Ел басына күн туған кезде Аягөз өңірінен 27 000 азамат Ұлы Отан соғысына аттанды. Солардың бірі – Алматыда жасақталған 100-атқыштар бригадасының жауынгері Болатов Ахметқазы еді.
Ахметқазы аға – Калинин облысы Бабушкино қаласын жаудан қорғауда ерекше ерлік көрсеткен. 1943 жылдың 15 қазанындағы шайқасқа Мәншүк Маметовамен бірге қатысып, оның қалай мерт болғанын өз көзімен көрген адам. Ұрыс аяқталғаннан кейін Мәншүкті жауынгер
Т.Әбуов екеуі сүйегін іздестіріп тауып, өз қолдарымен жерлеген.
Берлинге дейін барып, ерлігі еленіп, бірнеше мәрте медаль, ордендермен марапатталды. Абыроймен елге оралып, халқына адал еңбек еткен азамат. Бүгінде Орал қаласындағы Совет Одағының Батыры Мәншүк Маметоваға арналған мұражайда Ахметқазы аға жайлы деректер, ол кісінің алған барлық медаль, ордендері сақтаулы. Орал қаласының азаматтары ағаны ерекше құрмет тұтып, сол қаланың «Құрметті азаматы» атағын берген.
Майдангер жауынгер Ахметқазы Болатов жайлы жазушылар Әди Шәріпов, Әзілхан Нұршайықов бірнеше мәрте өз естеліктерінде жазып кеткен. 2002 жылы Аягөз қаласының Гражданская көшесі Ахметқазы Болатов көшесі болып өзгертілген. Бұл да Аягөз азаматтарының ардақты ағаларын құрметтеп, еңбегін елегендіктері деп есептеймін.
Бүгінде көзден кетсе де, естен кетпеген ағамыздың өз аузынан естіген Мәншүк батыр жайлы әңгімені назарларыңызға ұсынып отырмын. Ескерте кетейін, бұл естелік батыр ағаның өз аузынан жазылып алынған.
Күлпан МАҒЗЫМБАЙҚЫЗЫ,
ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері
Мен Алматыда жасақталған 100-атқыштар бригадасының құрамында майданға алынып, соғыстың аяғына дейін қатынасқан адаммын. Сондағы менің байқағаным, басына іс түскенде, қазақтай қайсар халық жоқ екен. Фашизмге қарсы қанқұйлы соғыста мен өз халқымнан шыққан сүйікті ұландарды жете таныдым, олардың үш түрлі басты қасиетіне тәнті болдым десем, артық айтқандық емес. Майданда қазақ жігіттері аштыққа төзімді, қолда барына қанағатшыл еді. Қарны тоймаса, сүмеңдеп, тамақ іздеп кететін әдет байқатқан жоқ. Тамақтануға отырғанда азғантай ас- суға командирден, жасы үлкендерден бұрын қол созбайтын. Бұл – үлкен тәрбиелілік, тектілік еді.
Сосын қазақ солдаттары суыққа да шыдамдылық таныта білді. Соғыстың алғашқы жылдары, жасыратыны жоқ, етік тозып, аяғымызға шәркей іліп, қомша байлап жүрген кезіміз болды. 1941-42 жылдардың қысында Москва түбіндегі 30-40 градус шыңылтыр аязға төтеп бердік. Жылы киім артымыздан кейін келді. Ең бастысы, біздің жігіттер намысшыл еді. Намысын жігері жанығандай шетінен тастүйін, кеудесінде кек қайнап, ең қиын тұста тұрды, соғыс өнерін жетік меңгеріп алды. «Қазақстандықтар» деген жалғыз ауыз сөзге сүттей ұйып, ел атына, өз арына кір келтірмеу үшін кеудесін от пен оққа төсегендерді көзбен көрдік.
