Әміржан ҚОСАНОВ: МӘДЕНИЕТ – БАСТЫҚТАР АЛДЫНДАҚОЙЫЛАТЫН ГАЛА-КОНЦЕРТ ЕМЕС

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №36 (353) от 6 октяб­ря 2016 г.

 

 

Мәсе­ленің мән-жайы

 

 

 

 

Тая­у­да пар­ла­мент мәжілісін­де мәде­ни­ет сала­сы­на қаты­сты заң­на­маға енгізілетін өзгер­ту­лер мен толы­қты­ру­лар талқы­лан­ды. Оған бел­гілі сая­сат­кер Әмір­жан Қоса­нов та қаты­сқан еді. Аза­мат­тық қоғам өкіл­дерін пар­ла­мент­тік жұмыс­шы топ­тарға тар­ту үрдісіне бай­ла­ны­сты мән-жай­ды білу үшін Әмір­жан мыр­за­мен сұх­бат­тасқан едік.

 

 

–Қоғам­дық маңы­зы бар әде­би­ет деген­ді қалай түсі­несіз? Өзіңіз білетін­дей, бұдан бұрын әде­би кітап­тар «әле­умет­тік маңы­зы бар әде­би­ет­тер» деген ата­у­мен шығып кел­ді. Қоғам­дық, әле­умет­тік дегеніңіз жатыр­лас сөз­дер. Сон­да бұл заңға өзгер­ту­лер­дің қан­дай жаңа­лы­ғы я жақ­сы­лы­ғы бола­ды деп ойлайсыз?

– Өте қызық сұрақ екен бұны­ңыз. Әрине, екі сөздің түбірі бір. Бірақ талқы­ла­у­ға қаты­сқа­ны­мыз да сол – шыны­мен де, қоға­мға, әле­умет­ке маңы­зды әде­би­ет­ке, соның ішін­де жұр­тқа қажет кітап­тар­ды, өнер туын­ды­ла­рын қол­дау тура­лы сөз айтуға тырыстық.

 

– Талқы­ла­у­ға Жазу­шы­лар одағын ұзақ жыл басқарған Нұр­лан Ора­за­лин, мәң­гілік депу­тат Қуа­ныш Сұл­та­нов, ақын Мұх­тар Шаха­нов, жур­на­лист Сауыт­бек Әбдірах­ма­нов қатар­лы біраз ақсақал­дар қаты­сты. Жиын­нан бір­де-бір орта жастағы я жас қалам­гер­ді, әнші, күй­ші, сурет­ші, мүсін­ші, музы­кант­ты көр­медік. Осы­ған қарап, заңға өзгер­ту­лер сақал­ды әде­би­ет пен сақал­ды мәде­ни­ет, сақал­ды өнер қай­рат­кер­лері үшін жаса­лып жатқан­дай көрін­бей ме сізге?

– «Сақал» деген өзі сый­ла­у­ға тұра­тын нәр­се ғой. Бірақ тұр­мыста, дастар­хан басын­да сақал қадір­лі болға­ны­мен, сая­сат­та, қоғам­дық өмір­де бұл ұғым­ның орны бөлек: дер кезін­де орын­ды ауы­сты­рып тұру керек! Бұл шаруа бәріне қаты­сты – ауыл әкі­мі­нен бастап, елба­сы­на дейін!

«Шақы­рған жер­ден қал­ма, шақыр­маған жер­ге бар­ма!» дей­ді атам қазақ. Мені де көп­тің бірі ретін­де мәжіліс­ке шақыр­ды. Бар­дым. Көр­дім. Айт­тым ойым­дағы­ны. Әле­умет­тік желі­де елге сау­ал қой­дым, жүз­ге тар­та ұсы­ныс алдым, солар­ды жүй­е­леп, мәжіліс мін­бесі­нен айтуға тыры­стым. Мәсе­лен, меце­нат­тық, яғни «Қай­ы­рым­ды­лық тура­лы» заң­ды жетіл­ді­ру, әсіре­се жеке тұлға­ларға салы­қтық және басқа жеңіл­дік­тер беру тура­лы көп айтып жатыр. Бишілер мен цирк әртістерінің зей­нет­ке шығу жасын төмен­де­ту жай­лы талап көп. «Мәде­ни мұра» бағ­дар­ла­ма­сы­ның арқа­сын­да елге кел­ген, жари­я­ланған тари­хи маңы­зы бар құжат­тар­ды ғылы­ми тұрғы­да жүй­е­леу, зерт­теу тура­лы да әңгі­ме бар. Мини­стр­лік айтқан «шетел­ден бас­шы маман­дар әке­лу» иде­я­сы қан­ша­лы­қты орынды?

