«Общественная позиция»
(проект «DAT» №37 (308) от 29 октября 2015 г.
ДАТ!
Белгілі қоғам белсендісі, құқыққорғаушы, «Антигептил» қозғалысының мүшесі Мақсат Ілиясұлы қоғамда болып жатқан саяси-экономикалық жағдаяттарға байланысты өз ойларымен бөліседі.
Бүгінгі жүйеде саяси бәсекелестік
БОЛУЫ МҮМКІН ЕМЕС
– Мақсат мырза, осы жылдың соңына жетпестен парламент мәжілісі тағы да таратылып, кезектен тыс сайлау болуы мүмкін деген пікір қоғам ортасын кезіп жүр. Осыған байланысты өзіңіздің ойыңыз қандай? Парламентті таратып, қайта сайлау өткізу кімге және не үшін керек, оның шатқаяқтап тұрған қоғамға әсері қандай болмақ?
– Ия, кезекті кезектен тыс парламент сайлауының болу мүмкіндігі өте жоғары. Оған дайындықтың жүріп жатқанына да біраз уақыттың жүзі болды. «Руханият» пен «Әділетті» біріктіріп, «Бірлік» партиясын өмірге әкелу, одан кейінгі «Патриоттар» мен «Ауылдың» бірлесіп жаңа «Халықтық патриоттық «Ауыл» партиясының пайда болуы, «Қазақстан коммунистік партиясының» жабылуы – осының бәрі алдағы сайлауға дайындық қамы деуге әбден болады. Бірақ бүгінгі жүйе өзгермесе, нағыз Конституциялық реформа жүргізілмесе, одан қоғамға да, халыққа да келіп-кетер пайда болмайды. Себебі бүгінгі қос палаталы парламенттің қолында ешқандай билік те, саяси құрал да, қандай да бір қоғам өміріне әсер ету мүмкіндігі де жоқ. Конституцияда, «ҚР Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы» заңда да «Парламент – заң шығару қызметін жүзеге асыратын республиканың ең жоғары өкілді органы» деп жазылған. Бірақ парламент ең жоғарғы өкілді орган ретінде елдегі қандай да бір саяси, экономикалық, әлеуметтік ахуалдың өзгеруіне, оны өзгертуге әсер ете алмайды.
– Дегенмен, қалай болғанда да, «өкілді органның» қалыптасуы үшін билік бүкіл халыққа «дауыс бергізгенін» ескерсек, бұл шешімнің нотариалдық сипаты бар екенін ешкім жоққа шығара алмайды…
– Де-юре солай екені даусыз. Бірақ сол сайлауға қанша адамның қатысып, нақты дауыс бергенін ешкім тап басып айта алмайды ғой?! Сайлау әділ әрі ашық өткізілмеген жерде сайлау кезінде түрлі заңсыздықтарға жол беріліп жатса, дауыстың нақты саны туралы шынайы ақпарат болмаса, оған қалайша сеніммен қарай аламыз? Партиялар арасындағы шынайы бәсекелестік пен саяси тартыстың, нақты саяси мақсат пен оған жетуге деген әрекеттің жоқтығынан елдің партияларға да, сол партиялардан құралған парламентке де сенімі жоғалды. Бүгінгі жасалып жатқан дүниенің бәрі әйтеуір солай болу керек болған соң, көзбояушылық әрекеттен туған дүниелер.
– Әйтсе де, бүгінгі қазақстандық қоғам сол «өкілді орган» шығарған заңдармен күн кешіп жатқанын еріксіз мойындауға тура келмей ме?
– Шын мәнінде бүгінгі парламентті «заң шығарушы» деп айтуға ауыз бармайды. Себебі, біріншіден, заң жобаларының 99 пайызы үкіметте немесе министрліктерде дайындалады. Екіншіден, бірде-бір заң жобасы үкіметтің келісімінсіз парламент қарауына түспейді. Мәселен, бір немесе бір топ депутат қандай да бір заң жобасын дайындады дейік, «Қазақстан Республикасының Парламентi және оның депутаттарының мәртебесi туралы» заңының 15-бабы бойынша, кез келген заң жобасы үкiметтiң мақұлдауымен ғана талқылауға ұсынылады. Ал екі палата мақұлдаған заң жобасының өзі президент қол қоймайынша күшіне енбейді. Парламент қабылдаған кез келген заңды президент кері қайтарып жібере алады. Бір сөзбен айтқанда, бүгінгі парламент тек президентке ғана емес, тіпті үкіметке де тәуелді. Бұдан шығатын қорытынды: парламент қазір өкілді немесе заң шығарушы орган емес, президенттің заң шығару ісіндегі хатшылық ролін ғана атқарып отыр. Сондықтан да парламент немесе жаңа сайлаулар қоғам өміріне ешқандай да әсерін тигізе алмайды. Ол тек халықтың назарын басқа бір келелі мәселелерден аударудың немесе халықаралық ұйымдардың көзін алдап, сайлау өтіп жатыр деу үшін ғана керек.
