Мақсат ІЛИЯСҰЛЫ: Өзгеріс эволюциямен келе ме, РЕВОЛЮЦИЯМЕН КЕЛЕ МЕ – ол биліктің өзіне байланысты

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №37 (308) от 29 октяб­ря 2015 г.

 

ДАТ!

 

Бел­гілі қоғам бел­сен­дісі, құқы­ққорға­у­шы, «Анти­геп­тил» қозға­лы­сы­ның мүше­сі Мақ­сат Іли­ясұ­лы қоғам­да болып жатқан сая­си-эко­но­ми­ка­лық жағ­да­ят­тарға бай­ла­ны­сты өз ойла­ры­мен бөліседі.

 

Бүгін­гі жүй­е­де сая­си бәсекелестік

БОЛУЫ МҮМКІН ЕМЕС

– Мақ­сат мыр­за, осы жыл­дың соңы­на жет­пе­стен пар­ла­мент мәжілісі тағы да тара­ты­лып, кезек­тен тыс сай­лау болуы мүм­кін деген пікір қоғам орта­сын кезіп жүр. Осы­ған бай­ла­ны­сты өзіңіздің ойы­ңыз қан­дай? Пар­ла­мент­ті тара­тып, қай­та сай­лау өткі­зу кім­ге және не үшін керек, оның шатқа­яқтап тұрған қоға­мға әсері қан­дай болмақ?

– Ия, кезек­ті кезек­тен тыс пар­ла­мент сай­ла­у­ы­ның болу мүм­кін­ді­гі өте жоға­ры. Оған дай­ын­ды­қтың жүріп жатқа­ны­на да біраз уақыт­тың жүзі бол­ды. «Руха­ни­ят» пен «Әділет­ті» бірік­тіріп, «Бір­лік» пар­ти­я­сын өмір­ге әке­лу, одан кей­ін­гі «Пат­ри­от­тар» мен «Ауыл­дың» бір­лесіп жаңа «Халы­қтық пат­ри­от­тық «Ауыл» пар­ти­я­сы­ның пай­да болуы, «Қаза­қстан ком­му­ни­стік пар­ти­я­сы­ның» жабы­луы – осы­ның бәрі алдағы сай­ла­у­ға дай­ын­дық қамы деу­ге әбден бола­ды. Бірақ бүгін­гі жүйе өзгер­ме­се, нағыз Кон­сти­ту­ци­я­лық рефор­ма жүр­гізіл­ме­се, одан қоға­мға да, халы­ққа да келіп-кетер пай­да бол­май­ды. Себебі бүгін­гі қос пала­та­лы пар­ла­мент­тің қолын­да ешқан­дай билік те, сая­си құрал да, қан­дай да бір қоғам өміріне әсер ету мүм­кін­ді­гі де жоқ. Кон­сти­ту­ци­яда, «ҚР Пар­ла­мен­тi және оның депу­тат­та­ры­ның мәр­те­бесi тура­лы» заң­да да «Пар­ла­мент – заң шыға­ру қыз­метін жүзе­ге асы­ра­тын рес­пуб­ли­ка­ның ең жоға­ры өкіл­ді орга­ны» деп жазы­лған. Бірақ пар­ла­мент ең жоғарғы өкіл­ді орган ретін­де елде­гі қан­дай да бір сая­си, эко­но­ми­ка­лық, әле­умет­тік аху­ал­дың өзге­руіне, оны өзгер­ту­ге әсер ете алмайды.

