«Общественная позиция»
(проект «DAT» №9 (326) от 3 марта 2016 г.
ДАТ!
Мирамбек КАМАЛОВ:
Парламент жалқаулардың
ОРЫНТАҚ МЕКЕНІ ЕМЕС
Біздің анықтама
Камалов Мирамбек Аманжолұлы – 1982 ж. Ақтөбе облысы Темір ауданы Шұбарқұдық кентінде туған. Алматы Экономика және статистика академиясын «Қаржыгер» мамандығы бойынша 2003 жылы үздік тәмамдаған. Еңбек жолын Ақтөбедегі жергілікті телерадиокомпанияда жүргізуші, диктор-журналист ретінде бастаған. 2003 жылдан бастап «Қазақстанның жастар ақпарат қызметі» қоры облыстық филиалының үйлестірушісі, директоры. 2005 жылдан бастап «Тәуелсіз бақылаушылар республикалық жүйесінің» Ақтөбе облысы бойынша өкілі. 2006 жылдан бастап ЖСДП мүшесі, партияның облыстық саяси кеңесі мүшесі, ал 2008 жылдан бастап ЖСДП облыстық филиалының төрағасы, әрі ЖСДП саяси кеңес мүшесі. ҚР парламенті мәжілісінің кезектен тыс сайлауына ЖСДП атынан партиялық тізім бойынша үміткер.
Қазақ, орыс тілдерімен қоса, ағылшын тілін меңгерген. Отбасылы, жұбайы – Гүлшат, ұлы – Алдияр.
– Мирамбек мырза, Ақтөбе қаласы өңірге қаптап келіп жатқан қытайлық жұмысшылардың әсерінен «Чайнатаун»-ға айналып бара жатыр деген сөз бар. Бұл жағдайды күнделікті көзімен көріп жүрген сіз не дер едіңіз?
– Ол енді ел ішінде бар сөз. Саяси және экономикалық тығырыққа тірелген біздің билік алпауыт мемлекеттерге қаржылай қарызға батып, не болмаса олардан саяси қолдау іздеп, тығырыққа тірілеп отырғаны баршаға аян. Сыртқы қарыз көлемі соңғы жылдары бірнеше миллиардтарға дейін артты. «Судың да сұрауы бар» демекші, қарыз берген мемлекеттер алдын ала келісілген шарттағы «жазылмаған тұстары» бойынша қарызын өтеуді талап етеді. Біздің өңірде қытайлық компаниялардың басымдық етіп отырғанының себебін көршілер өздерінің ережесін орнатуға тырысып жатқанынан-ақ көруге болады. Ереже талабы кейде ресми түрде келісілген болса, көп жағдайда заң талабынан айласын асырып, бейресми түрде өтіп кетіп жатады. Дегенмен, әзірге Ақтөбе қаласы «Чайнатаунға» айналып кетті деуге болмас, әйтсе де алдағы уақытта елімізге көрінгендер иелік етіп кете ме деген қауіп бар. Олардың ішінде қытайлықтардың да емеуріні бар екені рас.
– Айтпақшы, осы қытайлық жұмысшылардың үлес салмағы артуы есебінен Ақтөбеде жұмыссыз жастар көбейіп барады деген мазмұнда редакциямызға хат келген еді. Бұл дерегі дәйекті сөз деп ойлайсыз ба?
– Иә, бұл сөздің астарында шындық бар. Өйткені, Заң бойынша, шетелдіктер еліміз зәру болған мамандықтар бойынша жұмысшыларын әкеле алады. Ал шындығында, біздегі жоқ деп саналатын мамандардың орнына көбінесе мамандығы сәйкес келмесе де, қытайлықтар өз жұмысшыларын алып келіп жатқаны жөнінде деректер бар. Кейбір мәліметтерге ден қойсақ, өңірдегі өндіріс орындарында еңбек етіп жүрген қытайлықтар облыстан еңбек инспекциясы келе жатыр деген хабарды естісімен, сай-салаға қашып, тым-тырақай жоқ болатын көрінеді. Инспекция тексерісінен соң, жасырынып отырған қытайлықтар тығылған жерінен шығып, жұмыстарын жалғастыратын көрінеді. Тіпті қытайлықтар кенеттен жасалатын тексерулерді де алдын ала біліп отырады деген ақпараттар бар. Бұл мәселе елімізде еңбек ететін шетел азаматтарының жүріп-тұруына, миграция мәселесіне қатысты кінараттың бар екенін дәлелдейді. Мұндай ақпарды мұнай саласында қытайлықтармен бірге еңбек ететін жұмысшылардың өз аузынан естіп қаламыз.
– Ал шетелдік жұмысшылар жергілікті жердің үлесін жеп жатқан жағдайдың соңы әлдебір әлеуметтік қақтығыстар мен теңселістерге соқтыруы мүмкін бе?
