«Общественная позиция»
(проект «DAT» №43 (360) от 24 ноября 2016 г.
ДАТ!
Бұған дейін мәлім болғандай, келесі жылдан бастап Міндетті әлеуметтік дәрігерлік сақтандыру (МӘДС) жүйесі енгізіледі. Яғни, елдің денсаулық сақтау саласы ақылы қызметке көшеді.
Осы орайда қоғамды мазалаған сұрақтар көп. Мәселен, Мемлекеттік статисика комитетінің ресми деректері бойынша тіркеуде тұрған жарты миллионнан астам жұмыссыздар (бейресми деректер бойынша, бұл көрсеткіш – 2,5 миллион адамнан астам) дәрігерлік көмекті қалай алады? Бұл орайда мемлекет тарапынан жүргізілген түсіндіру жұмыстары жоқтың қасы.
Ал өз күнін өзі көретін жеке кәсіпкер санатындағы адамдар МӘДС жүйесін қалай пайдаланады? Бұл туралы ақпарат та там-тұм: мемлекеттік басылым беттері ел президентінің «ерен істерін» жарнамалаудан арыға жарымайды; теледидар экрандары шоу-думанның шаңын шығарудан босамайды.
Жуықта Алматы қаласы бойынша Дәрігерлік қызмет ақысын төлеу департаментінің директоры Тілеухан Әбілдаев: «МӘДС жүйесі енгізілгеннен кейінгі бірінші жылда өз күнін өзі көретіндер ең төменгі жалақының 2%-ын төлейтін болады», – деп хабарлады (Еске салайық – 2016 жылдың 1 қаңтарынан бергі ең төменгі жалақы мөлшері – 22 859 тенге). «Егер өз күнін өзі көретіндер жеке кәсіпкер статусын сақтап қалатын болса, МӘДС-ке ең төменгі жалақы мөлшерінің 2 пайызын төлейді, бұл сома бүгінде 457 теңге», – деді ол баспасөз мәслихатында. (Тағы да еске салайық – 2020 жылға дейін МӘДС-ке төленетін салықтың мөлшері 7 пайызға дейін өседі).
Сонымен, МӘДС жүйесінде қандай мән бар? Бұл жүйе жұмыссыздар мен өз күнін өздері көріп жүрген халықты қалай жарылқайды? Осы және денсаулық сақтау саласындағы басқа да сұрақтарға байланысты «Аман-саулық» қоғамдық қорының төрайымы Бақтылы ТҮМЕНОВА ханыммен «ДАТ!» айдары аясында сұхбаттасқан едік.
– Бақтылы Ниязбекқызы, келер жылдан бастап қазақстандықтарға көрсетілетін медициналық көмек Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі арқылы жүзеге асырылмақ. Ал мұндай жаңа өзгеріс халыққа және еліміздің медицина саласында қаншалықты тиімді болмақ?
– Бұл орайда ең алдымен ескерте кетейін: медицина саласы – халыққа дәрігерлердің қызмет көрсетуі тиіс деген түсінікпен шектелмейді, бұл – қоғамды толық қамтитын мемлекеттік мәселе. Сонымен бірге МӘДС жүйесін пайдаланудағы жауапкершілік тек мемлекеттің мойнында ғана емес, ел азаматтарының өзіне де салмақ салады. Өйткені өз қалтаңыздан бұл жүйеге бір тиын төлесеңіз, оның есебін, құнын түсіне бастайсыз және сол сомаға сай талап туындайды.
Екіншіден, МӘДС-ке салық төлейтін жұмыс берушінің де жауапкершілігі артады. Жұмыс беруші өз қызметшісінің дені сау болуы үшін жағдай жасауға тырысады: жұмыс орнындағы таза ауа, таза санитарлық жағдай, еңбек қабілетін тиімді пайдалану сияқты мүдделілік пайда болады.
Иә, Қазақстанда 2017 жылдың екінші жарты жылдығынан бастап МӘДС жүйесі енгізіліп, 2018 жылдан жұмыс берушілер бұл жүйеге ақша аудара бастайды. Осы кезеңге дейін денсаулық сақтау саласы мемлекет тарапынан қаржыландырылған болса, ендігі кезекте жеке азамат немесе жұмыс беруші өз денсаулығын қорғау үшін, өзі ақша аударатын болады.
