Оралда Исатай мен Махамбет ЕСКЕРТКІШІ НЕГЕ ЖОҚ?

«Общественная позиция»

(проект «DAT» №11 (282) от 19 марта 2015 г.

 

Әкімге сауал

Осы жылдың қаңтар айында БҚО әкімі Нұрлан Ноғаев мырзаға «Жайықтағы Оралда Исатай мен Махамбет батырлардың ескерткіші неге жоқ?» деп, хат жазған едім. Ондағы ойым – биыл ел тарихына пәрменді көңіл бөлініп жатқан жаңалыққа елтіп, облыста өлке тарихының кенжелеп қалған тұстарына ізденіс басталады деген үмітім болған. «Оралда кімдер болған?» – дегенде, бүгінде көрсететі­німіз Сырым батырдың ғана ескерткіші – оған да шүкүршілік. Айтайын дегенім – Оралда Исатай – Махамбет ескерт­кішін орнату мәселесі созылып кетті. Тіпті оның соңы құрдымға кетіп бара жатқандай. Ал қиырдағы Нарында Жәң­гірханға ақшаңқан кесене ың-шыңсыз («қор» құрылып, жұрттан ақша жина­лынбай-ақ) бір жазда бой көтерді.

Облыстағы биліктің жаңа буыны соңғы жылдары қалыптасып қалған Иса­тай батыр мен Махамбеттің аруа­ғына жасалып келе жатқан қиянат­шыл­дыққа тоқтау салып, өлке тарихының осы тұсының ғылыми негізделуіне жол ашылуына түрткі болады деп сенген едім. Расында, Исатай мен Махамбет біздің өлкеміздің ғана емес, бүкіл Қазақ халқының айбынды символы емес пе?! Солай бола тұрса да, облыс басшылығы батыр бабалар рухына арнап ескерткіш ашуды шегеруден шаршамай келеді.

Ол тұр ғой, оның үстіне Исатай – Махамбет туралы соңғы 15–20 жылда алыс-жақындағы кейбір зиялылар тарапынан бөтен сөздер айтыла бастады. Махамбет атындағы университетімізде Махамбеттің бірегей өлеңдерінің өзіне қырын сөздер айтылып қалып жұр. Осы­ның өзі ескерткіш ашуға қарсылас­тар­дың шығарып жүрген шатпағы емес пе деген күдік бар. Облыс әкімі Ноғаев мырза да пендешілік танытып, сол қи­сық сөзге қонақ беріп жүр ме? Кешегі мен бүгінгі қазақ тарихы беттерінде де, кәзіргі белгілі тарихшылар да (Мәмбет Қойгелдиев, Көшім Есмағамбетов, т.б.) Исатай – Махамбет өмірінің тарихи­лы­ғына – елдік, азаматтық құндылығына ешқандай күмән келтірмейді. Ол мүмкін де емес. Бүгінде Махамбет шығар­машылығына «ұрынып» жүргендердің мақсаты түсініксіз. Қоғамдық ой-санаға кереғар надандыққа саяды. Осы уа­қытқа дейін Нарын – Жайықтың ерен ұл­дарына Оралда ескерткіш бой көтермеуі – облыс жұртшылығына да, оның бас­шылығына да сын.

Міне, осындай мазмұнда жазылған хатыма облыс әкімі тарапынан жауап алдым (№ ЖТ Ө-38 26.02.2015 ж). Оны дайындаған шенеуніктер: «Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовке ар­налған ескерткіштер орнату жөніндегі ұсыныстарыңыз алдағы уақытта қарас­тырылады» деп, жалпылама жалтарма жауап жазыпты.

Ат үстілеу ғана жазылған осы жауаптан облыс әкімінен күткен елдік әңгі­менің тұздығын көре алмай отырмын. Тәуелсіз елдің азаматымын деп, әкімге ойымдағы шағым-зарымды ақтарсам, ол күні кешегі советтік жылнаманы алға тартады – Чернобыль апаты мен Ауған со­ғысы құрбандарына ескерткіш аш­ылғалы жатқанын хабар етіпті. Қоғамға бұл да қажетсіз болмас. Бірақ та ол құрбандар қазақ рухының туын Исатай мен Махамбеттей аспандата алмайды, Қазақ елі тарихында азаттық күрестің шежіресіндей оқылмайды. Әкім болып тұрғанында Иманғали Тасмағамбетов Чернобыль мен Ауған соғысын көлденең тартпай-ақ, Атырауда Исатай мен Ма­хамбеттің зәулім ескерткішін тұрғызды. «Неге өйттің?» деп, оған сес көрсеткен ешкім болмады. Себебі Исатай мен Махамбет – елдің естен кетпес тарихы.

Ал Ноғаев мырзаның еңсесін басып, қазақ болмысын тізгіндеп отырған – бүгінгі Оралдағы жалаң қылышты «ер» Чапайдың қаһарлы кескіні, Ауыл­ шаруа­шылық университеті қақпасының алдына жайғасып алған орыс патшасының еркесі – генерал хан Жәңгірдің ескерт­кіштері ме? Зердедегі танымға салсақ, ғалым-тарихшылар Н.Савичев, А.Рязанов, В.Шахматов, т.б. Жәңгірдің зор­лық­шыл, патша үкіметінің қолшоқпары ғана болғанын жазды…

Жәңгірді дәріптеушілерді тыңдасақ, «Жәңгір теңдессіз реформатор», «Жәң­гір дана»… «Исатай мен Махамбет На­рындағы елді босқа дүрліктіріпті». «Жәң­гір халықтың қанын сорып, алым-салық алмапты, тіпті бір десятина жері де бол­маған…». «Орынборға ат шабылтып, әс­кер де шақырмаған…». «Өз табалды­рығында Махамбеттің басын шапқылап, Ақбұлақта Исатайды кескілеп өлтіруге Жәңгір мен Баймағамбеттің ешқандай қатысы жоқ екен…». «Жетпей тұрғаны – Жәңгірге Астанада ескерткіш орнату…».

Осындай әңгіме 15–20 жылдан бері айтылып келе жатыр. Осы жағдайда облыстың бүгінгі әкімі басқаша сөз айтуы – әрине, қиын шаруа. Ресей мен Ор­алдағы орыстың қаһарынан қаймыққан облыс басшылығы білімпаз Халел Дос­мұхамедовті де, кешегі академик Қа­жым Жұмалиевті де көзге ілмейді.

Шексіз мадақтаушыларға қарсы тарих шындығын айтуға келгенде, неге ос­ындай сорақылыққа барып, бүгежек­тейміз? Бүгінгі істеп отырғанымыз – Исатай мен Махамбет аруағына жасалынып отырған қып-қызыл қиянат­шыл­дық. Қазақтың Исатайы мен Махам­бетіне деген құрмет пен зиялылық жа­сауға облыс басшылығы дәрменсіз бол­ған соң, «ДАТ» газеті арқылы жалпақ жұртқа жүгініп отырғаным.

Ғаділше ӨТЕБӘЛІ,

Батыс Қазақстан облысы,

Дариян ауылы