Ұлт­тық теле­ар­на­лар­да мәде­ни­ет­ті наси­хат­тау жайы тура­лы бөлек әңгі­ме керек! Бұл мәсе­ле­де тұр­пай­ы­лық, дарақы­лық, тай­ы­здық басым! Терең мағы­на­лы, елдің мәде­ни және интел­лек­ту­ал­дық дең­гей­ін таны­мал түр­де көте­ретін арнайы хабар­лар жетіс­пей­ді, сана­ны сери­ал­дан­ды­ру про­цесі жүріп жатыр!

Сіздің сұрағы­ңы­здың жаны бар: келесі талқы­ла­у­ларға мін­дет­ті түр­де жастар­ды шақы­ру керек. Ол тура­лы мен шақы­ру­шы­ларға айта­мын! Шыны­мен де, біз ескі стан­дарт­тар­мен жүр­ген сияқтымыз.

 

– Заңға енгізілетін өзгер­ту­лер шығар­ма­шы­лық одақтар мен бір­ле­стік­тер­де шығар­ма­шы­лық адам­дар­дың толық қаты­суы­мен талқы­ла­нып, ойла­рын ортаға салып, сосын соның негізін­де­гі нақты ұсы­ны­стар­ды ғана шығар­ма­шы­лық бір­ле­стік­тер бас­шы­ла­ры жиы­нға апарға­ны дұрыс болар еді деген ойға не айтар едіңіз?

– Өте дұрыс ой! Жал­пы біз­ге шығар­ма­шы­лық ұйым­дар­дың қоғам­дағы орны мен ролін қай­та қарау керек! Олар­да жан жоқ! Қоғам­да болып жатқан оқиға­ларға, әле­умет­тік маңы­зды мәсе­ле­лер­ге олар үн қат­пай­ды. Жұрт «жер» деп, «тіл» деп шырыл­дап жатыр. Ал жазу­шы­лар мен басқа өнер қай­рат­кер­лері жұмған аузын ашпай­ды! Сон­ды­қтан да олар­дың қоғам­да беделі жоқ!

 

– Сіз­ге 1,5 мил­ли­ард тең­генің төңіре­гін­де­гі әңгі­ме­ден әде­би­ет­те­гі ақсақал­дар баяғы совет зама­нын­дағы қала­мақы қай­та ала­тын­дай көрініп, сол үшін қалай да осы қара­жат­ты бөлуді заңға енгізу­ге ұмты­лған­дай әсер қал­дыр­ма­ды ма?

– Қала­мақы тура­лы мәсе­ленің өзі қызық. Сөз жоқ, қала­мақы керек. Онсыз жазу­шы өмір сүре алмай­ды ғой. Бірақ мен мәжілі­сте мына­ны айт­тым: қала­мақы ең алды­мен жастарға керек! Сол қала­мақы арқа­сын­да жас талант аяққа тұрып алсын. Өссін!

 

– Қаза­қстан­да мәде­ни­ет, әде­би­ет, өнер мәсе­лесі талқы­ланған жиын­дар­да ақсақал ақын-жазу­шы, әнші-күй­ші, актер, сурет­ші-мүсін­шілер неге өз жеке шығар­ма­шы­лы­қта­ры­ның, жеке баста­ры­ның мәсе­лесін шешіп алу­ды ғана ойлайды?

– Ол сұрақты сол ақсақал­дар­дың өзіне қой­ы­ңыз! Бір басты­ққа кір­се, елдің емес, өзінің қара басы­ның шаруа­сын айтып, өкі­мет басын­дағы­лар­ды алды­мен бұзып жүр­ген солар ғой!

 

– Жиын­да қызыл­сөз көп, нақты ұсы­ныс аз болған сияқты. Себебі неде деп ойлайсыз?

– Жал­пы талқы­лау жаман болған жоқ. Өйт­кені заңға енгізіліп жатқан өзгерістер­дің аса бір сая­си аста­ры жоқ, жұрт еркін сөйледі.

 

– Мәде­ни­ет тура­лы заң­ды іші­на­ра өзгерт­кен­мен, ол әде­би­ет­ке, өнер­ге нақты пай­да­сы тиіп, мәде­ни­ет­тің тыны­сын ашуға сеп бола­ды деген­ге сенесіз бе?