– Деген­мен, қалай болған­да да, «өкіл­ді орган­ның» қалып­та­суы үшін билік бүкіл халы­ққа «дауыс бер­гіз­генін» ескер­сек, бұл шешім­нің нота­ри­ал­дық сипа­ты бар екенін ешкім жоққа шыға­ра алмайды…

– Де-юре солай екені дау­сыз. Бірақ сол сай­ла­у­ға қан­ша адам­ның қаты­сып, нақты дауыс бер­генін ешкім тап басып айта алмай­ды ғой?! Сай­лау әділ әрі ашық өткізіл­ме­ген жер­де сай­лау кезін­де түр­лі заң­сызды­қтарға жол беріліп жат­са, дауы­стың нақты саны тура­лы шынайы ақпа­рат бол­ма­са, оған қалай­ша сенім­мен қарай ала­мыз? Пар­ти­я­лар ара­сын­дағы шынайы бәсе­ке­ле­стік пен сая­си тар­ты­стың, нақты сая­си мақ­сат пен оған жету­ге деген әре­кет­тің жоқты­ғы­нан елдің пар­ти­я­ларға да, сол пар­ти­я­лар­дан құралған пар­ла­мент­ке де сені­мі жоғал­ды. Бүгін­гі жаса­лып жатқан дүниенің бәрі әйте­уір солай болу керек болған соң, көз­бо­я­у­шы­лық әре­кет­тен туған дүниелер.

– Әйт­се де, бүгін­гі қаза­қстан­дық қоғам сол «өкіл­ді орган» шығарған заң­дар­мен күн кешіп жатқа­нын еріксіз мой­ын­да­уға тура кел­мей ме?

– Шын мәнін­де бүгін­гі пар­ла­мент­ті «заң шыға­ру­шы» деп айтуға ауыз бар­май­ды. Себебі, бірін­ші­ден, заң жоба­ла­ры­ның 99 пай­ы­зы үкі­мет­те неме­се мини­стр­лік­тер­де дай­ын­да­ла­ды. Екін­ші­ден, бір­де-бір заң жоба­сы үкі­мет­тің келісі­мін­сіз пар­ла­мент қара­уы­на түс­пей­ді. Мәсе­лен, бір неме­се бір топ депу­тат қан­дай да бір заң жоба­сын дай­ын­да­ды дей­ік, «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Пар­ла­мен­тi және оның депу­тат­та­ры­ның мәр­те­бесi тура­лы» заңы­ның 15-бабы бой­ын­ша, кез кел­ген заң жоба­сы үкi­мет­тiң мақұл­да­уы­мен ғана талқы­ла­у­ға ұсы­ны­ла­ды. Ал екі пала­та мақұл­даған заң жоба­сы­ның өзі пре­зи­дент қол қой­май­ын­ша күшіне енбей­ді. Пар­ла­мент қабыл­даған кез кел­ген заң­ды пре­зи­дент кері қай­та­рып жібе­ре ала­ды. Бір сөз­бен айтқан­да, бүгін­гі пар­ла­мент тек пре­зи­дент­ке ғана емес, тіп­ті үкі­мет­ке де тәу­ел­ді. Бұдан шыға­тын қоры­тын­ды: пар­ла­мент қазір өкіл­ді неме­се заң шыға­ру­шы орган емес, пре­зи­дент­тің заң шыға­ру ісін­де­гі хат­шы­лық ролін ғана атқа­рып отыр. Сон­ды­қтан да пар­ла­мент неме­се жаңа сай­ла­у­лар қоғам өміріне ешқан­дай да әсерін тигі­зе алмай­ды. Ол тек халы­қтың наза­рын басқа бір келелі мәсе­ле­лер­ден ауда­ру­дың неме­се халы­қа­ра­лық ұйым­дар­дың көзін алдап, сай­лау өтіп жатыр деу үшін ғана керек.

Сон­ды­қтан бүгін­гі билік жүй­есін өзгер­тіп, билік басын­дағы «қызыл дино­за­вр­лар­дан» құты­лу­дың жолын, яғни үлкен Кон­сти­ту­ци­я­лық рефор­ма жаса­удың жолын қарас­ты­руға ұмты­лу керек, соған күш салған дұрыс.