– «Жау жоқ деме, жар астында» деген сөз бар. Біздің өңір тұрғындарының біршамасы осы мұнай-газ өндіру саласымен байланысты жұмыс орындарында еңбек етеді. Қазір де елдегі дағдарыс жағдайында осы кәсіпорындардағы жұмысшылардың саны қысқарып, не болмаса жартылай еңбекақы төлеу жүйесіне көшіп кетті. Жұмыс орнын сақтап қалу жолында жергілікті билік тарапынан ірі мұнай компанияларымен меморандумдар, келісімдер жасалып қойғанымен, нарық өз заңын жүргізуде. Ешқандай кәсіпорын өзіне келетін шығынмен жұмыс жасай алмайды. Енді сол мұнай кәсіпорындарындағы жұмысынан босаған азаматтарымызға өзге кәсіп тауып беру – бүгінгі биліктің басты мәселесі. Мысалы, азаматтарымыздың 90 пайыздан астамының басында несие бар, жұмыстан қысқарған азамат отбасын асырай ма, әлде банктің алдындағы несие бойынша міндеттемесін орындай ма деген заңды сұрақ туындайды. Ешқандай да саясатқа әрі бармай ақ, бюджеттің қаржысын үнемді, тиімді пайдаланған уақытта біздің мұндай қиыншылықтардан күйзелмей шығуға мүмкіндігіміз бар. Ал экономиканы әртараптандыру бойынша жұмсалып, құмға сіңген миллиардтар басқа әңгіменің тақырыбы. Біз сондай шыдамды, төзімді халық болғандықтан да, үкімет жауапсыздықтан салғырттыққа салынатын сияқты. Азаматтарымыздың басындағы әлеуметтік мәселелерді шешуге үкімет қауқарсыз болса, қоғамда әлеуметтік қақтығыстар болуы әбден мүмкін. Қақтығыстың ошағы аз емес, ал оны түтету аяқ астында – билік осыны ескергені жөн.
– Сіз ЖСДП-ның партиялық тізімі арқылы мәжіліс депутаттығына үміткер болған екенсіз. Парламент депутаты болу арқылы қоғамда орын алған осындай келеңсіздіктерді қалай өзгертуге болады деп ойлайсыз?
– Егер ЖСДП парламентке кірсе, халықтың күнделікті мұң-зары жоғары билік қабырғаларында естілетін болады. Халықтың аманатын арқалаған фракция елімізде «халық билігін орнату бойынша» ұсыныстарын үкіметтік бағдарламаға енгізу үшін тырысу былай тұрсын, күресетін болады. Сонымен бірге партияның бірнеше жылғы еңбегінің нәтижесі ретінде парламент қабырғаларында жаңа ойлар мен тың идеялар, сыни көзқарастар айтылатын болады. Партия саяси жүйені өзгерту керектігін әуеліден айтып, экономикалық бағдарламалар бойынша бірнеше заң жобаларына қатысты өз ұсыныстарын мәлімдеп келеді. Саяси жүйеге өзгерістің қажет екенін мәлімдеген партия бұл үрдістің революциялық емес, өз кезегімен, жайсаң эволюциялық жолмен өтуін қалайды.
– Жалпы, сіз ЖСДП партиясын неге қаладыңыз? Мәселен, әлеуметтік желіде бұл партияда танымал тұлғалар жоқ деген пікірлер жарияланып жүр ғой…
– Мен ЖСДП идеясы мен бағдарламасына, ұстанымына сараптама, ондағы жүрген қайраткерлердің көзқарастарына шолу жасап және азаматтық қоғамда жүрген белсенді қоғам қайраткерлерімен ақылдаса келе, бұл партияға кіру жөнінде шешім қабылдадым. Партияның парламентке ұсынылатын кандидаттар тізімінде танымал тұлғалар жоқ деп айтуға болмайды. Онда елге белгілі азаматтардың қатары жеткілікті. Партияның кейбір танымал тұлғалары жастарға, жаңа буынға жөн сілтеп, партиялық тізімге кіруден бас тартты. Тұлғалар қай кезде де алғаш рет елдің алдында көрініп, еңбек етіп, сол еңбегін көрсету арқылы танымал болған. Сол сияқты қазіргі партиялық тізімдегілердің біразын танымаса, алдағы уақытта танитын болар. Партияның жаңа буынға бет бұрғандығы – ол партияның жаңаруға, жаңашылдықты қабылдауға, дамуға, жетілдірілуге даяр екендігінің белгісі.
– Бірақ әдеттегі бұрмалаушылықпен «Нұр Отан» партиясы парламенттің кемінде 90 пайыз мандатын басып алар болса және олардың 40 пайызы бұрынғы парламенттен қалған депутаттар екенін ескерсек, бұл шал-шауқанмен қоғамды өзгертуге бола ма?
