«Общественная позиция»
(проект «DAT» №12 (376) от 30 марта 2017 г.
Жазылған жайдың жаңғырығы
Немесе саясат технологиясы туралы тағы бірер сөз
• «Министрдің басы екеу ме?»
Газеттің өткен санында жарияланған танымал қоғамдық белсенді Мұхтар Тайжанмен сырттай сұхбаттың жалғасын осындай сұрақтан бастағанды жөн көрдім («Саясат технологиясы қоғамды бөлшектеп билеуге арналғанын білеміз бе?» – «ДАТ», 16.03.17 ж.).
Иә, қазақстандық қатаң саяси режим жағдайында қандай да болсын салалық министр оппозициялық белсенді азаматпен өз қалауы бойынша кездесу өткізуі мүмкін бе? Өткен көктем-жазғы митингілер толқуының басы-қасында жүрген, сол митингілер үшін бірнеше рет қамауға алынған (уақытша болсын) қоғам қайраткерімен елдегі саяси-әлеуметтік жағдайлар жөнінде министрдің әңгіме-дүкен құруы қазақстандық қалыптың қисынына қаншалықты сыйымды? Тіпті кейбір ағымдық-саяси мәселелер төңірегінде өз еркімен келісім жасасуы мүмкін бе?
Біріншіден, мұндай кездесулер мен мәмілелесулерді өз бастамасымен жүргізуге біздегі министрлердің саяси дәрмені жоқ. Олар – Ақорданың атқосшылары ғана. Елдің саяси билігі не десе, соны ғана орындайтын «басыбайлы» бишара бишікештер. Бірақ сол үшін оларды жата жазғырудың да жөні жоқ – елде қалыптасқан иерархиялық саясат солай. Кезіндегі Серік Әбденов сияқты жекелеген біреулері «патамушта» деп, саяси тапсырма иесін сездіріп қойған соң, министрлік міндеттен босап қалады.
Айтпақшы, бүгінгі Ерлан Сағадиев те өздігінен «үштілділік» үшін өлермен боп жүр дейсіз бе? Тіл мәселесі мемлекеттік атрибуттың бір түрі саналатын болса, оған билік жүргізу құқы президент көкесінің ғана құзырында болса, Ерлан-бала өз еркімен тілдік саясатты өзгертіп, «өле алмай» жүр ме? Сағадиев та саясат иесінің тапсырмасын тапыл-тұпыл тындырумен жалпақ қазаққа жаманатты болған бейбақ. Ол да ертең пайдаланылған резіңке құсап саясат күресініне кетеді. Ары кетсе, «патамуштасын» айтар-айтпас, бірақ бала-шағасы мен немере-шөбересі қазақшаны қақпайтын қожайыны қойған тапсырманы тындырып кетуге тырысады.
Екіншіден, ел-жұртқа «тілі өтетін» Мұхтар сияқты қағылез қоғамшылдарды оңаша қабылдау, оларды анау-мынаумен алдамсырату, қала берді ымыраласу арқылы қоғамның аптығын басу – Ақорданың емен есікті кабинеттерінде жасалатын саясаттың технологиясы. Қоғамшыл азаматтарды оқшау дара, оңаша кабинеттерде қабылдау, олармен әлдебір тақырыптар төңірегінде бәтуа жасасу – сол кабинеттерден министрдің үстеліне түскен директиваның дегені. «Министрдің басы екеу ме?» дейтінім де сондықтан.
Орыстың тілімен айтқанда, саясатта «забалтывать ситуацию», «забалтывать значение» деген түсінік бар. Оның қазақша мәні «жағдайды жадағайлау», «маңыздылықтың аптығын басу» дегенге көбірек келетін сияқты. Қалай болғанда да, осы тақырыпқа қатысты Ақорда ұстанған саясат технологиясының мақсаты – қоғамның қызуын «шайқап суыту» немесе «үрлеп суыту» (Кеседегі ыстық шайды шайқап отырып, үрлеп суыту әдісін еске алыңыз).
