«Общественная позиция»
(проект «DAT» №12 (283) от 26 марта 2015 г.
Қаз-қалпында
Соңғы кездері Қазақстанды Ресейдің отарлауын «жұмсақ болды», немесе «гуманист болды» деген пікірлер жиі айтылып, жазылып жүр. Негізінде, Ресейдің отарлауы дүние жүзіндегі барлық отарлаудың әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы болған орыс империясының аса зұлымдығымен жүзеге асырылды.
Оған бір ғана мысал, К.Маркс пен Ф.Энгельстің бүкіл еңбектері орыс тіліне аударылып, 55 том болып шықты. Оны біз студенттік кезден білеміз. Соның ішінде бір аударылмағаны – Маркстың «Тайная дипломатия» деген еңбегі. Ол К. Маркс пен Ф.Энгельстің Берлинде шыққан толық шығармалар жинағының он бесінші томында бар. Сонда бүкіл орыс империализміне, орыс саясатына, керек десеңіз, орыс халқына мінездеме береді. Орталық Азияны, оның ішінде Қазақстанды қалай жаулап алғаны айтылады. Қандай қулық-сұмдықпен, қандай алдап-арбаумен жасалғанын айта отырып: «Орыстың шовинизмі шегіне жеткенде, ол садизмге айналады», – дейді.
Біз осындай отарлауды айтып келеміз де, орыс отарлауын «гуманистік» деп, қазаққа білім-ғылым алып келді, мектеп салды, теміржол салды деп айтамыз. Осындай сөздерге әуеспіз.
Осы шешен соғысы қайдан пайда болды? Неге кереметтей рухты халық соғысқа душар болды. Шешеннің Авторханов деген тарихшысы мынадай термин кіргізді. «Орта Азия – екі рет жаулап алынған Кавказ», – деп жазады ол. Біріншісі – орыстың жаулап алуы, екіншісі – қызыл коммунистердің жаулап алуы. Коммунистердің жаулап алуы – орыстың жаулап алуынан бірнеше есе қырғын алып келді. Сондықтан да біз осы жағына көңіл аударуымыз керек. Осы Авторхановтың кітабын қазақ тіліне аударуымыз қажет.
Соңғы кездері біздер, этнографтар, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін шетелдегі қазақтарды зерттей бастадық. Сонда көз жеткізген бір мәселе – қазақтар қаншама дүниесінен айрылған: жұрдай болған екенбіз. Көрші Моңғолиядағы қазақтардың тұрмысы, әдет-ғұрпы, салты, бүкіл қазақтың қаймағы бұзылмаған дәстүрі бар. Моңғолияны зерттеп келгенде, қазақ тарихындағы ең қанды қасірет – «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан» кейінгісі – 1929–31 жылғы аштық. Әдейі қолдан ұйымдастырылған аштық. Большевиктерге қазақ халқы керек болған жоқ. Оларға жер қажет болды. Бос Қазақстан, бос жатқан Сарыарқа керек болды.
Содан кейін 1956 жылы тың игеруді желеу етіп, екі миллион қазақ қырылған жерге екі миллион кірмені орналастырды. Қытайдағы қазақтар талай жағдайларды бастан кешті. Бірақ соған қарамастан, олар тап біздегідей емес екен. Біздегідей этномәдениетінен, тарихынан, ұлттық құндылығынан айрылмаған екен. Мен соған таң қалдым.
Ахмет ТОҚТАБАЙ,
тарих ғылымының докторы
Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, профессор:
Біздің тарихымыз –
«ЖЕҢІЛГЕН ТАРИХ»
Біз, жалпы, соңғы екі-үш ғасырда бір емес, әлденеше рет жеңілген ұлтпыз. Өкінішке қарай – солай. Арыға бармай, бергі ХІХ ғасырға келер болсақ, Кенесары бастаған қозғалыс. Оның финалы өте трагедиялы, үлкен жеңіліс болды. Үш жүздің басын қосып, жердің тұтастығын сақтаймын, барлығын қалпына келтіремін деген қозғалыс еді бұл. Кенесары ханның көтерілісіне «ұлттық көтеріліс» деп баға беруге қарсы топтар әлі бар.
Кенесары өзінің Ресей патшасына жазған хатының бірінде: «Менің атам хан Абылай тұсында сіздер Ертістен бері енбегенсіздер. Шекара сол жермен шектелген. Қазір қазақтың жерін басып алдыңыздар. Соны қазаққа қайтарыңыздар», – деген сыңайдағы пікірін ашық мәлімдеген.