– Оты­ры­сқа барар алдын­да Мәде­ни­ет тура­лы заң­на­ма­ны зерт­теп алдым. Заңға кон­цеп­ту­ал­дық база жетіс­пей­ді. Ең басты мәсе­ле мына­да (ол тура­лы мен сол жер­де айт­тым): 25 жыл ішін­де біз ертең­гі ұрпаққа қан­дай мәде­ни мұра қал­ды­ра­мыз? Пафос, сая­си конъ­юнк­ту­раға негіз­дел­ген шығар­ма­лар­ды ма? Міне, гәп қайда!

Заң­ның 8‑бабының 7‑тармағында төмен­гі дең­гей­де­гі атқа­ру­шы орган­дар­дың өкілет­ті­гі жай­лы бап­та тиісті мони­то­ринг тура­лы айты­лған. Соған қоса­рым – Мәде­ни­ет (қазір спорт­пен де айна­лы­са­тын) мини­стр­лі­гі мен оның меке­ме­лерінің жұмысы­на тиісті, объ­ек­тив­ті мони­то­ринг жасау меха­низ­мі тура­лы арнайы бап енгі­зу керек. Ол функ­ци­я­ны депу­тат­тар өз мой­ны­на алуы керек! Соның ішін­де БАҚ пен шығар­ма­шы­лық одақтар, тәу­ел­сіз ұйым­дар мен бір­ле­стік­тер бер­ген баға болуы шарт!

«Мәде­ни­ет тура­лы заң­да» іс-шара­лық аспект көп те, терең, ішкі иірі­мі бар, көз­ге көріне бер­мей­тін про­це­стер мен мақ­сат­тар тура­лы жоқ деу­ге бола­ды. Мәде­ни­ет­ті дамы­ту тек қана шене­унік­тік дирек­ти­ва күші­мен жүзе­ге аспай­ды. Мәде­ни­ет пен өнер­дің дамуы үшін үш шарт орын­да­луы керек!

Алды­мен шығар­ма­шы­лық бостан­дық болуы шарт, сыр­тқы және ішкі цен­зу­ра­ны жою керек! Кон­сти­ту­ци­яда жазы­лған тый­ым­дар жет­кілік­ті. Мәде­ни салаға эко­но­ми­ка­лық сти­мул­дар керек! Ол өз алды­на бөлек бір әңгі­ме. Соның ішін­де жеке мен­шік түрін мей­лін­ше қол­дау қажет, әйт­пе­се біз­де бәрі тым мем­ле­кет­тен­діріліп (яғни, шене­унік­теліп!) кеткен!

Өрке­ни­ет­тік стан­дарт­тар­ды енгі­зу керек, мәсе­лен, дамы­ған елдер­де мәде­ни­тет сала­сын қар­жы­лан­ды­руға жал­пы ішкі өнім­нің бел­гілі бір пай­ы­зын бөлу дәстүрі бар. Біз неге солай жаса­май­мыз?! Бір нәр­се айқын да анық: мәде­ни­ет – басты­қтар алдын­да қой­ы­ла­тын гала-кон­церт емес. Ол – мүл­дем басқа дүние! «Мәде­ни­ет» сөзіне руха­ни реа­би­ли­та­ция керек! Оны бей­са­я­си­лан­ды­ру керек! Сая­сат – өткін­ші, мәде­ни­ет, әде­би­ет пен өнер – мәңгілік!

 

– Сіз ақын­сыз. Кезін­де «Жұл­дыз» жур­на­лын­да Мұх­тар Маға­у­ин жаңа леп­ті жас ақын-жазу­шы­лар тура­лы жазып, онда сіздің де аты­ңы­зды атаға­нын біле­міз. Кітап шыға­ру жос­па­ры­ңы­зда бар ма?

– Бар! Жақын­да шығарамын…

Өмір­жан ӘБДІХАЛЫҚҰЛЫ,

жур­на­лист

 

 

 

 

 

Бір ауыз сөз

 

 

«Алма­ты­ның құр­мет­ті азаматы»

АТАҒЫНА КІМ ЛАЙЫҚ?

 

Осы газет­тің өткен апта­дағы саны­нан (29. 09. 2016 ж.) Ғаб­бас Қабы­шұ­лы­мен болған «Нұр» сөзі жыр­ты­ққа жамай­тын шүбе­рекке айнал­ды» деген сұх­бат­та­су­ды оқы­дым да, сон­да қалай­да ескеріл­ме­ген бір жаңа­лы­қты сіз­дер­ге жазып жібер­гім келді.