– Сіз де айта­сыз-ау, қазір­гі қаза­қстан­дық сая­си жағ­дай­да ол рефор­ма­ны кім жүр­гі­зеді? Халық мем­ле­кет­ті басқа­ру ісі­нен шет­тетіл­генін бүгін­де бесік­те­гі бала да біледі…

– Ол рефор­маға бүгін­де тек ел пре­зи­ден­ті баста­ма­шы болуы тиіс. Себебі елде­гі бүкіл билік тек бір адам­ның, яғни пре­зи­дент­тің ғана қолы­на шоғыр­ланған. Пре­зи­дент­тің билі­гі бар­лық билік тар­мақта­ры­ның үстін­де тұр. Ал біз­де­гі заң шыға­ру­шы, сот неме­се атқа­ру­шы билік тар­мақта­ры қағаз­да ғана болға­ны­мен, іс жүзін­де жоқ.

Десек те, мұн­дай дик­та­ту­ра­лық жүй­енің ғұмы­ры ұзақ бол­май­ды. Қазақ қан­ша шыдам­ды дегені­мен, «шөл­мек­тің бір-ақ рет сына­ты­нын» ұмыт­пай­ық… Егер пре­зи­дент өзі құрған билік жүй­есіне өзі өзгеріс енгізіп, шыны­мен Кон­сти­ту­ци­я­лық рефор­ма жасап, билік тар­мақта­ры ара­сын­дағы тепе-теңдік­ті өзінің көзі тірісін­де жаса­ма­са, рефор­ма жаса­удың уақы­ты созы­ла бер­се, бірін­ші­ден, құрған «тұза­ғы­на» өзі түсуі мүм­кін. Екін­ші­ден, ешқан­дай өзгеріс бол­ма­стан, өзінің «көзі кет­се», артын­да қалған­да­ры­ның да, мем­ле­кет­тің де тағ­ды­ры үлкен қатер­ге тап болуы мүмкін.

Сон­ды­қтан да бүгін­гі билік жүй­есін өзгер­ту­ге, қоғам бой­ы­на жаңа қан жүгір­ту­ге пре­зи­дент­тің өзі мүд­делі болуы тиіс. Ақыр соңы сөз­сіз бола­тын сая­си өзгерістер­дің эво­лю­ци­я­лық жол­мен іске асуы­на да, рево­лю­ци­я­лық жолға баста­уы­на да – билік өзі себеп­ші бола­ды. Ал ол сая­си өзгерістер­дің уақы­ты неғұр­лым созы­лған сай­ын, өзгерістер­ді бей­біт жол­мен жаса­удың мүм­кін­ді­гі кеми бер­мек. Қалай деген­де де, бүгін­гі билік жүй­есін өзгерт­пей, сая­си бәсе­ке­ле­стік­ке қол жет­кі­зе алмай­мыз. Ал сая­си бәсе­ке­ле­стік жоқ жер­де қоғам­ның алға жыл­жуы мүм­кін еме­сті­гі – акси­о­ма­лық дәлел.

 

Елде­гі дағдарысқа

БІРІНШІ КІНӘЛІ –

пре­зи­дент­тің өзі

– Енді әңгі­менің ауа­нын елде­гі эко­но­ми­ка­лық дағ­да­рыс тақы­ры­бы­на бұр­сақ: біз­де­гі эко­но­ми­ка­лық дағ­да­ры­стың негіз­гі себебі не деп ойлайсыз?

– Мен эко­но­ми­ка сала­сы­нан алыс адам­мын. Десек те, әле­умет­тік желі­де бір аза­мат­тың: «Дағ­да­рыс біздің эко­но­ми­ка­мы­зда емес, билік өкіл­дерінің басын­да, олар­дың дұрыс жұмыс істей алмауын­да» деп жазға­ны­на толық қосы­ла­мын. Біз­де­гі дағ­да­ры­сты бір сөз­бен дәл осы­лай тұжы­рым­да­уға бола­ды деп ойлай­мын. Бірақ билік биші­гін ұстаған­дар­дың бәрі топас емес қой… Олай бол­са бүгін­гі билік неге елдің эко­но­ми­ка­сын дұрыс басқа­ра алма­ды, ұшан-теңіз бай­лы­қтың үстін­де оты­рған Қаза­қстан­ның осын­дай, пре­зи­дент өзі айт­пақ­шы, ел тәу­ел­сізді­гіне қатер төн­діретін­дей эко­но­ми­ка­лық дағ­да­ры­сқа ұшы­ра­уы­мы­здың себебі неде?