Сондықтан бүгінгі билік жүйесін өзгертіп, билік басындағы «қызыл динозаврлардан» құтылудың жолын, яғни үлкен Конституциялық реформа жасаудың жолын қарастыруға ұмтылу керек, соған күш салған дұрыс.
– Сіз де айтасыз-ау, қазіргі қазақстандық саяси жағдайда ол реформаны кім жүргізеді? Халық мемлекетті басқару ісінен шеттетілгенін бүгінде бесіктегі бала да біледі…
– Ол реформаға бүгінде тек ел президенті бастамашы болуы тиіс. Себебі елдегі бүкіл билік тек бір адамның, яғни президенттің ғана қолына шоғырланған. Президенттің билігі барлық билік тармақтарының үстінде тұр. Ал біздегі заң шығарушы, сот немесе атқарушы билік тармақтары қағазда ғана болғанымен, іс жүзінде жоқ.
Десек те, мұндай диктатуралық жүйенің ғұмыры ұзақ болмайды. Қазақ қанша шыдамды дегенімен, «шөлмектің бір-ақ рет сынатынын» ұмытпайық… Егер президент өзі құрған билік жүйесіне өзі өзгеріс енгізіп, шынымен Конституциялық реформа жасап, билік тармақтары арасындағы тепе-теңдікті өзінің көзі тірісінде жасамаса, реформа жасаудың уақыты созыла берсе, біріншіден, құрған «тұзағына» өзі түсуі мүмкін. Екіншіден, ешқандай өзгеріс болмастан, өзінің «көзі кетсе», артында қалғандарының да, мемлекеттің де тағдыры үлкен қатерге тап болуы мүмкін.
Сондықтан да бүгінгі билік жүйесін өзгертуге, қоғам бойына жаңа қан жүгіртуге президенттің өзі мүдделі болуы тиіс. Ақыр соңы сөзсіз болатын саяси өзгерістердің эволюциялық жолмен іске асуына да, революциялық жолға бастауына да – билік өзі себепші болады. Ал ол саяси өзгерістердің уақыты неғұрлым созылған сайын, өзгерістерді бейбіт жолмен жасаудың мүмкіндігі кеми бермек. Қалай дегенде де, бүгінгі билік жүйесін өзгертпей, саяси бәсекелестікке қол жеткізе алмаймыз. Ал саяси бәсекелестік жоқ жерде қоғамның алға жылжуы мүмкін еместігі – аксиомалық дәлел.
Елдегі дағдарысқа
БІРІНШІ КІНӘЛІ –
президенттің өзі
– Енді әңгіменің ауанын елдегі экономикалық дағдарыс тақырыбына бұрсақ: біздегі экономикалық дағдарыстың негізгі себебі не деп ойлайсыз?
– Мен экономика саласынан алыс адаммын. Десек те, әлеуметтік желіде бір азаматтың: «Дағдарыс біздің экономикамызда емес, билік өкілдерінің басында, олардың дұрыс жұмыс істей алмауында» деп жазғанына толық қосыламын. Біздегі дағдарысты бір сөзбен дәл осылай тұжырымдауға болады деп ойлаймын. Бірақ билік бишігін ұстағандардың бәрі топас емес қой… Олай болса бүгінгі билік неге елдің экономикасын дұрыс басқара алмады, ұшан-теңіз байлықтың үстінде отырған Қазақстанның осындай, президент өзі айтпақшы, ел тәуелсіздігіне қатер төндіретіндей экономикалық дағдарысқа ұшырауымыздың себебі неде?
Менің ойымша, ең негізгі себеп – ол ел президентінің өзінде. Президент бүкіл қоғамның өн бойына жайылған жемқорлықты жоя алмады. Себебі президенттің қолшоқпарына немесе қуыршақтарына айналған билік өкілдеріне жемқорлық жүйе пайдалы. Олардың байлыққа кенелуіне дәл осындай жүйе қажет. Сондықтан да олар «кеменің суға батып бара жатқанын» біле тұрса да үндемейді, қарсы шықпайды.