Негізі, ғылыми түсінік тұрғысында қарайтын болсақ, саясат технологиясы соншалықты құбыжық дүние емес. Ол өркениет елдерінде тұтастай институттар айналысатын саясат ғылымының бір тармағы саналатын ілім. Егер осы ілімді Ақорда «шайқап» немесе «үрлеп» суыту әдісі арқылы жалпы қоғаммен тұтастай жұмыс істейтін болса, оның ешқандай әбестігі жоқ. Ортақ мүдде тұрғысындағы мұндай «қызуды басу» әрекетін толықтай құптау керек әрі биліктің бұл әрекетіне жәрдем жасау қажет. Ол технологияның басты әдісі – қоғаммен ұлттық келісімге келу, азаматтық қоғамның белсенді өкілдерімен дөңгелек үстел басында мәміле жасасу.
Ал қоғамның жекелеген белсенді мүшелерімен оңаша жерде, «жабық есік» жағдайында жолығысу, оқшау мәміле немесе ымыра жасасу – саясаттағы «бөліп ал да, билей бердің» сыңайына көбірек келетін сыңарезу технология. (Әлбетте, мен өз жазбаларымда Мұхтар ымыраның ырқында кетті дей алмаймын. Оның үстіне Мұхтар бауырым қарақан басының қамын күйттеп жүр деуден тіптен де аулақпын. Менікі – биліктің саясат технологиясымен қоғамда белең алған тенденцияның тұрпатын тәптіштеу ғана). Мұндай «бөліп алу» технологиясы қоғаммен бірлесе мәміле жасасуды емес, биліктің ғұмырын соза түсуді көздейтін зұлым саясаттың сықпыты болмақ.
Жоғарыда мен сөз қылған «забалтывать» деген орыс сөзінің түбір-төркіні – «болтать» (мыжу, езу, көпіру, т.б.) дегеннен шығады. Орыстың түсіндірме сөздігін жасаушы В.Даль сияқты «сөзуарлардың» айтуы бойынша, оның мәні былай (жолма-жол): «Метод «забалтывания» используется, когда необходимо снизить актуальность или вызвать негативную реакцию к какому-либо явлению. Используя его, можно успешно бороться с противником, непрерывно восхваляя его к месту и неуместно говоря о его необыкновенных способностях, постоянно держа на слуху его имя, явно преувеличивая его способности».
Міне, осы түсінікті түйсікке алсақ, министрдің кабинетінде «оңаша отқа түскен» жалғызды «забалтывать» ету қиын ба, әлде ұлттық келісім үстеліне жиналған көпшіліктің «мозгасын майыстыру» қиын ба? Әрине, екіншісі әлдеқайда оңайға түспейді: «Көп қорқытады, терең батырады» деген сөз бар.
Менің Мұхтарға айтпағым да осы еді ғой. Қоғамның қоясын қотарған, сасық саясаттың «сүйегін шағып, майын ішкен» назарбаевтық билік үшін «жеке батырдың» шіләпәсін шыр айналдыру – мұрын шұқығаннан да оңай әрекет. Осындай технологияның тұзағына түспеу үшін, жалғыз министрді емес, бүкіл үкіметті, қала берді ел президентінің өзін мәміле үстеліне отырғызу – қоғамдық мұрат.
Әрине, бұл оңай емес. Бірақ жерді қорғау, 26-бапты сақтап қалу қозғалысынан кейін қожайынның құйымшақ асты да қылпылдай бастағаны байқалып қалды.
Сондықтан Назарбаевты «ноқталауға» нұсқа боларлық қоғамдағы осы қозғалыстың қызуын басып алмау керектігі – Мұхтарға айтқан базынаның басты акценті еді. Мен бауырымның қалың көппен бірге сүйкімді болғанын қалағам-ды.
Айтпақшы, Мұхтаржанның жеке басына таңар мінім де, «бес бересі – алты аласым да жоқ». Керісінше, Жаңаөзен қырғынына араша түсіп, кейіннен қазақ қоғамына қажет бірнеше кітаптар шығарып жүрген кезінде Мұхтарды «DАТ» газетінің «Жыл адамы» (2013) атауға атсалысқаным бар. Бұрын-соңды «DАТ»-тың бірінші бетіне көлдей суреті басылған саясаткер бұл Қазақстанда кемде-кем…
Сонда «ЖСДП-Азат» партиясындағы серкелердің: «Бұның не?» деген секем сөзін құлағыма да қыстырмағам. Бұл жасаған жақсылықты пұлдау емес, ендігі қоғамды өзгертетін Мұхтар сияқты жастарды қолдаудың, оларға дем берудің дәрмені еді…
«Фейсбук» желісінде жарияланған менің Мұхтарға жазған ағалық ақылымды, дүлей диірменге өзің де түсіп кетпе, қоғамды да соңыңнан ертпе деген ересектік ескертпемді біраз оқырман түсінбеген сияқты. О тұр ғой, «Мұхтар іс-әрекеттерімен сізге немесе халқына опасыздық жасаған жоқ… дұрыс болмады мұныңыз» (Айша Естеубаева) деп, мені жөнге шақырушылар да табылды. «Мұхтар Тайжанның прокурор, министрлермен кездесуі ағамыздың арқасына неге аяздай батады?» деп (Нұрлан Жұмақанов), мен Мұхтарды үйіме шөп түсіруге жұмсағандай болғандар да бар.