Ендеше ол неге ұлттық көтеріліс емес? Біз осындай дүмбілез тұжырымдар мен ойлардан арылуға әрекет жасауға тиіспіз.
Одан кейінгі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: ол да жеңіліс. Алаш қозғалысы – бұл да жеңіліс. Ұлттық қозғалыстың бәрі – жеңіліс. 1931–32 жылғы көтерілістер – бұлар да жеңілістер.
Сондықтан біз қазір қандай терең құздан шығып келе жатқанымызды түсіне бастадық. Ұлт азаттығы үшін күресте тек қана халық жеңілген жоқ, оның тарихы да жеңілді. Бағзы замандардағы бір данышпанның айтқан сөзі бар екен: «Тарихты жазуға тапсырысты жеңген адам береді», – деп. Расында да, тарихты жазуға тапсырысты жеңілген адам бермейді. Кеңестік дәуірде біздің тарихымыз осы ұстаным тұрғысынан жазылды деп ойлаймын.
Енді тапсырыс қайтадан баяндалуы керек. Тарих деген ғылым бізге ХХ ғасырда дүниеге келді. Тарихшылардың ең алғашқы буыны – ол Бек Сүлейменов пен Ермұхан Бекмаханов. Әрине, бұдан да бұрын тарихшыларымыз болған. Олар: Санжар Асфандияров, Тұрар Рысқұлов, Мұхамеджан Тынышпаев сияқты буын бар. Халел Досмұхамедов та бар бұл қатарда. Олар тарихты қорытуға әрекет жасады. Олар тарихты сол кездегі халық өміріндегі қозғалыстарға, өзгерістерге байланысты қорытуға тырысты. Олардың арнайы тарихи білімі болмаса да, барынша күш салды. Себебі азаттық қозғалыста ұлттық интеллигенцияның функциясы сол – тарихты қорыту болатын. Олар осы функцияны атқарды.
Ал кәсіби тарихшыларымыз Ермұхан Бекмаханов пен Бек Сүлейменов 25 жылға сотталды. Ол не деген сөз? Олар тарихты дербес, тәуелсіз деп айта алған жоқ, бірақ өзінің табиғи арнасында қорытуға тырысты, әрекет жасады. Сол әрекеттің өзі сол кездегі билікке ұнаған жоқ. Сол себепті оларды соттап жіберді.
Кеңестік дәуірге қарасақ, мынадай қызық ситуация бар. Қазақстан тарихы Москвада төрт рет талқыға түсіпті. Бірде-бір республиканың тарихы мұндай талқыға түскен емес. Ең алғаш рет осы Алматыда Голощекиннің тапсырысы бойынша дайындалған бір кітап болған. Ол Брайнин мен Шапироның Алаш тарихына қатысты жазған кітабы. Сол кітап үлкен талқыға түсті. Кейінірек, 1944 жылы «История Казахской ССР» атты жинақ талқыға түсті. Бұл жинақ – Ресей авторлары мен қазақ ғалымдарының бірігіп жазған алғашқы жинағы. Бұл кітапты талқылауға басшылық жасаған сол кездегі Орталық комитеттің хатшылары Щербаков пен Молотов болатын. Әрине, оның арғы жағында Сталин отырды.
Сол талқылау барысында: «Соншалықты талқыға салатындай бұл қандай таңдаулы халық?» – деген сөз айтылды. «Избранный народ» – әлем тарихында біреу.
Бұдан кейін Бекмахановтың монографиясы талқыға түсті. Оны Ғылым академиясының тарих институты талқылады. Одан кейін Олжас Сүлейменовтің «АЗиЯ»-сы 1976 жылы талқыға түсті. Мұны тарих бөлімі мен филология бөлімі бірігіп талқылады. Осылайша, қазақ тарихы төрт рет талқыға түсті.
Бұл жай талқы емес. Бұл дегеніміз – ұлт тарихына жасалған шабуыл. Ұлт тарихына бағыт-бағдар беру, соған мәжбүрлеу деген сөз. Біздің тарихымыз жеңілген тарих. Мұны мойындауға тиіспіз. Кезінде осындай халде, осындай жағдайда жазылған тарихты қайта қарау, қайта қорыту қажет.
(Жарияланған пікірлер Jolimbet Makishev-тің
«Фейсбуктағы» «Қазақтың ТЫҢ тарихы» тобынан алынды)