Ал эмоцияны алып тастап, нақты сандарға жүгінсек, соңғы 23 жылда Қазақстанға тартылған шетелдік инвестиция көлемі $200 млрд. асыпты. Оның басым бөлігі негізінен тауар өндіру, өңдеу саласына жұмсалыпты-мыс. Ал енді осы $200 млрд. салынған ірі өндірістер қайда? Индустриялаудың нәтижесін неге көре алмай отырмыз? Шағын бір салон тіккен бір костюм неге соншалықты жаңалық болды? Себебі бәрі өтірік, ешбір өндіріс алға басып жатқан жоқ. Билік бір қолымен халықтың атынан миллиардтаған ақшаны жаңа өндіріске салған болады да, екінші қолымен оны шетелге шығаруда.
Белгілі сарапшы, экономика саласының білгірі, марқұм Қанат Берентаев 2011 жылы Қазақстаннан шетелге заңсыз шығарылған қаржы көлемі $300 млрд. асқаны туралы мәлімдеген еді. Ал, мәжіліс депутаты Гүлжан Қарағұсова 2013 жылы Кедендік одақ оффшорға заңсыз қаржы шығарудың таптырмас құралына айналғаны туралы қынжыла айтқаны есімізде. Forbes журналы 2013 жылы бір мақаласында «Global Financial Integrity» халықаралық зерттеу орталығының зерттеуі бойынша, Қазақстан шетелге заңсыз ақша шығаруда алдыңғы 20 елдің қатарына қосылғаны туралы жазыпты. Оның мәліметі бойынша, Қазақстаннан бір жылда шетел асқан қаржы көлемі $8,22 млрд. екен. Жыл сайын $8-9 млрд. сыртқа шығатын болса, соңғы 15 жылда сыртқа кеткен қаржыны есептей беріңіз! Қарапайым арифметикаға жүгінсек, 23 жылда елімізге $200 млрд. шетелдік инвестиция кіріпті де, $350 млрд. аса қаржы шетел асып кетіпті. Бұл жемқорлықтың барып тұрған сорақы үлгісі емес пе? Осынша қаржыны шетелге кімдер асырды, ол кімдердің қалтасына түсті?
Осыдан кейін ел экономикасы неге дамымайды, халықтың тұрмысы неге жақсармайды деп таң қаламыз… Ал биік мінберлерден ішкі өнімнің «өркендеп», экономиканың «қарыштап дамып» жатқаны туралы өтірікті судай сапырған адамдарды көреміз. Сонда билікте отырғандар халық мүлде жарымес деп ойлай ма, әлде «судың да сұрауы» болатынын білмей ме?
– Ал қазақстандық дағдарысқа еліміздің Кедендік одаққа, одан кейін Еуразиялық экономикалық одаққа мүше болуы да өз әсерін тигізді деген пікірге не алып-қосар едіңіз?
– Иә, қазақ «жұт – жеті ағайынды» дейді. Шынымен де, тәуелсіздігімізге үлкен қауіп төндіретін Кедендік және Еуразиялық одаққа кіру Қазақстанның сыртқы саясаттағы ең үлкен дағдарысының көрінісі деп бағалаған жөн. Осы одақтардан Қазақстанға, қазақ халқына иненің жасуындай пайда болды деп ойламаймын. Президент Еуразиялық одаққа кірер алдында біздің тауар өндірушілерге 170 млн. тұтынушысы бар үлкен нарық ашылғаны туралы сүйіншілегені есімізде. Алайда алақайлап аспанға атқан қалпағымыз жерге түспей жатып-ақ, ол нарыққа «Роспотребнадзор» шектеу қойғанын көзіміз көрді. Ал қазір Ресей – Қазақстандағы экономикалық дағдарыстың негізгі себебіне айналып отырғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Ресейге салынған шетелдік санкциялардың себебін айтпағанның өзінде, рубльдің құнсыздануы мен оның әділетсіз әріптестік саясатын жүргізуі Қазақстанға үлкен қатер туғызуда және оның соңы немен тынары әлі белгісіз.
Ал біздің билік тығырықтан шығудың орнына жағдайды одан әрі ушықтыру үстінде. Соған қарап отырып, шынымен де, нағыз дағдарыс билік өкілдерінің басында екеніне көз жеткізгендейміз…
Елшілікке де, жаушылыққа да
ДАЙЫН БОЛУЫМЫЗ КЕРЕК
– Жоғарыда өзіңіз бір өзгерістің болары хақ дедіңіз. Мәселен, жас саясаткер ретінде сіз өзгерісті неден бастаған болар едіңіз және сіз сияқты белсенді азаматтардың ондағы ролі, орны қандай болуы тиіс деп ойлайсыз?