– Бұрынғы депутаттардың біразын елге еңбегі сіңген жоқ деп айтуға болмайды. Ал басым бөлігінің «ұйықтап» өткізген депутаттық мандаты халықтың аманатына қиянат болып табылады. Сол депутаттардың қатарында қауқарсызбыз деп, өздерін таратуды сұрап алып, қайтадан мәжілістен дәмелі екендіктерін мәлімдеп жатуын қандай қисынға сыйғызуға болады? Меніңше, парламент жалқаулардың жылы орынтақ мекені болмауы керек.
– Мәселен, 90-жылдардың ортасынан бері парламентті «меншіктеп алған» Қуаныш Сұлтанов пен Ақан Бижановтан не қайыр күтуге болады? Бұлар сияқты парламентпен «жан баққан», депутаттықты күнкөріс кәсібі еткен қазақтар қоғамды шаршатқан жоқ па?
– Мен ол кісілердің жұмысына баға бере алмаймын. Ал олардың бірнеше жылдан бергі «меншіктеген» депутаттық креслолары, біріншіден, өз арының ісі болуы қажет, екіншіден, бұл мәселені фракцияда көтеру керек, үшіншіден, «мәңгілік мандат» дағдысы әдетке айналуы – келешек ұрпаққа жақсы өнеге емес.
– Әдетте қоғамның қозғаушы күші – жастар екені мәлім. Әлемдегі талай-талай революциялар жастар мен студенттердің күшімен жүзеге асқаны тарихтан белгілі. Бірақ қазақстандық жастар сонау 1986 жылғы желтоқсандағы бұрқасыннан бері неге «өшіп қалды» деп ойлайсыз?
– Менің ойымша, жастар 2002–2003 жылдары белсенді болды. Олар ерікті түрде өз құқықтарын қорғау, қоғамға пайдалы іс жасау сияқты шараларға белсене қатысты. Алайда бүгінгі таңда жастардың бойынан асқан бір белсенділікті байқай алмаймын. Қоғамның белсенді қозғаушысы саналатын жастарды қалыптасқан саяси жүйенің, санасыз тәртібінің құлдарына айналдырды. Белсенділік көрсеткендері саяси жүйенің қуғынына түсті. Мысалы, ойланып қараңыз, егер де бір жоғары оқу орнының студенті қалыптасқан жүйеге қатысты өткір сынын ашық айтатын болса, оны оқу орнынан шығарып жіберуге дейін баратын жағдайлардан хабардармыз. Сондықтан жастардың бір тобы оқитын орнын сақтағысы келеді, екіншісі жұмыс орнынан айырылғысы келмейді. Бойларын билеген осы үрей жастарды тек жеке басының қамымен айналысып, күнкөріспен ғана айналысуға мәжбүр етуде.
– Жұмыссыздықтың кесірінен Ақтөбедегі жергілікті жастар радикалды діни ұйымдардың қатарына өтіп жатыр деген ақпарға нендей жауабыңыз бар?
– Ондай жәйттер бар, кездеседі. Мысалы, жұмыстан қысқарып, басқа кәсіп табудың реті болмайды, мемлекеттік органдар тарапынан қолдау көрсетілмейді, отбасын асырап, пәтерақы төлеу керек… Міне, осындай қиыншылықтарға тап болған азаматтарымыз дәстүрлі емес дін өкілдерінің уысына түсіп, құрбанына айналып жатады. Радикалды ұйым мүшелері осындай жастарға моральдық, әрі материалдық қолдау көрсетіп, өздеріне тартады. Ал оның нәтижесі жақсылыққа апармайтыны анық. Ақтөбе облысының Темір ауданында осындай теріс ағымдағылармен жұмыс жасайтын арнайы орталық құрылған болатын. Дін істері жөніндегі басқарма өзге де өкілетті мекемелермен біріге отырып, осындай радикалды ағымдармен күресуде. Бірақ бұл жұмыс та жеткіліксіз, мәселенің салдарымен емес, оның түпкі ошағымен күресу керек. Көп жағдайда бұл ошақтың себебін әлеуметтік жағдайдан іздеген жөн. Тұрмыс жағдайы жақсы болса, бұндай теріс ағымдарға қарай ағылған азаматтардың қатары аз болар еді.
– Осыдан бірнеше ай бұрын облысты басқаруға келген Бердібек Сапарбаев жұмыссыздық және жастар саясатына қатысты қандай шаралар жүргізіп жатыр?
