«Общественная позиция»
(проект «DAT» №38 (309) от 05 ноября 2015 г.
Бейсенбідегі бетпе-бет
Бүгінгі «Бейсенбідегі бетпе-бет» айдарының қонағы – танымал әзілқой әртіс, «Өнер қырандары» театрының жетекшісі Мадияр Серікбаев.
– Мадияр мырза, Ресей сатирасымен салыстырғанда, біздің елде сахналық пародия жанры неге кенде қалған деп ойлайсыз?
– Алдымен амандасып алайын: Ассалаумағалейкум, «ДАТ» газетінің оқырмандары! Ал сұрағыңызға орай айтсам: әзіл мен пародия жанры жағынан Ресей бізден әлдеқашан ертерек дамыған. Негізінде бұл салада ресейліктерден артта келеміз.
Менің есіме бұдан үш жыл бұрынғы оқиға түсіп отыр: ресейліктердің «Большая разница в Казахстане» бағдарламасына Алматы қаласында іріктеу кезеңі өтті. Біздің енді ғана пародиямен айналысып жүрген кезіміз – іріктеуге қатысуға бел будық. Бірақ байқауға келген кезде оның тек қана орыс тілінде жүргізіліп жатқанын көрдік. Сосын біз заттарымызды жинастырып, кері қайтып бара жатқанда, ұйымдастырушылар «сахнаға шығыңыздар, көрейік» деді. Біз орыс тілінде дайындалған пародиямыз жоқ екенін айттық. Сол байқаудың әділ-қазылар алқасында «Большая разница» бағдарламасының продюсері отыр екен: «Алдымен қойылымды көрсетіңдер, кейінірек бағасын бере жатармыз», – деді. Біз кірісіп кеттік. Бір байқасақ, продюсердің ішек-сілесі қатып, күліп отыр. Содан қойылым біткен соң, біздің команданы сахнаға шақырып: «Жігіттер, сендер бір топсыңдар ма, әлде бұларың театр ма?» – деп сұрақ қойды продюсер. Біз Жүргенов атындағы Өнер академиясының қуыршақ театрының әртістері екенімізді айттық. «Мен ештеңе түсінген жоқпын, бірақ маған өте күлкілі болды. Сендердің тапқырлықтарыңа өте риза болдым. Егер сендер бір топтан құралған болсаңдар, мен сендермен жұмыс жасағым келеді», – деді. Сөйтіп, сол кезде іріктеу дереу тоқтатылып, біз келісім-шартқа отырып, жұмыс жасадық.
Сахналық қойылымда белгілі әртістерге пародия жасағанымызды көрген әйгілі Иван Урганттың: «Біздің ресейлік пародияшылардың ойына келмейтін нәрсені жасадыңдар. Осы уақытқа дейін бізде мұндай нәрсе болған жоқ, тіпті «Большая разница» бағдарламасында мұндай қиял, фантазия ойымызға кіріп-шыққан емес. Мен таңқалып отырмын, сендердің деңгейлерің жоғары екен», – деп айтқаны бар. Сол «Большая разница» бағдарламасы барысында «Тақиялы періште» мен «Ирония судьбы» фильмдеріне және басқа да қойылымдармен екі сағаттық қойылым жасадық. Ресейліктер біздің музыкамызға да аса мән берді. Ерболат Құдайбергеннің «Біздің жігіттер, жігіттер» әнін естіп, шетелдің музыкасы ма, кім айтады деп, таңданып жатты.
Росында, Ресейде халық көп болған соң, өнерге деген сұраныс та көп. Оларда пародия жанры өндірістік ағынға қойылған – дамыл табуға уақыттары жоқ. Ал біз бір қойылымды шығару үшін, оң мен солын саралап, «жеті рет өлшеп, бір рет кесіп», алды-артымызға қарауға тура келеді. Бәлкім, содан да болар, жас жанр баяу дамып келеді. Егер қазақ өнерінде әртістерге шығармашылық еркіндік беріп қоятын болса, біраз дүние жасауға болатын сияқты.
– «Еркіндік берсе» демекші, біздің әртістер билік басында отырған тұлғалардың қолынан «жем жейтіндіктен», ешкімді пародиямен ренжітіп алғылары келмейтін шығар?
– Пародия деген – адамның кемшілігін айту ғана емес: кейіпкердің қызықты қылығы мен әдемі әдетін көрсету арқылы нысанның образын жасау. Біз осы образ жасаудан қорқақтаймыз. Әрине, өзінің кемшілігін көргенін ешкім қаламайды. Сондықтан билік басында жүрген тұлғаларға пародия жасауға көп ойланамыз. Қанша дегенмен, елдің алдында жүрген ағаларымыз ғой…
– Мүмкін, пародия жанрының біздің сахна мен телеэкранды «жатырқап жүруі» қазақ халқының «жалпақшешейлік менталитетіне» байланысты емес пе?