– Қайталап айтайын – ең алдымен жүйені өзгерту керек. Жүйені өзгертудің негізгі жолы қолданыстағы Конституцияға келелі өзгерістер енгізу қажет немесе жаңа тұрпатты Конституция қабылдануы тиіс. Ол жердегі негізгі өзгеріс билік тармақтарының тепе-теңдігі мен биліктің, президенттен бастап, халық алдындағы жауапкершілігін күшейту қажет.
Мәселен, бүгінгі Конституция бойынша президент ойына не келгенді істесе де, ешқандай жауапкершілікке тартылмайды. Бұл өзімбілерлікке, заңсыздыққа алып баратын даңғыл жол. Сондықтан президент Конституция бойынша өзіне сөз жүзінде емес, нақты іс жүзінде жауапкершілік алуы тиіс. Мысалы, президенттікке үміткер адам дамыған демократиялық елдердегідей өзінің нақты жоспарын, бағдарламасын ұсынуы тиіс. Сайлау бәсекесіне үміткердің «Назарбаев» деген аты-жөні емес, бағдарламасы, ұсынысы түсуі керек. Ал егер оны істей алмады ма, оған жауап беруі немесе орнын босатуы қажет.
Парламент заң шығарушы ғана емес, заңның орындалуын қадағалаушы орган болғаны дұрыс. Заң қабылдадың ба – оны орындат, заң өміршең болмады ма – тез арада өзгерт. Заңды саны үшін емес, сапасы үшін қабылда. Ең негізгісі – заң іс жүзінде орындалуы тиіс. Біздегі ең үлкен мәселе сол – заңның орындалмайтыны. Заң орындалмаған жерде жемқорлық жайлап, ақша үстемдік құрады.
– Мақсат мырза, жоғарыда қоғамды өзгертуге президенттің өзі бастамашы болуы керек дедіңіз. Бірақ президенттің тарапынан ондай нышан сезілмейді. Ал халық ше, президентті де сайлайтын халық емес пе?
– «Халық өзгертуі тиіс» дей салсам, ол өтірік болар еді. Бізде осындай жайсыз сұрақ қойылса да, жауапкершіліктен жалтару қажет болса, бәрін халықтың мойнына аса салатынымыз бар. Халық деген кім? Халық деген – осы мемлекеттегі барлық адам. Ол – абстрактілі ұғым. Сондықтан ондай өзгерісті жасайтын нақты адамдар, топтар, саяси күштер қалыптасуы керек.
Кез келген әрекеттің, жобаның бастамашысы, алға шығарушысы және орындаушысы болады. Алайда батыр да, көшбасшы да аспаннан түспейді. Ол сол халықтың ішінде қайнап, қалыптасып шығады. Өзінің жетекшілік қасиетіне халықты сендіреді. Қазір ондай азаматтар әр жерден, әр аймақтан көрініп, қалыптасып келеді. Ал бүгінгі экономикалық дағдарыс, идеологиялық жұтаңдық, моральдық құлазу, болашаққа деген сенімнің жоғалуы, билікке деген сенімсіздіктің күшеюі, тағы басқа факторлар, бір жағынан, жалпы адамдардың реніші мен ашу-ызасын туғызса, екінші жағынан, жаңа белсенділердің шығуына, олардың бірігуіне жаңа мүмкіндік туғызады. Осы орайда елін ойлаған ондай белсенді азаматтар билік пен халық арасындағы елші де, жаушы да бола алатынын естен шығармау керек.
– Сондай белсенділердің бірі өзіңізсіз: осы тұста елші болғыңыз келе ме, жоқ жаушы болғанды дұрыс санайсыз ба?
– Ол биліктің өзгерістер жасауға деген нақты әрекетіне байланысты болады. Мәселен, біз соңғы екі жылдан аса уақытта «Протон» зымыранын тоқтатып, Ресейдің әскери-жаттығу полигондарын жабу үшін күрес жүргізіп келеміз. Осы мәселені шешуге әлі күнге билік тарапынан нақты бір қадам жасалған емес. «Протондар» ұшып жатыр, гептил төгіліп жатыр, Ресейдің полигондар саны тіпті арта түсті. Дей тұрғанмен, біз сол үшін билікті төңкеріп тастайық деген жоқпыз. Бүгінгі биліктің «Протонды» тоқтата салуға, полигондарды жаба салуға мүмкіндіктерінің жоқ екенін түсінеміз. «Протон» арқылы тек Ресейдің ғана емес, бүкіл Еуропаның, санкциялық шектеу басталғанға дейін АҚШ-тың спутниктері ұшырылып келді. Соңғы «Протон» Түркияның спутнигін орбитаға шығарды. Бұл өте үлкен геосаяси мәселе.