Сондай батырлардың бірегейі Мәншүк еді. Мәншүктің ерлігін Ұлы Отан соғысында орысы бар, басқа ұлты бар, бірде-бір халықтың қызы түгілі, жігіттері жасай алған жоқ. Мен жаумен 1943 жылдың 15 қазанындағы шайқасқа Мәншүкпен бірге қатынасып, қалай мерт болғанын көзбек көрген адаммын. Мен сол уақытта да айтқанмын, қазір де қолымды көкірегіме қойып, ағымнан жарылып айта аламын. Сол күнгі Изочи станциясы үшін болған шайқастан аман-есен шыққан 100-бригаданың жауынгерлері тек Мәншүктің арқасында тірі қалдық. Өз өміріміз үшін де, соғыстан кейінгі көрген барша қызықшылығымыз үшін де Мәншүктің әруағы алдында қарыздармыз. Сондықтан оның ерлігіне бас ие отырып, өзіміздің көзіміз жұмылғанша оның атын қастерлеп айтып өтеміз.
Мен Мәншүкті Алматыда бейбіт жағдайда көріп, танып-білген емеспін. Біз мұз жастанып, қар жамылған қиын-қыстау кезде майданда кездестік.
1942 жылдың қыркүйегінде Мәншүк Маметова 100-атқыштар бригадасының құрамында Москваның солтүстік жағындағы Бабушкино деген шағын қалаға келді. Үлкен шабуыл алдындағы дайындық кезі болатын. Бұл қала Михаил Калининнің туған жері екен, сол себепті Калинин облысы деп аталған. Ол жау қолына өткелі біраз уақыт болған. Алда оны фашистерден азат ету міндеті тұрды. Ұрысқа кірер алдында Михаил Ивановичтің өзі келіп, жауынгерлермен жүздесіп, сөз сөйлеп жігерлендіріп, ту тапсырып кетті. Әйгілі 8-гвардиялық Панфилов дивизиясын 100-атқыштар бригадасымен толықтырған болатын. Біз осы құрамада шабуылға әзірленіп жаттық. Мәншүк штабта іс-қағаздарды реттеуші, әрі 4-бөлімшенің комсомол жетекшісі еді. Біздің бригада Алматыда жасақталғандықтан, мұнда негізінен қазақ жігіттері болды. Сондықтан олар Мәншүкті аялап, «арамыздағы қарлығаштай қызымызды оққа ұшырып алсақ, елге не деп барамыз» деп, мүмкіндігінше оны штабта ұстады. Мен топ комсоргі едім. Бөлімдегі жауынгерлердің есебін штабқа апарған кезде Мәншүкпен жүздесіп, әңгімелесіп жүрдім.
1942 жылдың қараша айында Белый қаласының түбінде ұрысқа кірдік. Ржев деген жерде тұрғанымызда, әруағыңнан айналайын, Димекең Қонаев жіберткен екі вагон киім-кешек, тәтті-дәмді тағам артымыздан келіп, қарық болып қалдық. Етік, тон, малақай сияқты жылы киімді сонда алдық. Елді сағынған жігіттердің көңілі көтеріліп, бәрі мәре-сәре болды. Сондағы жеген алманың дәмі таңдайымнан әлі кетпейді. Бәрінен де бейтаныс бойжеткендер, аяулы қарындастар тігіп жіберген кестелі орамалдар қандай еді, шіркін! Кестелі орамал! Майдан өмірінде мұндай күннен өткен бақытты күн, мұндай арқа-жарқа қуаныштан артық қуаныш жоқ еді-ау?!