– Оқырманның есіне сала кетейікші – бұл жүйенің мәнісі қалай болмақ?
– Жаңа жүйе бойынша азаматтарға медициналық қызметтің 2 түрлі пакеті ұсынылады. Біріншісі – республикалық бюджеттен қаржыландырылатын медициналық көмектің мемлекет кепілдендірген көлемін ұсынатын базалық пакет. Жорамал бойынша, ол – Қазақстанның барша азаматтары үшін қолжетімді болмақ.
Пакеттің құрамына жедел жәрдем қызметі, санитарлық авиация, туберкулез, обыр, қант диабеті, сондай-ақ төтенше жағдайларда, профилактикалық екпе кезінде көрсетілетін медициналық көмек кіреді. Осы пакет бойынша ақша төленгені немесе төленбегені маңызды емес, ел азаматтарына мемлекет тарапынан тегін дәрігерлік көмек көрсетілді. «Сақтандыру жүйесіне ақша аудармасам, емделе алмай қаламын» деген қорқыныш болмауы тиіс.
Екінші пакетте – жаңадан құрылатын медициналық сақтандыру қоры ұсынатын сақтандыру жүйесі. Яғни, бұл пакетке енетін қызмет түрлері азаматтардың әлеуметтік-медициналық сақтандыру қорына аударған жарнасы арқылы жүзеге асады. Бұған амбулаторлық-емханалық көмек, стационарлық ем-дом, стационарлық көмекті алмастыратын жәрдем, науқастардың денсаулығын қалпына келтіретін емдік шаралар, медициналық реабилитация, паллиативтік көмек, мейірбикелік қарау және жоғары технологиялық көмек кіреді.
– Бірінші пакетте өзіңіз айтып отырған жедел жәрдем арқылы тегін емдеу, ота жасату – бұрын да бар қызмет емес пе? Сақтандыру жүйесінің айырмашылығы қайсы сонда?
– Айырмашылығы сол – бұрын ота жасауды алдын ала жоспарлап, уақытын белгілеп, квота бойынша тегін жасайтын. Енді Сақтандыру қорына аударған ақшаңыздың арқасында кез келген уақытта ауруханаға барып, емделе бересіз…
– Ал халықтың белгілі бір бөлігі түрлі себептермен, мәселен, жұмыссыздық салдарынан МӘДС-ке жарна аудара алмаса ше?
– Бұл – бөлек әңгіме. Оған кейінірек тоқталсам деймін. Ал Қорға жиналған қаражат азаматтардың тегін медициналық көмек алуы үшін жұмсалады. Яғни, бұрын мемлекет есебінен жүзеге асырылған тегін медициналық қызмет түрлері ендігі кезекте аталған сақтандыру жүйесі арқылы жүзеге асады. Зейнеткерлерге, еңбек жасына толмаған азаматтарға, мүмкіндігі шектелген азаматтарға қызмет тегін көрсетіледі. Көрсетілетін дәрігерлік көмектің сапасы төленетін жарнаға тәуелді емес. Медициналық көмек барлығына бірдей көрсетіледі!
Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына жарна төлеуден азаматтардың әлеуметтік аз қамтылған тобының 15 санаты босатылады. Олардың ішінде «Алтын алқа», «Күміс алқа» иегерлері, бұрын «Батыр Ана» атағын алғандар, I және II дәрежелі «Аналық даңқ» орденімен марапатталған көп балалы аналар, Ұлы Отан соғысы ардагерлері мен мүгедектері, екіқабат әйелдер, балалар, мүгедектер және т.б. қамтылған. Сол үшін де жаңадан құрылған медициналық жүйеге «әлеуметтік» деген мәртебе қосылған.
– Жұртшылық медициналық сақтандыру туралы әлі де дұрыс түсінік қалыптастырып үлгермеді. Сондықтан ең әуелі «медициналық сақтандыру» деген ұғымды ел құлағына қайтадан сіңістіру керек емес пе?
