«Общественная позиция»
(проект «DAT» №11 (282) от 19 марта 2015 г.
Әкімге сауал
Осы жылдың қаңтар айында БҚО әкімі Нұрлан Ноғаев мырзаға «Жайықтағы Оралда Исатай мен Махамбет батырлардың ескерткіші неге жоқ?» деп, хат жазған едім. Ондағы ойым – биыл ел тарихына пәрменді көңіл бөлініп жатқан жаңалыққа елтіп, облыста өлке тарихының кенжелеп қалған тұстарына ізденіс басталады деген үмітім болған. «Оралда кімдер болған?» – дегенде, бүгінде көрсететініміз Сырым батырдың ғана ескерткіші – оған да шүкүршілік. Айтайын дегенім – Оралда Исатай – Махамбет ескерткішін орнату мәселесі созылып кетті. Тіпті оның соңы құрдымға кетіп бара жатқандай. Ал қиырдағы Нарында Жәңгірханға ақшаңқан кесене ың-шыңсыз («қор» құрылып, жұрттан ақша жиналынбай-ақ) бір жазда бой көтерді.
Облыстағы биліктің жаңа буыны соңғы жылдары қалыптасып қалған Исатай батыр мен Махамбеттің аруағына жасалып келе жатқан қиянатшылдыққа тоқтау салып, өлке тарихының осы тұсының ғылыми негізделуіне жол ашылуына түрткі болады деп сенген едім. Расында, Исатай мен Махамбет біздің өлкеміздің ғана емес, бүкіл Қазақ халқының айбынды символы емес пе?! Солай бола тұрса да, облыс басшылығы батыр бабалар рухына арнап ескерткіш ашуды шегеруден шаршамай келеді.
Ол тұр ғой, оның үстіне Исатай – Махамбет туралы соңғы 15–20 жылда алыс-жақындағы кейбір зиялылар тарапынан бөтен сөздер айтыла бастады. Махамбет атындағы университетімізде Махамбеттің бірегей өлеңдерінің өзіне қырын сөздер айтылып қалып жұр. Осының өзі ескерткіш ашуға қарсыластардың шығарып жүрген шатпағы емес пе деген күдік бар. Облыс әкімі Ноғаев мырза да пендешілік танытып, сол қисық сөзге қонақ беріп жүр ме? Кешегі мен бүгінгі қазақ тарихы беттерінде де, кәзіргі белгілі тарихшылар да (Мәмбет Қойгелдиев, Көшім Есмағамбетов, т.б.) Исатай – Махамбет өмірінің тарихилығына – елдік, азаматтық құндылығына ешқандай күмән келтірмейді. Ол мүмкін де емес. Бүгінде Махамбет шығармашылығына «ұрынып» жүргендердің мақсаты түсініксіз. Қоғамдық ой-санаға кереғар надандыққа саяды. Осы уақытқа дейін Нарын – Жайықтың ерен ұлдарына Оралда ескерткіш бой көтермеуі – облыс жұртшылығына да, оның басшылығына да сын.
Міне, осындай мазмұнда жазылған хатыма облыс әкімі тарапынан жауап алдым (№ ЖТ Ө‑38 26.02.2015 ж). Оны дайындаған шенеуніктер: «Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісовке арналған ескерткіштер орнату жөніндегі ұсыныстарыңыз алдағы уақытта қарастырылады» деп, жалпылама жалтарма жауап жазыпты.
Ат үстілеу ғана жазылған осы жауаптан облыс әкімінен күткен елдік әңгіменің тұздығын көре алмай отырмын. Тәуелсіз елдің азаматымын деп, әкімге ойымдағы шағым-зарымды ақтарсам, ол күні кешегі советтік жылнаманы алға тартады – Чернобыль апаты мен Ауған соғысы құрбандарына ескерткіш ашылғалы жатқанын хабар етіпті. Қоғамға бұл да қажетсіз болмас. Бірақ та ол құрбандар қазақ рухының туын Исатай мен Махамбеттей аспандата алмайды, Қазақ елі тарихында азаттық күрестің шежіресіндей оқылмайды. Әкім болып тұрғанында Иманғали Тасмағамбетов Чернобыль мен Ауған соғысын көлденең тартпай-ақ, Атырауда Исатай мен Махамбеттің зәулім ескерткішін тұрғызды. «Неге өйттің?» деп, оған сес көрсеткен ешкім болмады. Себебі Исатай мен Махамбет – елдің естен кетпес тарихы.
Ал Ноғаев мырзаның еңсесін басып, қазақ болмысын тізгіндеп отырған – бүгінгі Оралдағы жалаң қылышты «ер» Чапайдың қаһарлы кескіні, Ауыл шаруашылық университеті қақпасының алдына жайғасып алған орыс патшасының еркесі – генерал хан Жәңгірдің ескерткіштері ме? Зердедегі танымға салсақ, ғалым-тарихшылар Н.Савичев, А.Рязанов, В.Шахматов, т.б. Жәңгірдің зорлықшыл, патша үкіметінің қолшоқпары ғана болғанын жазды…
Жәңгірді дәріптеушілерді тыңдасақ, «Жәңгір теңдессіз реформатор», «Жәңгір дана»… «Исатай мен Махамбет Нарындағы елді босқа дүрліктіріпті». «Жәңгір халықтың қанын сорып, алым-салық алмапты, тіпті бір десятина жері де болмаған…». «Орынборға ат шабылтып, әскер де шақырмаған…». «Өз табалдырығында Махамбеттің басын шапқылап, Ақбұлақта Исатайды кескілеп өлтіруге Жәңгір мен Баймағамбеттің ешқандай қатысы жоқ екен…». «Жетпей тұрғаны – Жәңгірге Астанада ескерткіш орнату…».
Осындай әңгіме 15–20 жылдан бері айтылып келе жатыр. Осы жағдайда облыстың бүгінгі әкімі басқаша сөз айтуы – әрине, қиын шаруа. Ресей мен Оралдағы орыстың қаһарынан қаймыққан облыс басшылығы білімпаз Халел Досмұхамедовті де, кешегі академик Қажым Жұмалиевті де көзге ілмейді.
Шексіз мадақтаушыларға қарсы тарих шындығын айтуға келгенде, неге осындай сорақылыққа барып, бүгежектейміз? Бүгінгі істеп отырғанымыз – Исатай мен Махамбет аруағына жасалынып отырған қып-қызыл қиянатшылдық. Қазақтың Исатайы мен Махамбетіне деген құрмет пен зиялылық жасауға облыс басшылығы дәрменсіз болған соң, «ДАТ» газеті арқылы жалпақ жұртқа жүгініп отырғаным.
Ғаділше ӨТЕБӘЛІ,
Батыс Қазақстан облысы,
Дариян ауылы