Соғыстың аты соғыс. Әлгідей жарқын сәттерден қанаттанған жігіттер шабуылдан соң шабуылға шықты. Молодой Туд ауданының он екі елді мекенін біздің бригада фашистерден азат етті. Өзіміз де жігіттердің жартысын жоғалттық. Калинино деревнясын алу үшін болған шайқаста, әлі есімде, бір аяулы азаматымыздан айырылдық. Ол соғыстың алдында опера және балет театрының алғашқы директоры болған, бригаданың аға саяси басқарушысы, гвардия капитаны Қабыкен Әлжанов еді. Оның қазасының әрбір эпизодына дейін есімде сақталғаны, денесі бейтарап зонада қалып қойды. Саяси жетекшінің денесінің жау қолына түсуі соғыс тәртібінде қатты айыпталады. Фашистер мәйітті адам айтқысыз қорлауы мүмкін. Сондықтан сүйекті бейтарап зонадан қайткен күнде де олардан бұрын алып шығу үшін командирлеріміз он бес автоматшыны аттандырды. Біз бер жақтан қарсы беттің назарын өзімізге аударып, атысып жаттық. Он бес автоматшының бірі болып, менің бірге туған ағатайым Ахметжан Ахметжанов та кетті.
Абырой болғанда Қабыкеннің сүйегін алып шығып, Молодой Туд ауданының орталығы Васильково селосында жерледік. Осының бәрін ұйымдастырып жүрген 100-бригаданың комиссары Сақтаған Бәйішев еді.
Осыдан кейін біздің бригада генерал-лейтенант К.Н.Галицкийдің басқаруындағы 3-тегеурінді армияның құрамында атақты Великие Луки шайқасына қатынасты. Ұлы Отан соғысының тарихында бұл «Кіші Сталинград шайқасы» деген атақ алған қиян-кескі ұрыс еді. Біздер қаншама боздақтардан айырылдық бұл шайқаста! Естен кетпейді-ау!
Великие Луки шайқасында жауды еңсірете жеңіп, қаланы алған соң, әбден қажыған бригаданы демалысқа шығарды. Шадинино деревнясында бекіністе тұрдық. Жаңадан тың күш келіп қосылып, келесі ұрыстарға әзірлену үстіндеміз. Бұл 1943 жылдың жазы еді. Мәншүк штабта хатшы болмаймын деп, қайта-қайта рапорт жазумен болды. Алдында да бірнеше мәрте алдыңғы шепке сұранған еді. Бұл тілегі қабылданбаған. Енді пулеметшы болғысы келетінін айтып, бригада командирлеріне үсті-үстіне рапорт жазды. Ақыры 1943 жылдың маусым айында жаңадан құрылып жатқан 4-пулеметшылар батальонына қабылданды. Жаздай пулеметшы өнеріне жаттықты.
Осы арада Мәншүктің табандылығы, қайсарлығы туралы айтпасқа болмайды. Бұрынғыдай штабта жүре берсе, оған ешкім қой деген жоқ. Әрбір шабуылдан кейін қатарымыздың сиреп қалғанын көрген сайын Мәншүктің дұшпанға деген ашу-ызасы артып, еркін намысы билеп, алғы шепке сұранушы еді. Пулеметшы болу оңай емес, қарудың өзін көтеріп жүру әжептәуір жүк еді. Мәншүктер пайдаланған пулеметті «станковый пулемет», ауызекі тілде «Максим» деп те айтатын. Бұл пулеметтің расчетінде төрт кісі болатын. Оғымен толық жабдықтағанда, ол тоқсан килограмдай тартады. Осыны әлгі төрт адам бөліп-бөліп көтеріп жүреді. Ұрыс позициясын анықтаған соң, сол жерге апарып құрады. Орын ауыстырса, тағы да бұзып арқалап алады. Мәншүк осы жұмыстардың бәріне төселіп, бұзуын, құруын, атуын бәрін екі айда жақсы меңгерді. Ойлап қарасақ, бұл қыз бала үшін оңай іс емес еді. Бірақ біздің Мәншүк айтқан бетінен қайтпайтын алғырлығымен жеңді. Штабта жүргенде бұрымы бар еді, сол қолаң шашты кесті. Өзі де намыс отына суарылған, қыннан шыққан қылыштай өткір еді. Соғыс өнеріне әбден төселді.