 

Сол сұх­бат­та аталған Мыр­за­тай Жол­да­с­бе­ков көке­ме жақын­да ғана «Алма­ты­ның құр­мет­ті аза­ма­ты» атағы беріліп­ті. Бұл жаңа­лық «Ком­со­моль­ская прав­да» газетінің 20 қыр­күй­ек­те­гі санын­да жари­я­лан­ды. Онда көкем­ді «жазу­шы» деп­ті. Соған елең етіп, Жазу­шы­лар одағы­ның аны­қта­ма­сы­нан іздедім, бірақ оның суретін де, аты-жөнін де таба алма­дым. Әлде Жазу­шы­лар одағы­на ресми мүше еме­стер­ді де жал­пы жазып жүретіні үшін «мүше» дей беру­ге бола ма?

Егер бұл атақ әділ берілетін бол­са, менің­ше, ең алды­мен сати­рик-жазу­шы Ғаб­бас Қабы­шұлы­на берілуі керек еді. Неге дей­сіз­дер ғой?

Мен бүгін­гі тар­шы­лық заман­ның салға­ны­мен құры­лыс­шы болып жүр­генім бол­ма­са, кезін­де сати­ра­лық әде­би­ет­ті көп оқы­дым. Сықақ­шы болу арма­ным еді… Сол себеп­ті қазақ сықақ­шы­ла­ры­нан оқы­маған жазу­шым жоқ. Олар­дың өмір жол­да­рын жатқа білем десем, артық айтқан­дық емес. Ғаб­бас аға­ның да бас­пасөз бет­терін­де­гі жари­я­ла­ным­да­ры мен кітап­та­рын тегі­стей оқып шықтым.

Мыса­лы үшін, Ғаб­бас аға­ның Алма­ты­ның бас құры­лыс жоба­сы тура­лы бұдан 30 жыл­дан астам бұрын «Соци­а­ли­стік Қаза­қстан» газетіне жазған көлем­ді мақа­ла­сын білем. Ол жөнін­де жазу­шы бір кіта­бын­да жаз­ды. Бірақ «СҚ» «мұн­дай сын мате­ри­ал­ды бере алмай­мыз, себебі Димаш Ахме­то­вич Қона­ев – қала­ның құр­мет­ті архи­тек­то­ры» деген сыл­тау айтып­ты. Содан кей­ін мақа­ла­сын Д. Қона­ев жол­да­стың өзіне пошта­мен заказ­ной етіп салып жіберіп­ті, бірақ жау­ап болмапты.

Кей­ін­де Ғ.Қабышұлы «Алма­ты ақша­мы» газетіне Алма­ты­ның сәу­летін­де­гі кем­шілік­тер жай­ын­да мақа­ла шыға­рып, оған оқыр­ман­дар газет бетін­де пікір­лер біл­дір­ді. Мен де өз ойым­ды жол­да­дым. Жазу­шы ол мақа­ла­сын Қаза­қстан Ком­пар­ти­я­сы Орта­лық Коми­тетінің Бірін­ші хат­шы­сы Н.Назарбаев жол­дасқа жол­дап, оған Нұр­сұл­тан Әбі­шұлы­ның көмек­шісі: «Хаты­ңы­зды Нұре­кең оқы­ды, сынын еске­ре­міз деді, сіз­ге рах­мет айт­ты» деп жау­ап бер­генін жазу­шы­ның өз аузы­нан естідім.

Содан кей­ін Ғ.Қабышұлы Рес­пуб­ли­ка архи­тек­тор­ла­ры­ның съезін­де сөз сөй­леп, Алма­ты құры­лы­сын­дағы бере­кесіздік­ті атап айтып, «жаңа аста­на­мыз Аста­на қала­сы­на мұн­дағы «мұр­жа­лар» мен «қорап­тар­ды» апар­май, ондағы құры­лы­ста көне Шығы­стың сәу­лет үлгілеріне баса назар аудар­саңы­здар, дұрыс болар еді» дегені кезін­де­гі «ДАТ» газетін­де жарияланды.

Енде­ше Мыр­за­тай Жол­да­с­бе­ков­ке қараған­да, Алма­ты қала­сы­ның құр­мет­ті аза­ма­ты атағы­на Ғабаң лай­ық емес пе еді? Бірақ мен білетін Ғаб­бас бол­са, ол ондай атаққа құмар емес. Алай­да Алма­ты үшін Мыр­за­тай не бітір­ді деген сау­ал­дың сыңай­ы­мен жазы­лған осы базы­нам­ды газет бетіне бассаңыздар.

Міне, біз­де оң қол­ды «сол қол» дей­тін, сол қол­ды «оң қол» дей­тін әдет бар. Мара­пат­тағы­штарға – бәрібір. Өкіні­шті ме? Әрине, өкінішті!

 

Мұса ӘБДІҰЛЫ,

Алма­ты қаласы