Бірақ билік «Антигептил» қозғалысын кейде Ресеймен арадағы саяси сауда үшін болса да пайдаланғанын қалаған болар едік. Иненің жасуындай болса да пайдамыз тигені жақсы еді. Себебі халық пен қоршаған ортаға орасан зор зиян келуде. Оған дәлел ретінде 200 мыңнан аса киік пен 90 мыңнан аса малдың қырылғанын айтсақ та жеткілікті. Ал оның адамға әсері болмайды дегенге ешкім сенбейді. Осы жерде біз елшілікке жарар едік. Бірақ билік бізді ведомствоаралық, үкіметтік жиындарға қатыстырып, бізді мінбеге шығарған сыңай танытудан аса алмай отыр.
– Ал негізінен «Антигептил» мүшелері бастамашы болған «Әлеуметтік әділдік» деп аталатын жобаларыңыз жөнінде не айтасыз? Бұл жоба қалың бұқараны соңынан ерте алады деп ойлайсыз ба?
– Бұл жобаның негізгі мақсаты – президенттің, үкіметтің, министрліктердің тікелей атқаруы тиіс, шешуге міндетті шаруалары. Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсарта алмайтын, әлеуметтік шиеленістерді шешуге қауқарсыз үкімет те, билік те бізге қажет емес. Сондықтан, әлеуметтік мәселелерді шешуде билік нақты қадамдар жасап, бізді халық пен билік арасын байланыстырушы күш ретінде дұрыс пайдалана алмаса, жаушы болуымыз да әбден мүмкін.
Соңғы кездегі билік тарапынан жасалып жатқан қадамдарға назар салып, зерделеп қарасаңыз, тек белсенділерді қудалап, қамап, газет-журналдарды, сайттарды жауып, қоғамдық ұйымдарды қыспаққа алу үстінде. Орыстарда «Благими намерениями вымощена дорога в ад» деген нақыл сөз бар. Сол сияқты қоғамдық ұйымдардың мәртебесін көтереміз деген желеумен тәуелсіз ұйымдарды жабу, терроризм, экстремизммен күресеміз деп, шыншыл белсенділермен күресу кең етек жайды. Мұның арты жақсылыққа алып бармасы анық.
Билік өз білгенін істеумен келеді. Мысалы, ешкімнен сұрамастан ауыл шаруашылық жерін сатқалы жатыр; әркімнің айлық жалақысынан құралатын зейнетақы үшін жиналған ақшасын жеке меншік банктер мен құрылыс компанияларына беріп жатыр; шетелден доллармен миллиардтап қарыз алып жатырмыз; оның қайда кетіп жатқанына есеп беретін тірі адам жоқ. Теңге құнсызданды, айлық өскен жоқ, ал ішкі тауардың өзі қымбаттап кетті. Мұнай арзандап жатыр, бензин бағасы арту үстінде. Айта берсек, сорақылықтардан адам аяқ алып жүре алмайтын болды.
Шыдам шегіне жетті, бүгінгі күн сайын болып жатқан заңсыздықтар, әділетсіздіктер шарықтау шыңына шықты. Полиция қорғамайтын, дәрігер емдемейтін, билік бассыздықтарды реттемейтін дәрежеге жеттік. Адамдар сот, полиция тарапынан көрген зәбірі мен әділетсіздігінен өздерін-өздері өртей бастады. Мәселе заңмен емес, «понятиямен» шешілетін болды. Бұл қазір қазақ қоғамының тыныш хаосқа енгенін көрсетеді.
Сондықтан билік өкілдеріне, президентке, үкімет басшысына айтарым: шынымен елдің тыныштығын сақтап, ел іргесінің сөгілмеуін қаласаңдар, шынымен де, шынайы реформалар жүргізіп, қағазда ғана емес, өмірде де құқықтық, демократиялық мемлекет қалыптастыруды бастайтын уақыт жетті. Егер осыны түсініп, нақты әрекетке көшпесеңдер, халыққа да, бізге де өкпелемеңдер дегім келеді!
– Қатты кеткен жоқсыз ба?
– Жоқ! Бұл менің емес, ел ішіндегі қазіргі қиын жағдайдың үні деп қабылдау керек.
– Ендеше ашық айтқан әңгімеңізге рахмет!
Айман ОСПАНОВА,
«D»