– Медициналық сақтандыру – ең алдымен адамның өз денсаулығына деген жауапкершілігін арттыруы тиіс. МӘДС жүйесі – денсаулық сақтаудағы халықтың мүддесін әлеуметтік қорғаудың түрі, медициналық көмек қажет болғанда, сақтандыру қорында жинаған қаржысы ем алуына кепілдік болады. Негізінде медициналық сақтандырудың екі түрі бар. Олар – міндетті медициналық сақтандыру және ерікті медициналық сақтандыру. Міндетті медициналық сақтандыру медициналық жәрдемнің сапасын бақылауды қарастырады. Оның мақсаты – міндетті медициналық сақтандырудың базалық бағдарламасымен және медициналық жәрдемнің қолданыстағы стандарттарымен кепілденілген көлемде, сапада және шарттарда медициналық жәрдем алуға азаматтардың (сақтандырылған) құқықтарын қамтамасыз етеді.
Ал ерікті сақтандыру – әр адамның өз қалауы бойынша ғана жүзеге асады. Сақтандыру қорына жарна төлеу арқылы азаматтар қалаған дәрігеріне барып, емделуге мүмкіндік алады.
– Мемлекеттік статистика комитетінің ресми дерегі бойынша, Қазақстанда 2,7 миллион адам өз күнін өзі көрушілер болса, елдегі экономикалық дағдарысқа байланысты бүгінде олардың кемінде жартысынан астамы жұмыссыздар санатына енді. Ендеше жеке кәсіпкерлер санатындағы өз күнін өздері көретін халықтың кемінде 1,3 миллионы жұмыссыз қалды деген сөз. Бұлар ай сайын өздері және отбасының басқа мүшелері үшін (егер әр отбасында орта есеппен 5 адам бар деп есептейтін болсақ) МӘДС жүйесіне салық төлеп тұра ала ма?
– Егер бір отбасынан бес адам жұмыссыз деп ресми тіркелген болса, оларға мемлекеттің есебінен қаржы аударылады. Екіқабат әйелдерге, мүгедектерге, зейнеткерлерге, кәмелетке толмаған балаларға мемлекет тарапынан қаржы аударады.
– Ал алыс ауылдағы қазақтарды жұмыссыз деп тіркеп жатқан кім бар: олар қайтер екен деген күдігімізді қалай сейілтерміз?
– Тіркелмеген азаматтар – өз күнін өзі көріп жүргендер деп саналады. Сондықтан дағдарыс салдарынан жеке кәсібі тоқтап қалған азаматтар жұмыссыздар санатына жедел тіркелуі тиіс. Егер олар жеке кәсіпкер, яғни өз күнін өзі көретіндер санатында қалса, 2018 жылдан бастап өзінің тауып жүрген табысынан 2 пайыз мөлшерінде 457 теңге қаржы аударуы тиіс болады. Құдайдың да «Сақтансаң – сақтаймын» дегенін ұмытпаған жөн. Түптеп келгенде, халықты құдай ғана емес, мемлекет те сақтандыру шараларын жасауы тиіс… .
– Тіпті сол 457 теңге көлемінде ай сайын салық төлеп тұрған күннің өзінде бұл сома оларды дәрігерлік қызметпен қамтуға жеткілікті ме?
– Жылына осындай аз мөлшерде құйылған теңгенің өзі тегін дәрігерлік көмек алуына жол ашады. Ешкімнің де айдалада қалмайтыны анық.
Жасырып қайтеміз, қолындағы бар малын сатып, несие алып, борышқа батып, жүздеген мың теңгелерін төлеп, қажетті емін ала алмай жүргендер қаншама?
Сондықтан жаңа жүйе осындай қиындықтан құтқаратын жол дер едім. Төлеген 457 теңгем жетпей қалады деген қорқыныш болмауы тиіс, өйткені жаңа жүйеге жұмыс істеуге қабілетті азаматтар тартылады. Олардың басым бөлігі – жастар, дендері сау, қол-аяқтары бүтін азаматтар. Міндетті қаржысын аударғанымен, дәрігерлік көмекке зәру емес. Міне, осыдан құралған қаржы көзі науқасқа шалдыққан, жасы келген, өзін-өзі асырайтын топтағы табысы аз адамдарға, мүгедектерге жұмсалады. Бұл жерде жастар – қарияларды, науқас адамдарды демейтін көмек қоры ұрпақ жалғастығына ұласады. Ал жекелеген ауру түрлеріне дәрі-дәрмектерді тегін беру жүйесі сол күйінде өзгеріссіз қалады.
– МӘДС жүйесімен елдің дәрігерлік қамту саласын толық қаржыландыру мүмкін бе?
– Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорындағы жиналған қаражат азаматтардың тегін медициналық көмек алуы үшін жұмсалады. Жаңа жүйенің басты ерекшелігі осында. Яғни, бұрын мемлекет есебінен жүзеге асырылған тегін медициналық қызмет түрлері аталмыш сақтандыру жүйесі арқылы орындалмақ. Айта кететін бір жәйт – «жасырын табыс көзі» бар азаматтар кіріс-шығысын ашық көрсетпеуіне байланысты сақтандыру қорына аударылатын жарнасы аз мөлшерде болуы мүмкін. Сондай-ақ табыс көзі бар, бірақ өзін «жұмыссызбын» деп көрсетіп, мемлекеттің есебінен емделгісі келетіндер де өз кезегінде өз күнін өзі көретіндердің «несібесіне» қол сұғуы мүмкін. Тағы бір мәселе – жұмыс берушілер де табыс мөлшерін жасырып, қарауындағыларға жалақысын конвертпен беріп, ал бухгалтерлік тізім бойынша басқа бір аз соманы көретеді.
– Елдегі халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы аса мәз емес. Осындай кезде МӘДС жүйесіне салық төлеу мүмкіндігінің болмауы, соның салдарынан тұрғындардың дәрігерге қаралу мүмкіндігі жоқ болуы салдарынан елдегі өлім-жітім мөлшері артып кетеді деген қорқыныш жоқ па?
– Ондай қорқыныштың алдын алудың басты шарты – ел-жұрттың арасында сақтандыру жүйесі жөнінде үгіт-насихат жұмыстары жүргізілуі тиіс. Алыс ауылдағы азаматтар дәрігердің көмегін өз қалауы бойынша таңдау жасайтынын білуі тиіс. Өркениетті елдерде аурудың алдын алады, біз болсақ, артта қалып отырған жайымыз бар. Денсаулық сақтау министрлігі дер кезінде үгіт-насихат шараларын жүргізуде белсенді емес. Сондықтан ең өзекті мәселе – халыққа әлі толық ақпарат жетпей жатыр. Сақтандыру жүйесінің мақсаты, міндеттері туралы мәліметтерді халық көп оқитын «ДАТ» сияқты газеттер арқылы жүргізу керек деп ойлаймын.
– Аяқ астынан билік тарапынан екінші рет жасақталып жатқан медициналық әлеуметтік сақтандыру жүйесінің насихатшысы болғанымыз – өзімізге де қызық болып тұрғаны… Бұл арадағы біздің мүддеміз – халыққа жәрдем жасау. Мәселен, Жер туралы кодекс төңірегінде дұрыс түсінік жұмыстары жүргізілмеу салдарынан биыл жазда елде үлкен әлеуметтік толқулар болды. Тәуелсіз басылымдар мен әлеуметтік желілерде жазылған жәйттерден кейін, жерді сатуға қарсы халықтың көзі ашылды. Ақыры билік кодекстің бірқатар талаптарын тоқтатуға мәжбүр болды. МӘДС жүйесін енгізу барысындағы біздің газеттің мақсаты – халықтың көзін ашуға жәрдем ету ғана…
– Газеттің бұл мақсаты әбден құптауға тұрарлық. Билік тарапы, әсіресе халықты әлеуметтік қамту саласындағы мемлекеттік органдар мен ведомстволар «ДАТ» сияқты тәуелсіз газеттердің осындай мүмкіндігін пайдаланудан неге қашқақтайтынын түсінбеймін. Қалай болғанда да, халыққа қызмет көрсетудегі бұл бағытқа екі тарап та мүдделі болуы тиіс деп ойлаймын.
– Енді осы орайда мынадай дерекке көңіл аударсаңыз: тегін медициналық көмек үшін бюджеттен жыл сайын 824 миллиард теңге бөлінеді екен. Ал Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі Тамара Дүйсенова бүгінгідей дағдарыс уақытында бұл сома ел қазынасына айтарлықтай салмақ салатынын мәлімдеген екен. Түптеп келгенде, сақтандыру жүйесі халықты емес, дағдарыс жағдайында алас ұрған билікті сақтап қалуға арналған шара десек, қателесеміз бе?