Оларға мен не дейін? Ұңқыр-шұңқыры көп саясатқа қатысты пікір-пайымды саяси өре биігінен түсіндіре алмаған өзім де жазықты болуым әбден мүмкін. Бірақ Айша мен Нұрланның «түртпегіне» Жаңабек Наровтың жазбасымен жауап беріп көрейін: «Биліктің жалғыз Мұхтар ағамызбен емес, жалпы елім деген азаматтармен бірлесе жұмыс істегенін құптаймын. Әйтпесе «Жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпас» деген. Егер билік тек «Нұр Отанның» аясында шектелсе, халық та 25 жыл ертегіден шаршады. Енді ұлт болып бірігіп, іске кірісу ғана қалды…» депті Жаңабек мырза.
Менің бұл диалогты жалғастыруыма «Фейсбук» желісіндегі бірер комментарий себепші болды. Біріншіден, бірқатар желі пайдаланушылар мен қозғаған мәселенің мәнін, тақырыптың акцентін аңғармаған сыңайлы. Менің айтпағым – Ақорданың саясат технологиясына тап болмайық деген ескертудің кері еді. Ол ескертудің мәні Мұхтарды сынап-мінеу емес, қоғамда енді-енді бой көтеріп келе жатқан халықтық қозғалысты биліктің ырқына жібермеу, Ақорданың айтқанына көндірмеу еді.
Желідегі менің комментіме Мұхтар бауырым былай депті: «Не, қалай жасау керек екенін жақсы біліп отырсыз. Ұйымыңыз бар ғой – ЖСДП. Геройханмен тіл табысып, нақты әрекет жасайсыз деп ойлаймын. Сөзбен емес, іспен көрсетуіңізді күтемін».
Депті де, қазіргі трендпен айтқанда, Мұхтар мені «банға» «тастай салыпты» (түсінбейтіндер үшін – «Фейсбуктегі» достықтан шығып кетіпті). Саясаткер үшін диалогты доғару дұрыс еместігін білсем де, мен бауырымның «банына» қатты өкіне қоймадым.
Өкінгенім – «сөзбен емес, іспен көрсетіңіз» дегені. Біріншіден, мен үшін міңгір-министрлермен «оңаша кездесу» аса бір қарық қылған іс емес. Оның себебін жоғарыда айттым.
Екіншіден, енді жарты айдан кейін (16 сәуірде) менің осы «DАТ» газеттер жобасын шығарып жүргеніме 19 жыл толады. Ол кезде, шамасы, Мұхтар бауырым шетелдегі оқуын бітіріп келіп, ҚР Президенті жанындағы стратегиялық жоспарлау агенттігінің қызметкері боп жүрген кезі еді. Менің «іспен көрсеткенім» сол – 19 жылдан бері осы газеттен де, оппозициялық ойраннан да «кеттім-келдім» демегем. Ешкімге азды-көпті еңбегімді пұлдамай, пайым-пікірімнен таймай, сонау «DАТ»-тан бастап, сегіз газет («СолDАТ», «Сегодня-Бүгін», «Жұма-таймс», «Айна-плюс», «Тасжарған», т.б.) шығардым. Ел-жұрт іздеп жүріп оқитын газет жасау «іс» емес пе еді? Айына төрт рет шығатын газеттің ақшасын табу, 10–15 адамға жұмыс орнын ашып беру, көзмайыңды тауысып мақала жазу, басқаның редакцияға жолдаған «шимайын» түзеу «нақты іс» болмаса, назарбаевтық нойыс билік жағдайында басқа нені «қырып тастауым» мүмкін еді?