Қыркүйек айында 3-тегеуірінді армияның құрамында біздің бригада шабуылға шықты. Бұрынғы Калинин, қазіргі Псков облысының Невель қаласын жаудан азат етуден бастады. Невельді алғанмен, онда табан тіреп тұру оңай болған жоқ. Бұл арада фашистердің көптеген оқ-дәрі қоймалары, азық-түліктері қалып қалды. Соны қайтарып алуға жанталасқан жау шабуыл үстіне шабуыл үдетті, қиян-кескі ұрыстар болды. Оның бәріне Мәншүк қатынасып, дұшпанға есесін жібермеді.
Невельдің терістік жағында он бес шақырымдай жерде сан тарау темір жол торабы орналасқан Изочи станциясы бар. Ленинград, Москва жолдары осы арқылы өтеді. Соны фашистерден азат ету үшін алдын ала жоспар жасалды. 14 қазанда шабуылды бастадық. Екі күнге созылған шайқас еді бұл. Станция мен қаланың орта тұсындағы жотаға Мәншүктер 14-нен 15-не қараған түнде алдын ала орналасып, өздеріне қолайлы позиция жасап алып, шабуылдың барысын қадағалап жатты.
Таңғы алтыда шабуылды бастап, он екіде станцияны алдық. Соғыс тәртібі бойынша жаудан азат еткен жерге бекініп, окоп қазып, орын сайлап алуымыз керек. Бірақ фашистер оған мұрша бермей, екі-үш есе көп күшпен қайта шабуылға шықты. Бізге ес жидырмай, соққы беруде. Күш тең келмегендіктен, бүйтіп соғыса берсек, жігіттерден түгел айырылатын болғандықтан, позиция ауыстыру үшін, станцияны тастап, шегіне ұрыстық. Артымыз – станция, алдымыз – Мәншүктер бекінген жота. Міне, мен Мәншүктің табандылығын, қайсарлығын осы жолы көрдім. Жотадан біздің қайтып келе жатқандығымызды байқаған ол арттан қуған жауға пулеметінен оқты төкті де отырды. Бұл пулеметтердің радиусы кең, екі шақырым жерді қамтитын. Біздің жігіттер жотаға жеткенше өкшелеп келе жатқан жауды беттетпей, қоғадай жапырып отырды.
Мәншүк бекінген жерге біз де жеттік. Қарасақ, жалғыз қалыпты, басынан жараланған көрінеді, таңып алыпты. Пулеметі де істен шыққан. Қасындағы иесіз қалған екінші пулеметке ауысып, іске қосып жатыр екен. Оның жалғыз қалғанын көріп, ішіміз елжіреп, бізбен бірге жүруін өтіндік. Ол тастүйін бекініп алған. «Ана жақта кімдер қалды?» – деп сұрады. Қайтпай қалған жігіттердің кегін қайтарғысы келгендей, пулеметке жабыса түсті. Фашистердің үш-төрт дүркінгі бас көтерген шабуылына төтеп берді. Қанша дұшпанды қырды, ол арада санап жатқан кісі жоқ. «Мәншүк, қой, Гитлердің қай әскерін қырып тауысасың, позиция ауыстырып, күш жинайық», – дегенге көнбей, сол жотада қалып қойды. «Сендер бара беріңдер, мен сендерді қорғай тұрамын», – деді. Соңғы айтқан сөзі осы болды. Біз жотаның астын құлдилап кете бердік.
Артымыздан дүмпулер естіліп жатты. Фашистер де Мәншүктің бекінген жерін атқылай бастады. Біз үш жүз-төрт жүз метр ұзаған шамада Мәншүктің сақылдаған пулеметінің даусы үзілді. Біздер терең күрсініп, бір-бірімізге қарап: «Бітті!» – дедік. Егер сол жолы пулеметінен от шашып, жаудың алдын бөгемегенде, фашистер бізді жотаға жеткізбей-ақ жойып жіберер ме еді, кім білсін?! 100-бригаданың қаншама жігіттерінің өмірін сақтап қалды. Мәншүк ерлігінің мәні, міне, осында! Намыстан жаралғандай ол жауға найзағай оғындай тиді.