Менің ойым­ша, ең негіз­гі себеп – ол ел пре­зи­ден­тінің өзін­де. Пре­зи­дент бүкіл қоғам­ның өн бой­ы­на жай­ы­лған жемқор­лы­қты жоя алма­ды. Себебі пре­зи­дент­тің қол­шоқ­па­ры­на неме­се қуыр­шақта­ры­на айналған билік өкіл­деріне жемқор­лық жүйе пай­да­лы. Олар­дың бай­лы­ққа кене­луіне дәл осын­дай жүйе қажет. Сон­ды­қтан да олар «кеменің суға батып бара жатқа­нын» біле тұр­са да үнде­мей­ді, қар­сы шықпайды.

Ал эмо­ци­я­ны алып тастап, нақты сан­дарға жүгін­сек, соңғы 23 жыл­да Қаза­қстанға тар­ты­лған шетел­дік инве­сти­ция көле­мі $200 млрд. асып­ты. Оның басым бөлі­гі негізі­нен тау­ар өнді­ру, өңдеу сала­сы­на жұм­са­лып­ты-мыс. Ал енді осы $200 млрд. салы­нған ірі өндірістер қай­да? Инду­стри­я­ла­удың нәти­же­сін неге көре алмай отыр­мыз? Шағын бір салон тік­кен бір костюм неге сон­ша­лы­қты жаңа­лық бол­ды? Себебі бәрі өтірік, ешбір өндіріс алға басып жатқан жоқ. Билік бір қолы­мен халы­қтың аты­нан мил­ли­ард­таған ақша­ны жаңа өндіріс­ке салған бола­ды да, екін­ші қолы­мен оны шетел­ге шығаруда.

Бел­гілі сарап­шы, эко­но­ми­ка сала­сы­ның біл­гірі, марқұм Қанат Берен­та­ев 2011 жылы Қаза­қстан­нан шетел­ге заң­сыз шыға­ры­лған қар­жы көле­мі $300 млрд. асқа­ны тура­лы мәлім­де­ген еді. Ал, мәжіліс депу­та­ты Гүл­жан Қарағұ­со­ва 2013 жылы Кеден­дік одақ офф­шорға заң­сыз қар­жы шыға­ру­дың тап­тыр­мас құра­лы­на айналға­ны тура­лы қын­жы­ла айтқа­ны есі­міз­де. Forbes жур­на­лы 2013 жылы бір мақа­ла­сын­да «Global Financial Integrity» халы­қа­ра­лық зерт­теу орта­лы­ғы­ның зерт­те­уі бой­ын­ша, Қаза­қстан шетел­ге заң­сыз ақша шыға­ру­да алды­ңғы 20 елдің қата­ры­на қосы­лға­ны тура­лы жазып­ты. Оның мәлі­меті бой­ын­ша, Қаза­қстан­нан бір жыл­да шетел асқан қар­жы көле­мі $8,22 млрд. екен. Жыл сай­ын $8–9 млрд. сыр­тқа шыға­тын бол­са, соңғы 15 жыл­да сыр­тқа кет­кен қар­жы­ны есеп­тей беріңіз! Қара­пай­ым ариф­ме­ти­каға жүгін­сек, 23 жыл­да елі­міз­ге $200 млрд. шетел­дік инве­сти­ция кіріп­ті де, $350 млрд. аса қар­жы шетел асып кетіп­ті. Бұл жемқор­лы­қтың барып тұрған сорақы үлгісі емес пе? Осын­ша қар­жы­ны шетел­ге кім­дер асыр­ды, ол кім­дер­дің қал­та­сы­на түсті?