– Расында, біз «оу, ағайын» деген сөзге тоқтаған халықпыз ғой. Осындай мінезімізге сай кейбір тұлғалар пародияны қабылдай алмайды. Өйткені енді ғана тәй-тәй басып келе жетқан жанрдың мән-мазмұнын жұртшылық түйсініп болған жоқ. Оның үстіне, кейде қарап отырсақ, өзіміздің де асырып жіберетініміз бар…
– Иә, пародия жанрының басты талабы – оның кейіпкерлері өте танымал тұлға болуы керек. Осы орайда, мәселен, пародия шебері Олжас Сыдық: «Біз пародия жасайтын танымал тұлғаларға өте зәруміз, саясат сахнасында белгілі тұлғалар болмағаннан кейін, амал жоқ, айналып келіп, сол өнер адамдарына пародия жасауға мәжбүрміз. Халық кеңінен танитын бес-алты адамға айналып келіп қайта-қайта пародия жасай береміз», – дейді. Яғни, Олжас мырзаның пікірі тұрғысынан қарайтын болсақ, біздің елде жеке ерекшелігімен танылған саясаткерлердің тым тапшы болғаны ғой?
– Жасыратын несі бар, бізде пародияға лайық танымал тұлғалар аз. Бары – көп алдында көрінуді ерсі көретін сияқты. Қалай болғанда да, Ресей мен шетелдікі сияқты емес, жарқырап шығып, көгілдір экранда көлбеңдеп жүрмейді. Бойымызға сіңген ұят пен ұяң қасиеттер бар.
– Бұның бәрі, шамасы, бір кісіге табынған саясаттың салдары болса керек. Дегенмен, мұртын майлап тарайтын Кәрім Мәсімов пародияға нысан болуға әбден лайық тұлға емес пе? Немесе, «әйелінің пәтерінде тұратын» Ахметжан Есімов те пародияға келісе кетейін деп тұрған жоқ па?
– Олжас бауырым Иманғали ағаға пародия жасайтын кезде кішкене қорқақтап, өзінен рұқсат алуға барғанда: «Егер сәтті шыққан пародия болса, неге жасамасқа, көрейік», – депті Имекең. Сол секілді сіз атаған бұл кісілер де қатты ренжи қоймайды деп ойлаймын. Жақсы әзіл, түйіні бар ой болса, қағытпадан артық кетпеген пародияға ешкім реніш танытпауы тиіс. Дегенмен, ондай пародияны біз жасасақ та, оны телеарналар көрсетуге қорқақтайды. Сондай жағдай қалыптасқан: телеарна басшылары «біз кінәлі болып қалуымыз мүмкін» деп қуыстанады. Кейде телеарналарда үлкен тақырыптың мазмұнын қамтыған бір сөзді де кесіп тастайтыны бар.
Сондықтан «Өгізді де өлтірмей, арбаны да сындырмай» пародия жасау оңай шаруа емес. Ақиқатты айтсақ, кейіпкер кейіп қалады, айтпасақ – көрерменнің сөзіне қаламыз. Ал пародия өнердің нағыз шеберлігі – екі жақтың мүддесі тең бейнеленетін ақиқатты айту.
– Енді бір сатирашылар пародия жанрына лайық материал жазатын авторлар тапшы дейді…
– Жалпы, бұл театрлар мен сатирашылар арасында бұрыннан шешілмей жүрген түйін. Рас, қазір іліп алатындай туындылар жоқтың қасы. Жазылған кейбір дүниелердің көбі әртістердің сахналық ойынына сай келмейді. Ондайда авторларға хабарласып, бұл дүние бізден гөрі, Тұрсынбек Қабатовтың репертуарына сай келетінін айтамыз. Ал үлкен авторлармен қоян-қолтық араласып жүргеніміз жоқ, көбіне сценарийді өзіміз жазамыз.
– «Сатира – қоғамның айнасы» деген сөз бар. Бірақ сіз осы айнадан бүгінгі қымбатшылық қысқан халықты, мерзімінен бұрын өтетін сайлауларды, жемқор шенеуніктерді көріп жүрсіз бе?
– Қоғам кемшіліксіз болмайды. Себебі көпшілік болғаннан кейін, жоғары жақта отырған шенеуніктердің біз білмейтін қаншама істері бар. Біз оларды сахнада сынайтын болсақ, ол өнер болмай шығады. Сондықтан қоғамның әлеуметтік-тұрмыстық қиыншылығын астарлап, өнер тілімен жеткізуге тырысамыз. Біздікі – ниет, осыдан қоғам түзелсінші деген ұстаным. Өзіңіз айтпақшы, сатира – қоғамның айнасы екеніне дау жоқ.
– Қазақ сатира театрларының күлкісі қытайдың тауары сияқты: басқа таппаған соң, жұрттың амалсыз алуға мәжбүр болатыны сияқты, арзан күлкіге еріксіз езу тартуға мәжбүр болады деген ойға не айтар едіңіз?
