіле­сең Әруақтан,
Жебе тіле­ме садақтан!
Мен сөй­лей­ін, сөйлейін!
Кәде сұра­саң қонақтар!
Ұлсай Емер «Пір Әз Сақ»
Абадан
Қазақ, Соза­қты тербеткен!
«Қос Емер» Қазығұрт
ғұмыр бас
Киелі «Бозым» бұлақтан!
Алтай, Марал, Мамалы
Арғұн­да туған Әлімсақтан!
Хал Нешім қаһарлы
Мамасы
Керей­ді туған Қосақтан!
Мүсия, Кебе­же, Келүнім
Тоқ­сан екі ұл туған
Қыпшақтан!
Дәне­кер Ана Уақтан!
Өлун Сұй­ны­қты ұмытпа
Шыңғыс­хандай ұл тапқан!
Шіл­тай Жез­би­ке Әз Ана
90 Бау­лы Қоңыраттан!
Құма­лақ Ана Найманнан,
Дома­лақ Ана Дулаттан!
Ай, Бер­ке Нау­ан ұғып ал!
Он жеті «бұрым»
бар Зайсандық,
Он жеті қызды еске алсаң,
«Жарғы­ңа» жалау тон
жапқан!
Қыр көр­сетіп сөйлеме!
Екі дүни­е­де жол таппас,
«Керқы­зды­ны» жылатқан!
Қорқыт­тай өткен Бабамыз,
«Қыздың нала­сы уыз!» – деп,
Алтын аяқтан жалатқан!
Аша­май­лы Керейде
Айыр қал­пақ Айдаһар,
Қытай­дың мой­ны­на құн іліп
«Керқы­зды­ны» сұратқан!
Арна­сын жиып көл етіп,
Төбе­ге жиып Ел етіп,
Қолы­на Туын ұстатқан!
Сұқтан­ба Жамағат,
кім дерсің?
Өткен­дер­ге тоқтасам,
Қаһа­ры­на мінгенде,
Ала­та­удан мұз қашқан!
Қара­та­удан шөл қашқан!
Қар­сы алды­нан жау қашқан!
«Төрт Құбыласына»
жол ашқан!
Маң­дай­ы­нан нұр шашқан!
«Қосақта» туған Бабамыз
Кін­ді­гін­де қылышқа
жармасқан!
Хал нешім қаһарлы
Мама «Най»
Ана­сы «Орғұлас» Кереймін!
«Қарағым» – десе,
қақ тұрған,
Пер­зен­ті үшін от басқан,
Басқан­да, басқан ізі қалған!
«Асыл Керей» – дегенде,
Ана­дан Тек­ті Ұл қалған!
Тек­ті­ден киелі Ту қалған!
Өткен­де көшкен
«Ғұмыр Әз»
Біз­де өтер­міз жамағат!
Уәл Жаһан­да кім қалған?! – деп, Ұлы Би тоқтаған­да, өзі ай та алмай іші­нен буы­нып отыр ған Бер­ке Нау­ан Хан Тәу екел орны­нан тұрып: «Тәу­ба, Тәу­ба, Би! Таба­ла­ма! Тарат, тарат Таһуа! Таһуа! Тәкап­пар­лы­ғым емес! Тауып айт­тың, тау басы­нан шай­қа­дың! Таң­дайы құды ғым! Тіфа, тіфа!» – депті.
«Мама­лы» деген сөз – киелі Ана­лар­дың пірі деген ұғым. «Хал Нешім қаһар­лы Әз Мама­лы» осы киелі Ана­мы­здың Әру­ағы­нан қоры­ққан Ата-Баба­ла­ры­мыз тіл сал­ты­на айнал­ды­рып: «Әрдай­ым есте жүр сін!» деген ниет­пен: «Халің қа лай? Хал нешік?» – деп, өси­ет айту­ды наси­ят етіп­ті. Сон­дық тан да Баба­ла­ры­мыз «Мама» сөзін қол­дан­бай, «Ана», «Апа» деп айту­ды сал­тқа айнал дырған.