Халықты қанау арқылы күн көрген арамтамақ (дармоед) үкімет тудырған дағдарыс жағдайында тиын-тебен құрап, осы газетті шығару қиындығы «арқама аяздай бататыны» рас. Сонда да мен және менің газетім халыққа алақан жайған жоқ. Іс пе, іс емес пе?
Ермұрат БАПИ
Comments
Геройхан Қыстаубаев:
Аты-жөнім жазылған екен – жауап беруім керек шығар.
Менің нағашы атам: «Е-е, балам, мен жердің астында жатқан жыланның «күйсегенін» сеземін ғой» дейді екен. Сол сияқты Ермұрат Бапидың да құпияны «көретін» қасиеті бар. Мысалы, ол Мұхтар Тайжанмен болған пікір бөлісуінде: «Халықтық қозғалыс осы әлеуметтік желінің арқасында лаулай бастаған еді. Ал сендер – Геройхан екеуің алдыңдар да, сол «накалды» көшкен елдің жұртында қалған бықсыққа айналдырып жібердіңдер» дейді.
Шынын айту керек, жақсы теңеу, ғаламат ой! Қанша қиын болса да, мұның «қара қылды қақ жарған әділдік» екенін мойындамауға болмайды.
Енді ше… Болды ғой бәрі. «Пияз дауы» деп желіні алты ай бойы, турасын айтқанда, «сасыттық». Менің, Мұхтардың жақтастары болып, бөлініп алып, «қырық пышақ» болғанымыз өтірік пе? Жоқ! Ендеше жалтармау керек, бәрі рас.
Сосын Ерекең өзінің бар пікірін ел, ұлт мүддесіне шырқырай отырып жазыпты. Осыдан кейін оның айтқанынан қалай жамандық күтуге болады? Ол не айтса да, ұлттың келешегі үшін айтып отырғаны көрініп тұр.
Енді Ерекеңнің жазғанындағы жалғыз мен емес, жалпы ұлтшылдар, саясаткерлер үшін өте құнды екі ойын айтайын.
1). «Ал сені нысанаға алып, пікір (сын емес) айтқан себебім – сен «министрлермен мәміле жасауды» қазақ қозғалысы саясатының басты бағытына айналдырғың келеді» – дейді Мұхтарға.
Міне, Ерекеңнің бойындағы құпияны «көретін» қасиеті!
«Менің алаңдайтыным – қоғамның мәселесін министр шеше ала ма, министрлермен неге өзімізді алдандырып жүрміз? Бізде министр түгілі, премьер-министр де ештеңе шеше алмайды» – дейді.
Ерекең мұның барлығына қоғамды бөлшектеп билеуге арналған Ақорданың саяси технологиясы ғана деп баға береді.
2). Ермұрат мұндай қоғамдық «күреске» саяси баға беріп қана қоймай, алдағы уақытта жүргізетін күрестің бағдарын да көрсетіпті.
Ол «Негізгі акцент – министрмен кездесу емес, қоғаммен жұмыс болуы тиіс. Сен барып жүрген министрдің орнына Назарбаевтың өзін отырғызу жағдайына жету керек» – дейді.
Міне, қазақтың рухын көтеретін әңгіме! Міне, ірілік! Енді осыдан кейін қанша жерден Герой болсаң да, қалай Ер-баланың айтқан сынын қабылдамайсың? Қабылдайсың!
P.S. Шынында да, әкім яки министрге ұлттың жағдайын айтып, алдына бару, тіпті қаншама күш жұмсап, оны орнынан кетіру де (Сағадиев) – жұрттың уақытын босқа алу. Жүйенің өзгермеуін ұзарту. Биліктің ойындағысын орындау.