– Ең бастысы – сапа маңызды. Қазір жаһандану заманында бәрі қысқа-нұсқа, бәрі тез болу керек. Оның үстіне ұзақ-сонар мылжыңды көріп отыруға адамдарда уақыт жоқ. Біреулер ең қымбат нәрсе – ақша деп ойлауы мүмкін. Алайда ақша емес, уақыт қымбат.
Күлкі «қытайдың тауары» сияқты болмауы үшін, көп ізденіс керек. Телеарналарда қаптаған шоу-бағдарламалар өте көп: оларда сапа болмаған соң, әзіл арзандап бара жатқаны шындық. Бүгінде театрлар арасында сайыс өтіп жатады: оқығаны бар, оқымағаны бар, бес-алты адамның басын құрап, театр құрып, сайысқа қатысып жатады. Бірақ оны қадағалап отыратын сарапшы-сыншы жоқ. Ақыры сол құрама әзілқойлар көгілдір экраннан сөйлеп жатқан соң, көрермен өнер деген осы екен деп ойлауы мүмкін.
Қазір атағынан ат үркетін бағдарламалар көбейіп кетті. Соларды көрсең, сол баяғы тойда айтылып жүрген 1–2 белгілі нөмерлер. Шоу жасаймыз деп, барымен базар жасайтындар бар. Бірақ уақыт өте келе осының бәрі табиғи сүзгіден өтері анық. Көпшілігі өнерді – бір жарқ етіп, жұлдыз болып шыға келу деп түсінеді. Республика сарайында өтіп жатқан бір концертте алғаш рет ән айтқан екі жігіт: «Э‑с-с, ақыры звезда болдық», – дегені бар. Бұл шынымен болған оқиға.
– Бәлкім, қазақ қоғамының өзі анекдот болып кеткен соң, халықты сахнадан күлдірудің өзі әзілкеш әртістер үшін қиындыққа айналған жоқ па?
– Қоғамның күлкіге айналуын жасап отырған – адамдар…
Мысалы, біз соңғы концертімізде жетімдер жайлы қойылым көрсеттік. «Жетімдер үйіне» барып сөйлескен кезде ондағы қызметшілер: «Бізге үшінші ұрпақ келіп жатыр. Мына баланың әкесі, әкесінің әкесі де осы жерде болған…» – дейді. Бұл енді қоғамның күлкісі емес – трагедиясы. Осы жетімдер жайын әзілдің тілімен сахналағаннан кейін, бізге хабарласқан үлкен бір ағамыз жылап тұрып: «Жастықтың буымен кезінде баламызды жетімдер үйіне өткізіп жіберген едік. Сіздердің қойылымдарыңыздан кейін, жүрегім ауырып, тоқтай алмай жылап отырмын. Қазір сол баламды іздестіріп жатырмын», – деді. Бұл күлкілі жағдай ма? Бір қарасаңыз, осыншама уақыт бойы баласын іздемегеніне күлесің, егер тереңнен мән берсең – жылайсың. Шыны керек, қоғамның өзі күлкіге айналып, оның түбінде адам – адамшылығынан айырылған трагедияға ұласып кете ме деп қорқасың.
– Қалай десек те, «Өнер қырандары» театры пародия саласында біраз ізденіс танытып жүргені даусыз. Дегенмен, сіздер жазылмаған цензурадан қалайша қаймықпай жүрсіздер? «Әй, бала, абайла!» деген ешкім болмады ма?
– Бір кездері телеарналарда шектеу болған. Қазір де қойылар концертіміздің тақырыбы мен мазмұнын телеарналар басшыларымен келісіп, «басын ашып» алатын болдық…
– Біздің газеттің оқырмандарымен бөлісер қандай жаңалықтарыңыз бар?
– Осы қарашаның жиырмасында «Өнер қырандары» театры гастрольдік сапарға шығады. «Кел, танысайық!» атты концертіміздің түпкі мақсаты – «қазақтың мәдениеті мен дәстүрі, тілі мен діні жоқ, қазақ енді қалыптасқан ұлт, қазақ деген ел болмаған» дейтін адамдарға арналған. Сол адамдар келіп көрсін, есігіміз ашық, қазақ деген халықтың атын бұрын-соңды естімесе, көрсін, келсін, танысайық.
Желтоқсанның 20-сы күні Алматы қаласындағы Студентер сарайында, ал 24 желтоқсанда Астана қаласында өтетін концертке келіңіздер. Қай жерде жүрсеңіздер де, міндетті түрде келіңіздер, өкінбейсіздер деп ойлаймын.
– Ендеше пародияның пошымын келтіріп жүрген еңбектеріңіз жемісті болсын!
Сұхбаттасқан –
Жансая ЕРТАЙ,
«D»