Біздер 2-батальонға аман-есен жеттік. Осы екі арада күздің қысқа күні де батты. Фашистер көп шығынға ұшырамау үшін түнге қарай шабуылға шықпайды. Біз түнімен қорғаныстағы армияға қосылдық.
Ертесінде бізді басқа дивизияға қосты. Одан кейін де бұл арада қиян-кескі ұрыстар болды. Жау әскерлері көпке дейін Мәншүк бекінген төбені де, Изочиді де босатпады. Тағы бір ұрыста 249 фашистің көзін жойған атақты мерген Ыбырайым Сүлейменов қаза тапты. Одан басқа да біздің жақтан шығын көп болды…
Мен басқа құрамға ауысқандықтан, мұның бәрінен хабарсызбын. 1944 жылдың 5-наурызында Мәншүк Маметоваға Кеңестер Одағының Батыры атағы берілгендігі жөнінде Указ жарияланады. Бұл уақытта біз Брест қаласын алып, Польшаның шекарасында тұрғанбыз. Бір күні командиріміз шақырды. Барсам, есік алдында бұрыннан 100-атқыштар бригадасынан танитын Тұраш Әбуов тұр екен. Сәлемдесіп, ішке кіріп кеттім. Командирім: «Изочидегі ұрысқа қатынастың ба?» – деп анықтап сұрады. Мен қатынасқанымды айттым. «Ендеше Мәншүк Маметованың мерт боларда бекінген жерін, пулеметінің орнын, сүйегін таба аласың ба?» – деп сұрады. «Таба алар едім», – дедім мен тайсалмай. «Ендеше капитан Т.Әбуов екеуің барып, Маметованың сүйегін тауып, Невель қаласына апарып жерлейсіңдер!» – деді. Қасымызға тағы екі жауынгер қосып берді. Біз жолға шықтық.
Ол жердің жадымызда сақталғаны сонша, қиналмай-ақ тауып алдық. Пулеметінің орнын да ажыраттық. Снаряд түсіп, сүйекті топырақ жауып қалыпты. Қазып жүріп, әуелі етігіне кезіктік. Кішкене әйелдің аяқ киімі екені белгілі. Етігін таныған соң, сүйекті топырақ астынан ашып алдық. Адамның шашы бұзылмайды екен. Шашын көргеннен кейін Мәншүктің сүйегі екеніне шүбәміз қалмады. Плащ-палаткаға салып алып келіп, қаралы жиын ашып, Невель қаласының партия комитетінің алдындағы алаңға, бауырластар зиратына Әбілқайыр Баймолдин мен Ыбырайым Сүлейменовтың ортасындағы белгіленген орынға жерледік. Мәншүктің алдындағы жауынгерлік, жолдастық парызымыздың өтелген тұсы осы-ау деймін. Амал не, өлімге қиятын жан ба еді?! Жайнап тұрған шағында қыршын кетті.
….1982 жылы сәуір айында 100-атқыштар бригадасының бүгінгі көзі тірі жауынгерлері соғысқан жерлерімізді араладық. Фашизмнен өзіміз азат еткен ежелгі орыс қалаларын – Великие Луки, Невель, Новосокольники, т.б. аралап, сол арада қаза тапқан бауырларымыздың зиратына тәу етіп, дұға оқып, топырақ алып қайттық.
Мәншүк пен Әлияның қаза тапқан жерлерінің арасы небәрі алпыс бес шақырым екен. Бастарында ерлік алауы жанып тұр. Ұлы Отан соғысының тарихында қос жұлдыздай болған қазақтың қос қызының есімі ерліктің мәңгілік алауындай аспанымызда жарқырап тұрмақ