«Қаһар­лы Әз Мама Най» сөзін тарат­сақ: «Хал Нешім Мама» Ана­мыз ат үстін­де жаудан қашып келе жатқан­да, тол ғақ қыса­ды. Ал жау бол­са ізі­нен қал­май­ды. Бол­маға­сын бір жер ге кел­ген­де аты­нан түсіп, боса­нып, кін­ді­гін қылы­шы­мен кеседі. Осы уақыт­та жау да же теді. Еліне дей­ін әлі бір көшім қашы­қтық қалып­ты. «Өзім өл сем де, ұлым­ды өлтір­мей­мін!» – деп, бала­сын қор­жы­нға шырыл­да­тып сала салып, аты­на аты­ла мініп, қам­шы­ны аттың сауы­ры­на басып, басып жібе ріп, жауға қар­сы шауып:
– Кел­сең, кел-ей! Атам Керей! – деп, ұран­дап екі ете­гі жал­бы­рап, екі тобы­ғы­нан қаны сорға­лап, қылы­шын қолы­на алып, жауға қар­сы шауып келе жатқан қаһар­лы Ана­ны көр­ген жау­лар таң қалып:
– Уыз қарғы­сқа ұшы­ра­дық! О, Әз Мама «Най!» Тоқта! Тоқ та! – деп, атта­ры­нан қарғып тү сіп, жер бауыр­лап жата қалып, еңіреп кешірім сұрайды.
«Най» деп ежел­гі Сақтар зама­нын­да Баба­ла­ры­мыз «Ор ғұлас» жол­ба­ры­стың ана­лы­ғын айтып­ты. Бұл жол­ба­ры­стың «Найы» дүни­е­ге ұрпақ әке лер де ол жер­ден тір­шілік иелері безіп кете­ді екен. Себебі бұл ана­лық қиналған кез­де көр­ген жан­ды­қтар­ды шай­нап жоқ қы лып жібер­ген. Бір өзі қалған­да ғана жер­ді қауып, тасты шай­нап барып босанған.
Осы уақиға­дан кей­ін «Қо сақ» деген киелі сөз пай­да бола­ды. Мағы­на­сы: «Қан­тө­гі­сте шара­на­сын қосағы­на алып жауға шапқан Қаһар­лы Ана!» де ген ұғым екен. Осы уақи ғадан кей­ін жау­ла­суға кел­ген Кер Сақ Абтың бір ұрпағы­нан тараған «Таңғұр» тай­па­сы ба ла-шаға­сы­на дей­ін бірі де қал­май, кел­ген індет­тен қыры лып кетеді.
Хал Нешім Мама­ның аты­на Қаһар­лы «Най» деген киелі ат қосылады.
«Мама­лы» деп, 100-ден асқан өзі білім­ді, бір­не­ше келіні бар даны­шпан Ана­ны атайды.
«Қыз мама­лы» деп – 100-ден асып, өмір бақи тумаған ана­ны айтады.
«Мама» сөзі – Әлім­сақтан пай­да болған ұғым. «Мама ағаш» деп – бір ғасыр­дан ар тық тұрған жеміс тал­ды айтқан. «Мама бие» деп – 11–12 рет құлын­даған жану­ар­ды айта­ды. Ал «Мама­лы Най­ыз Әже» деп – бір ғасыр­дан артық өмір сүр ген киелі Әз Ана­ла­ры­мы­зды айтқан.
«Керқы­зды­ны» дегені – Қытай­лар шапқан Зай­сан елі нен аман қалған 17 қыз Керей­лер­ден пана тауып, бой­жет кесін, сол елдің жігіт­теріне тұр мысқа шыға­ды. Кей­ін Най­ман­дар: «Ағай­ын­да­ры­мы­здың қыз дарын «қалы­ң­сыз» алды­ң­дар!» – деп, екі ара­дағы туын­даған дау-жан­жал­дар­дан кей­ін олар­дан тараған ұрпақтар­ды бөліп шыға­рып «Кер-қызды» Елі пай­да бола­ды. Бұлар қазір­гі қырғы­здар­дың ата-бабалары.
Ілес­бек БАЙЖАНОВ,
Қаза­қстан Журналистер
одағы­ның мүшесі
Шым­кент шаһары

Ана­ла­ры­мыз бен қыз-келіншектер
мере­кесі құт­ты болсын!