– Ақтөбе облысын басқаруға Бердібек Машбекұлының келгеніне көп уақыт бола қойған жоқ қой. Сондықтан әкімнің жұмысына әлдеқандай баға беруге әзірге ертерек. Дегенмен, жұмыссыздықты жоюға арналған бірқатар шараларды қолға алуда, бірақ олар тек мәселенің салдарымен күресу қадамдары десек болады. Кейбір ірі кәсіпорындармен жұмысшылар санын қысқартпау жөнінде меморандумға қол қою жұмыстары жүргізіліп жатыр. Жұмыссыздар санын қысқарту және жұмыс орнын сақтап қалу бағытындағы іс-қадамдары жөнінде әзірше баға беру қиындау. Дегенмен де, облысқа тәжірибелі басшы келгенін жергілікті халықтың жаңа әкімге деген көзқарасынан аңғаруға болады. Жастар саясатына келетін болсақ, облыста бұл жұмыстармен айналысу үшін біршама атқарушы органдар, мекемелер құрылған. Ол жеткілікті, дегенмен жастар саясатын жүргізу барысындағы шаралардың облыстағы атқарылу деңгейі көңіл көншітпейді.
– Айтпақшы, ЖСДП осы сайлау барысында әлеуметтік желі арқылы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге ден қойған екен. Желі арқылы жұмыс нәтижелі болады деп ойлайсыз ба?
– Бүгінде жастардың дені, орта буындағылар интернет пен әлеуметтік желіні көп пайдаланады. Ал ізденімпаздықты талап ететін зиялы қауым өкілдері арасында ғаламторды пайдаланбайтындары жоқ деп айтуға болады. Кейбір зейнет жасындағы ағаларымыздың өздері ғаламторды шарлап отырғанын көріп жүрміз. Соған байланысты ЖСДП үгіт жүргізу әдістеріне өзгерістерді, жаңашылдықты енгізіп, соның ішінде әлеуметтік желілерге назар аударуды жөн санады. Бұл жұмыс нәтижелі болатынына сенімдімін. Әрине, әлеуметтік желі электораттың бір бөлігін қамтыса, өзге ғаламторды пайдаланбайтын электоратымыз да назардан тыс қалмайды. Үгіт-насихат жұмысында ЖСДП сайлауалды бағдарламасының заңмен шектелмеген барлық түрлерін пайдаланатын болады.
– Ал интернетті пайдаланбайтын жұртшылық арасында сайлауға түскен партиялар қатарында ЖСДП бар екенін білмейтіндер аз емес. Мәселен, осы кемістік Ақтөбедегі сайлау науқаны барысынан байқалған жоқ па?
– Әрине, партияны білмейтіндерден білетіндер көп екенін ескерткім келеді. Оның объективті және субъективті себептері бар. Саяси бәсекелестік тең емес жағдайда болуы қандай да бір партияның танымалдылығына нұқсан келтіретіні сөзсіз. Екіншіден, сайлаудан сайлауға дейінгі аралықта тек қана билік партиясының сойылын сүйрейтіндер ақпарат тарату кеңістігін «жаулап» алуы да демократиялық оппозицияның алдын орап отырды. Қоғам тек бір жақты ақпаратты қабылдады. Ғаламторды пайдаланбайтындар арасында ЖСДП-ны білмейтіндерді әзірге кездестірген жоқпыз. Билік партиясына бәсекелес бола алатын оппозициялық саяси күштің, сыни көзқарастағы партияның бар екенін сондай-ақ партия жетекшісі Жармахан Айтбайұлының атымен байланыстыру арқылы біледі.
– Сайлау өткеннен кейін қазақстандық саяси билік жүйесінде әлдебір өзгерістер болуы мүмкін бе? Мәселен, президент Назарбаевтың бұдан бұрын бір айтқан сөзі бойынша, президенттік-парламенттік билік жүйесі қалыптасады деген болжамға сенуге бола ма?
– Парламенттік жүйеге өтудің, қоғамда қандай да бір демократиялық қадамдардың жасалуын, мінбеде айтылған сөзді бұрмалап атқарылған істің емес, нақты саяси қадамның жасалуымен бағалауға болады. Қандай да бір өзгерістің қолмен ұстап, көзбен көрерліктей нәтижесі болмайынша, саяси билікте өзгерістер болады деп айту қиындау.
Бүгінгі билікке сенсек, біз «нұр үстіне нұр боладының» кейпін сонау 90-жылдардан бері айтып келеміз. Бірақ қай кезеңнің де басталу мен аяқталу үрдістері болатыны – табиғи процесс. ЖСДП саяси биліктің эволюциялық жолмен ауысуын қалайтынын мәлімдеп жүргенін де білесіздер, партияның тұғырнамасы мен сайлауалды бағдарламасында саяси, экономикалық, әлеуметтік салалар бойынша қабылданған ұсыныстары – ел тұрғындарын бүгінгі дағдарыстан құтқаруға арналған нақты қадам. Болашақ бүгіннен басталады десек, бізге дауыс беріңіздер!
Кенже НҰРМҰХАМЕДҰЛЫ,
«D»