Осы­дан кей­ін ел эко­но­ми­ка­сы неге дамы­м­ай­ды, халы­қтың тұр­мысы неге жақ­сар­май­ды деп таң қала­мыз… Ал биік мін­бер­лер­ден ішкі өнім­нің «өркен­деп», эко­но­ми­ка­ның «қары­штап дамып» жатқа­ны тура­лы өтірік­ті судай сапы­рған адам­дар­ды көре­міз. Сон­да билік­те оты­рған­дар халық мүл­де жары­мес деп ойлай ма, әлде «судың да сұра­уы» бола­ты­нын біл­мей ме?

– Ал қаза­қстан­дық дағ­да­ры­сқа елі­міздің Кеден­дік одаққа, одан кей­ін Еура­зи­я­лық эко­но­ми­ка­лық одаққа мүше болуы да өз әсерін тигізді деген пікір­ге не алып-қосар едіңіз?

– Иә, қазақ «жұт – жеті ағай­ын­ды» дей­ді. Шыны­мен де, тәу­ел­сізді­гі­міз­ге үлкен қауіп төн­діретін Кеден­дік және Еура­зи­я­лық одаққа кіру Қаза­қстан­ның сыр­тқы сая­сат­тағы ең үлкен дағ­да­ры­сы­ның көрінісі деп баға­лаған жөн. Осы одақтар­дан Қаза­қстанға, қазақ халқы­на иненің жасуын­дай пай­да бол­ды деп ойла­май­мын. Пре­зи­дент Еура­зи­я­лық одаққа кірер алдын­да біздің тау­ар өндіру­шілер­ге 170 млн. тұты­ну­шы­сы бар үлкен нарық ашы­лға­ны тура­лы сүй­ін­шіле­гені есі­міз­де. Алай­да алақай­лап аспанға атқан қал­пағы­мыз жер­ге түс­пей жатып-ақ, ол нары­ққа «Роспо­треб­над­зор» шек­теу қой­ға­нын көзі­міз көр­ді. Ал қазір Ресей – Қаза­қстан­дағы эко­но­ми­ка­лық дағ­да­ры­стың негіз­гі себебіне айна­лып оты­рға­нын ешкім жоққа шыға­ра алмай­ды. Ресей­ге салы­нған шетел­дік санк­ци­я­лар­дың себебін айт­паған­ның өзін­де, рубль­дің құн­сызда­нуы мен оның әділет­сіз әріп­те­стік сая­са­тын жүр­гі­зуі Қаза­қстанға үлкен қатер туғы­зу­да және оның соңы немен тына­ры әлі белгісіз.

Ал біздің билік тығы­ры­қтан шығу­дың орны­на жағ­дай­ды одан әрі ушы­қты­ру үстін­де. Соған қарап оты­рып, шыны­мен де, нағыз дағ­да­рыс билік өкіл­дерінің басын­да екеніне көз жеткізгендейміз…

 

Елшілік­ке де, жау­шы­лы­ққа да

ДАЙЫН БОЛУЫМЫЗ КЕРЕК

– Жоға­ры­да өзіңіз бір өзгерістің бола­ры хақ дедіңіз. Мәсе­лен, жас сая­сат­кер ретін­де сіз өзгерісті неден бастаған болар едіңіз және сіз сияқты бел­сен­ді аза­мат­тар­дың ондағы ролі, орны қан­дай болуы тиіс деп ойлайсыз?

– Қай­та­лап айтай­ын – ең алды­мен жүй­ені өзгер­ту керек. Жүй­ені өзгер­тудің негіз­гі жолы қол­да­ны­стағы Кон­сти­ту­ци­яға келелі өзгерістер енгі­зу қажет неме­се жаңа тұр­пат­ты Кон­сти­ту­ция қабыл­да­нуы тиіс. Ол жер­де­гі негіз­гі өзгеріс билік тар­мақта­ры­ның тепе-теңді­гі мен билік­тің, пре­зи­дент­тен бастап, халық алдын­дағы жау­ап­кер­шілі­гін күшей­ту қажет.