Айша Естаубаева:
Ұйықтап жатқан халықты оятуда Мұхтар Тайжанның еңбегі ерекше. Мұхтар сияқты Азаматтардың сөздері, іс-әрекеттері арқылы халық оянып келеді. Мені қуантатыны осы. Егер Мұхтарлар тыныш қана «Сен тимесең, мен тимен, бадырақ көз» деп, қарақан басын ғана ойлап, өзінің жеке бизнесі, жеке отбасын ғана ойласа, халық әлі күнге дейін еңсесін көтермеген болар еді. Соңғы бір жылдың ішінде ғана халықтың еңсесі кәдімгідей көтерілді, құқықтық-саяси сауаты ашыла бастады. Халықтың арасында, әрине,
Сіздің өзіңіз сияқты және Мұхтар Тайжан сияқты азаматтардың болуы керек. Және кейбір мәселелерді шешуде, тіпті халық үшін өте өзекті мәселелерді шешуде болса да, көзқарастарыңыз 100 % қабыспай жатса да – оқасы жоқ. Ең бастысы – мақсаттарыңыз бір.
Мұхтар проблемалардың шешімін өз жүрек қалауынша жүзеге асырып жүр (ол өзі де әркез айтып жүрген жоқ па – билікпен диалог жүргізу арқылы олардың көзқарастарын өзгерту туралы). Халық үшін қарлығаштың қанатындай су сепкен онсыз да аз азаматтарымыздың ел алдында меселін қайтармай, керісінше, сөзбен болса да көтермелеуіміз керек. Болар елдің баласы бірін-бір батыр дейді емес пе еді?!
Егер Мұхтарға деген ағалық, әріптестік базынаңыз, сыныңыз, мініңіз, ақылыңыз болса, ел алдында азаматтың абыройына селкеу түсірмей, жекелей кездесіп, шай үстінде отырып айтпадыңыз ба немесе өзіне жеке жазбадыңыз ба? Ермұрат Бапи, дұрыс болмады бұныңыз. Ел алдындағы азаматтардың бұлай бірін-бірі сынап-мінеп жатқандарын көру – Сіздерге сеніп отырған біздер үшін оңай емес. Мұхтар іс-әрекеттерімен Сізге немесе халқына опасыздық жасаған жоқ. Сондықтан егер оның іс-әрекеттерінде кемшілік бар деп тапсаңыз, сөздеріңізді барша қазаққа жария етпей, өзіне жеке айтсаңыз деген тілек бар. Себебі қазақтың бетке ұстаған азаматтары айтыспаулары керек, олар тату, бірлікте болулары керек. Егер Сіздер тату, бірлікте бола алмасаңыздар, халықтың жоғын жоқтауларыңыз бос тірлік болады. Менің түсінбейтінім – неге осы қазақтың ел алдындағы азаматтары күндердің күнінде, әйтеуір, бір халық алдында ең құрығанда бір-бірінің абыройына селкеу түсіреді?!
Maрат Уатқан:
Ермұрат ағасы інісіне «Екі кеменің артына жармасқан суға кетеді» деген ой айтыпты. «Бос кеңістікті» толтыру – биліктің ғұмырын ұзартуға ғана жарайтынын жаңа тарихымыздан жақсы білеміз. «Дон Кихот» пен «радикалды оппозиция» ұғымын халықтың санасына сіңіру – халық мүддесіне жұмыс жасамайтыны белгілі.
Айткүл Шалғынбаева:
Ереке, оппозиция «мынаны ұсынды, мына істі жөнге келтірді» деген факты болса, Сіз де ФБ-да отырғандарға тізіп беріңізші. Мен де Сізді «халқым» деп жүрген азамат ретінде, қатар оқыған замандас ретінде құрметтеймін. Мақсат Сіз бен Мұхтардың еңбегін жоққа шығару емес. Нақты іс те бар, газет бетінде бұрқыраған мақаламен жүргізіліп отырған күрес те бар. Қоғамға екеуінің де пайдасы тиюі мүмкін.
Әйтсе де халыққа жақыны «нақты іс»… Қазір нақты іс керек.
Мәйлі, «ол ештеңені шешпейтін министрмен кездесу» болсын, мәйлі, ол «ештеңені шешпейтін саясаттанушылардың дебаты болсын», тіпті ФБ бетіндегі пікір-талас әңгіме болсын – ең бастысы бұл әрекет – халықтың ұлт мүддесі үшін ештеңеден тайынбайтын бағытын жеткізіп отырған, қара халықтың үнін жеткізіп отырған нақты жол. ФБ-да отырған зиялы қауымның да (мен зиялы қауым деп бұл жерде тек ұлт мүддесі үшін аянбайтындарды айтып отырмын) ұлт мүддесін жеткізіп отырған ең тиімді жол болып отыр. Мен Мұхтар Тайжанның жолын айтып отырмын. Нәтиже бар. Нәтиже 26-бап, нәтиже – білім министрінің өз шешімдерінен бас тартып, «классификатор болған жоқ, ол жоба ғана» деуі және сол жобаның іске аспай қалуы.