– Қателесесіз, әрине (күлді)… Бұл жүйе дағдарыстан бұрын дайындалған еді, керісінше, сол дағдарыстың әсерінен өмірге енгізілу уақыты кейінге созылып кетті. Алғашында 2017 жылы қолға алынуы тиіс еді, енді 2018 жылға жоспарланып отыр. Биліктің өзі тұрғындарды қолдау үшін, белсенді мүдделілік танытуда. Өйткені сақтандырудың негізгі ерекшелігі – барлық әлемдегі тәжірибені зерттей келе, билікке де, халыққа да тиімді көптеген жағдайлары қарастырылған.
– Ал осы жүйені дағдарыс жағдайында асығыс енгізуге мемлекеттік қазынадағы (бюджетте) қаржы тапшылығы себеп болып отыр деп айта аламыз ба?
– Менің ойымша, бұл мәселені керісінше, кешірек қолға алған сияқтымыз. Өйткені өзге мемлекетерде бұл әлдеқашан іске асқан шара. Ресейде, Қырғызстанда, Балтық бойындағы мемлекеттерде науқастардың дертін ерте кезінен анықтап, емдеу ісі әлдеқашан қолға алынған.
Дегенмен, жасыратыны жоқ, сақтандыру жүйесі бюджетке де жәрдем жасайтыны анық. Өйткені «көлеңкедегі» (астыртын) медициналық қызмет түрі көп екені белгілі, олардың ақысы бірнеше мыңдаған доллармен есептеледі. Елдің қазынасына түсуі тиіс, ал оның нәтижесінде елге қызмет көрсететін қаржы жекелеген адамдардың қалтасын қампитуда. Сондықтан қаржы көзі өз орнымен ел игілігіне жұмсалса деген ниетіміз басым.
– «Көлеңкелі» медицина дегенде, науқастар мемлекеттік дәрігерлік көмек қызметінен гөрі, жеке меншік емдеу орталықтары таңдайды. Енді бұл жеке меншік орталықтар сақтандыру жүйесінен тыс қала ма?
– Олар да мемлекеттік медициналық қызмет көрсету пакеті бойынша ем-домын жүргізе алады. Себебі медициналық сақтандыру жүйесі өз жұмысын бастаса, қалтасынан қаржы шығарып, жеке меншік оралықтарда емделетін азаматтардың қатары азайып кетпей ме?
Ал медициналық қызмет үшін жасалатын төлемдер қордағы ақшадан алынатын болғандықтан, енді емдеу мекемелері арасында бәсекелестік пайда болып, медициналық қызмет көрсетудің сапасы артады. Өйткені емделушілер қай дәрігерге баратынын өзі шешеді. Оның үстіне науқас адам қай емхана-ауруханаға барса, ақша соның артынан «ілесіп барады» деген сөз. Бәсекелестік бәйгесі деген – осы.
– Бахтылы ханым, соңғы сұрағымызды басқа арнаға бұрсақ: өткен аптада жаңа ғасыр басында елімізді дүр сілкіндірген «ДВК ҚДТ» қозғалысына 15 жыл толды. Қозғалыстың басы-қасындағы ұйымдастыру шараларында сіз де жүрдіңіз. Тәуелсіздіктің ширек ғасырлық кезеңінде «ДВК» елдің саяси өміріне қандай үлес қосты деп ой түйдіңіз?
– Қандай үлес қосқанын менің айтқанымнан гөрі, қоғам өкілдері баға бергені жөн шығар… Менің ойымша, демократиялық таңдау 1991 жылы ел тәуелсіздік алған кезде жасалған. Ата заңда «…біз демократиялық мемлекет құрамыз» деп, тасқа басылғандай етіп жазылған. Ал он жылдан кейін, мемлекеттік билік өзінің демократиялық құндылықтарға бастаймыз деген жолынан тая бастаған кезде құрылған «Демтаңдау» қозғалысының мақсаты да сол – Ата заңда бекітілген ережелерді талап ету еді.
Әкімдерді таңдау, сөз бостандығы, ашық сайлау мен бейбіт жиындар өткізу, соттардың сайлануы – бүгінде күн тәртібінен түспей тұрған басты мәселе. «Демтаңдауды» құрған азаматтар сол кезде билікте қызметте жүріп, осы талаптар тұрғысында бастама көтерді. Бұл бастама билікке ешқандай қауіп төндіретін мәселе емес еді: алайда қозғалыс құрылтайшылары осы белсенділіктері үшін кейін қуғын-сүргінге түсті…
– Сұхбатыңыз үшін рахмет! Аман-сау болайық!
Сұхбаттасқан –
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»