Мәсе­лен, бүгін­гі Кон­сти­ту­ция бой­ын­ша пре­зи­дент ойы­на не кел­ген­ді істе­се де, ешқан­дай жау­ап­кер­шілік­ке тар­тыл­май­ды. Бұл өзім­білер­лік­ке, заң­сызды­ққа алып бара­тын даңғыл жол. Сон­ды­қтан пре­зи­дент Кон­сти­ту­ция бой­ын­ша өзіне сөз жүзін­де емес, нақты іс жүзін­де жау­ап­кер­шілік алуы тиіс. Мыса­лы, пре­зи­дент­тік­ке үміт­кер адам дамы­ған демо­кра­ти­я­лық елдер­де­гі­дей өзінің нақты жос­па­рын, бағ­дар­ла­ма­сын ұсы­нуы тиіс. Сай­лау бәсе­кесіне үміт­кер­дің «Назар­ба­ев» деген аты-жөні емес, бағ­дар­ла­ма­сы, ұсы­ны­сы түсуі керек. Ал егер оны істей алма­ды ма, оған жау­ап беруі неме­се орнын боса­туы қажет.

Пар­ла­мент заң шыға­ру­шы ғана емес, заң­ның орын­да­луын қадаға­ла­у­шы орган болға­ны дұрыс. Заң қабыл­да­дың ба – оны орын­дат, заң өмір­шең бол­ма­ды ма – тез ара­да өзгерт. Заң­ды саны үшін емес, сапа­сы үшін қабыл­да. Ең негіз­гісі – заң іс жүзін­де орын­да­луы тиіс. Біз­де­гі ең үлкен мәсе­ле сол – заң­ның орын­дал­май­ты­ны. Заң орын­дал­маған жер­де жемқор­лық жай­лап, ақша үстем­дік құрады.

– Мақ­сат мыр­за, жоға­ры­да қоғам­ды өзгер­ту­ге пре­зи­дент­тің өзі баста­ма­шы болуы керек дедіңіз. Бірақ пре­зи­дент­тің тара­пы­нан ондай нышан сезіл­мей­ді. Ал халық ше, пре­зи­дент­ті де сай­лай­тын халық емес пе?

– «Халық өзгер­туі тиіс» дей сал­сам, ол өтірік болар еді. Біз­де осын­дай жай­сыз сұрақ қой­ыл­са да, жау­ап­кер­шілік­тен жал­та­ру қажет бол­са, бәрін халы­қтың мой­ны­на аса сала­ты­ны­мыз бар. Халық деген кім? Халық деген – осы мем­ле­кет­те­гі бар­лық адам. Ол – абстрак­тілі ұғым. Сон­ды­қтан ондай өзгерісті жасай­тын нақты адам­дар, топ­тар, сая­си күш­тер қалып­та­суы керек.

Кез кел­ген әре­кет­тің, жоба­ның баста­ма­шы­сы, алға шыға­ру­шы­сы және орын­да­у­шы­сы бола­ды. Алай­да батыр да, көш­бас­шы да аспан­нан түс­пей­ді. Ол сол халы­қтың ішін­де қай­нап, қалып­та­сып шыға­ды. Өзінің жетек­шілік қаси­етіне халы­қты сен­діреді. Қазір ондай аза­мат­тар әр жер­ден, әр аймақтан көрініп, қалып­та­сып келеді. Ал бүгін­гі эко­но­ми­ка­лық дағ­да­рыс, идео­ло­ги­я­лық жұтаң­дық, мораль­дық құла­зу, бола­шаққа деген сенім­нің жоға­луы, билік­ке деген сенім­сіздік­тің күше­юі, тағы басқа фак­тор­лар, бір жағы­нан, жал­пы адам­дар­дың рені­ші мен ашу-ыза­сын туғыз­са, екін­ші жағы­нан, жаңа бел­сен­ділер­дің шығуы­на, олар­дың бірі­гуіне жаңа мүм­кін­дік туғы­за­ды. Осы орай­да елін ойлаған ондай бел­сен­ді аза­мат­тар билік пен халық ара­сын­дағы елші де, жау­шы да бола ала­ты­нын естен шығар­мау керек.