Мұхтар Тайжанның жолы – «халықтың өз дауысы, үні, мүддесі» арқылы билікпен мәмілеге келу. Ал көшеге митингіге шығып, отбасы, ортамыз, – қоғамымыздың мазасын алу, билікпен қырықпышақ болу, сосын «шындықтың» беті осы екен деп, биліктегі жеке адамдардың бәлелі жеріне бармақ тығу – қазақтың жолы емес.
Светлана Шаймен:
Ереке, біршама көзім ашылып қалды. Ойлы пікірлесу хатыңыз қолға қалам алып, мынау – дұрыс, мынау – бұрыс деп, ФК-ті де мұқият оқып, ойланып қадам жасауға мұрындық болды… Қарапайым халыққа дұрыс бағыт-бағдар беретін АЗАМАТТАР аман болсын дейміз ғой. РАХМЕТ! Түсіне білгенге бірталай ой айтылған екен.
Бейсенғали Көкей:
Әрине, көптің көкейіндегіні дөп айтыпсың, Ермұрат. Әйтеуір біреу – ерте ме, кеш пе – осыны айтуы керек еді. Тасмағамбетов, Байбек, Сағынтаевтың есігіне кірмек түгіл, сығалай алмайды мүйізі қарағайдай ұлт жанашырларының. Мұхтар оған еркін кіріп-шығып жүрді бүгінге дейін. Және сырғыма сөздері көбейіп тұр, бұл жай болса жөн…
Қуаныш Қожабайұлы:
Мұхтар Тайжан жақсы жігіт, жақсы саясаткер! Билікпен бітімгерлікке, ашық диалогқа барғанның артықтығы жоқ. Сол дұрыс. Пікіршілер, сауатты ойдың астын қатын өсекпен былғамаңдар! Ермұрат Бапи, сұрақ қойдың – Мұхтар Тайжан жауап берді. Екі ортада «айтақ-айтақ» деп айқайлаудың қажеті жоқ!
Жаңабек Наров:
Мен де жазылған пікірлерді оқып отырып, түсінгендеймін. Мұхтар ағаның ер азаматқа тән істерін бұрыннан да көріп жүрмін. Қолдайтыным да рас. Мұқаңның Абзал бауырымыз айтқандай, билік пен халықтың арасындағы «бос кеңістікті» толтыратыны да рас. Ерекең күрескерлік жолды қалайды. Мұқаң дипломатиялық жолды қалайды. Солай жұмыс жасап та жатыр. Қазақтың билері де шиеленіскен дауды бітімгершілік жолмен шешкен.
Алайда жалғыз адам биліктің қалың сеңін жаруы мүмкін, қалыптасқан тұтас бюрократизмге ой салуы мүмкін. Бірақ тұтасқан дүниені бұза алмайды. Ұлт жанашырлары бірігуі керек.
Бәлкім, қозғалыс, партия құру керек шығар. Парламенттегі және лауазымды қызметтерді неге «нұротандықтар» ғана иелену тиіс? Халық неге жасанды, қуыршақ партияларға сенуі керек? Қазаққа бірігетін уақыт жетті…
Елім деген азаматтар жеке-жеке іс атқарғанша, бүкіл ел болып жұмылайық. Ең қиыны ұлт жанашырларының, халықтың бірігуі. Егер халық біріксе, үкіметтің қарсылығы да, сыртқы күштердің ықпалы да ештеңе емес. Халық жұдырықтай жұмылса, ол халыққа ешкім де қарсы тұра алмайды.
Ереке, Мұқа, басқа да ұлт жанашырлары, елдің басын біріктіруге атсалыссаңыздар, бәріміз де сол жолдан табылатын едік.
Рас. Мұқаңды сыйлаймын. Бірақ билікшіл болғанын жақтырмаймын. Билік елім деген азаматтарды тыңдағысы келсе, Дос Көшім, Досым Сәтпаев, Мұхтар Шаханов, Амангелді Айталы, Айдос Сарым, т.б. неге келіссөзге шақырмайды?