– Сон­дай бел­сен­ділер­дің бірі өзіңіз­сіз: осы тұста елші болғы­ңыз келе ме, жоқ жау­шы болған­ды дұрыс санай­сыз ба?

– Ол билік­тің өзгерістер жаса­уға деген нақты әре­кетіне бай­ла­ны­сты бола­ды. Мәсе­лен, біз соңғы екі жыл­дан аса уақыт­та «Про­тон» зымы­ра­нын тоқта­тып, Ресей­дің әске­ри-жат­ты­ғу поли­гон­да­рын жабу үшін күрес жүр­гізіп келе­міз. Осы мәсе­лені шешу­ге әлі күн­ге билік тара­пы­нан нақты бір қадам жасалған емес. «Про­тон­дар» ұшып жатыр, геп­тил төгіліп жатыр, Ресей­дің поли­гон­дар саны тіп­ті арта түсті. Дей тұрған­мен, біз сол үшін билік­ті төң­керіп тастай­ық деген жоқ­пыз. Бүгін­гі билік­тің «Про­тон­ды» тоқта­та салуға, поли­гон­дар­ды жаба салуға мүм­кін­дік­терінің жоқ екенін түсі­не­міз. «Про­тон» арқы­лы тек Ресей­дің ғана емес, бүкіл Еуро­па­ның, санк­ци­я­лық шек­теу басталғанға дей­ін АҚШ-тың спут­ник­тері ұшы­ры­лып кел­ді. Соңғы «Про­тон» Түр­ки­я­ның спут­ни­гін орби­таға шығар­ды. Бұл өте үлкен гео­са­я­си мәселе.

Бірақ билік «Анти­геп­тил» қозға­лы­сын кей­де Ресей­мен ара­дағы сая­си сауда үшін бол­са да пай­да­ланға­нын қалаған болар едік. Иненің жасуын­дай бол­са да пай­да­мыз тигені жақ­сы еді. Себебі халық пен қор­шаған ортаға орас­ан зор зиян келу­де. Оған дәлел ретін­де 200 мың­нан аса киік пен 90 мың­нан аса мал­дың қыры­лға­нын айт­сақ та жет­кілік­ті. Ал оның ада­мға әсері бол­май­ды деген­ге ешкім сен­бей­ді. Осы жер­де біз елшілік­ке жарар едік. Бірақ билік бізді ведом­ство­ара­лық, үкі­мет­тік жиын­дарға қаты­сты­рып, бізді мін­бе­ге шығарған сыңай таны­ту­дан аса алмай отыр.

– Ал негізі­нен «Анти­геп­тил» мүше­лері баста­ма­шы болған «Әле­умет­тік әділ­дік» деп ата­ла­тын жоба­ла­ры­ңыз жөнін­де не айта­сыз? Бұл жоба қалың бұқа­ра­ны соңы­нан ерте ала­ды деп ойлай­сыз ба?

– Бұл жоба­ның негіз­гі мақ­са­ты – пре­зи­дент­тің, үкі­мет­тің, мини­стр­лік­тер­дің тіке­лей атқа­руы тиіс, шешу­ге мін­дет­ті шару­а­ла­ры. Халы­қтың әле­умет­тік жағ­дай­ын жақ­сар­та алмай­тын, әле­умет­тік шие­леністер­ді шешу­ге қауқар­сыз үкі­мет те, билік те біз­ге қажет емес. Сон­ды­қтан, әле­умет­тік мәсе­ле­лер­ді шешу­де билік нақты қадам­дар жасап, бізді халық пен билік ара­сын бай­ла­ны­сты­ру­шы күш ретін­де дұрыс пай­да­ла­на алма­са, жау­шы болуы­мыз да әбден мүмкін.

Соңғы кез­де­гі билік тара­пы­нан жаса­лып жатқан қадам­дарға назар салып, зер­де­леп қара­саңыз, тек бел­сен­ділер­ді қуда­лап, қамап, газет-жур­нал­дар­ды, сайт­тар­ды жауып, қоғам­дық ұйым­дар­ды қыспаққа алу үстін­де. Оры­стар­да «Бла­ги­ми наме­ре­ни­я­ми вымо­ще­на доро­га в ад» деген нақыл сөз бар. Сол сияқты қоғам­дық ұйым­дар­дың мәр­те­бесін көте­ре­міз деген желе­умен тәу­ел­сіз ұйым­дар­ды жабу, тер­ро­ризм, экс­тре­мизммен күре­се­міз деп, шын­шыл бел­сен­ділер­мен күре­су кең етек жай­ды. Мұның арты жақ­сы­лы­ққа алып бар­ма­сы анық.

Билік өз біл­генін істе­умен келеді. Мыса­лы, ешкім­нен сұра­ма­стан ауыл шару­а­шы­лық жерін сатқа­лы жатыр; әркім­нің айлық жалақы­сы­нан құра­ла­тын зей­не­тақы үшін жиналған ақша­сын жеке мен­шік банк­тер мен құры­лыс ком­па­ни­я­ла­ры­на беріп жатыр; шетел­ден дол­лар­мен мил­ли­ард­тап қарыз алып жатыр­мыз; оның қай­да кетіп жатқа­ны­на есеп беретін тірі адам жоқ. Тең­ге құн­сыздан­ды, айлық өскен жоқ, ал ішкі тау­ар­дың өзі қым­бат­тап кет­ті. Мұнай арзан­дап жатыр, бен­зин баға­сы арту үстін­де. Айта бер­сек, сорақы­лы­қтар­дан адам аяқ алып жүре алмай­тын болды.

Шыдам шегіне жет­ті, бүгін­гі күн сай­ын болып жатқан заң­сызды­қтар, әділет­сіздік­тер шары­қтау шыңы­на шықты. Поли­ция қорға­май­тын, дәрі­гер емде­мей­тін, билік бас­сызды­қтар­ды рет­те­мей­тін дәре­же­ге жет­тік. Адам­дар сот, поли­ция тара­пы­нан көр­ген зәбірі мен әділет­сізді­гі­нен өздерін-өздері өртей баста­ды. Мәсе­ле заң­мен емес, «поня­ти­я­мен» шешілетін бол­ды. Бұл қазір қазақ қоға­мы­ның тыныш хао­сқа енгенін көрсетеді.

Сон­ды­қтан билік өкіл­деріне, пре­зи­дент­ке, үкі­мет бас­шы­сы­на айта­рым: шыны­мен елдің тыны­шты­ғын сақтап, ел іргесінің сөгіл­ме­уін қала­саң­дар, шыны­мен де, шынайы рефор­ма­лар жүр­гізіп, қағаз­да ғана емес, өмір­де де құқы­қтық, демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет қалып­та­сты­ру­ды бастай­тын уақыт жет­ті. Егер осы­ны түсініп, нақты әре­кет­ке көшпе­сең­дер, халы­ққа да, біз­ге де өкпе­ле­мең­дер дегім келеді!

– Қат­ты кет­кен жоқ­сыз ба?

– Жоқ! Бұл менің емес, ел ішін­де­гі қазір­гі қиын жағ­дай­дың үні деп қабыл­дау керек.

– Енде­ше ашық айтқан әңгі­меңіз­ге рахмет!

 

Айман ОСПАНОВА,

«D»