«Общественная позиция»
(проект «DAT» №9 (326) от 3 марта 2016 г.
Мезгіл мерезі
ОТАН ДЕГЕН
НЕМЕНЕ?
(Соңы. Басы газеттің өткен сандарында)
Әнебір жылы жастар газеті әке-шешесінің тапқан-таянғанын ішіп-жеп, әбден арамтамақ, масылға айналған баланың «әнін» беріп еді. Нұрғиса ағамыздың Мұхтар Шахановтың сөзіне жазылған «Әке туралы жырындағы» екі жолды «Қуан сен, қуана бер, әкетайым, Мен сенің пенсияңа жармасамын» деп құбылтып жазып, әбден кәрілік қажытқан кісінің мойнына екі аяғын салақтата асып қойған ұлдың сатиралық суретіне мырс-мырс күлгенбіз. Сөйтсек, бекер күліппіз. Себебі бүгінгі ел ішіндегі ахуал дәл соған келді. Балалар да, қыздар да жаппай жұмыссыз. Аңдитындары – кемпір-шалдың зейнетақысы. Сол күн енді үкіметтің басына ауды. Бірақ зейнетақы қорындағы көп қаржы жұмырға жұғын бола қоймайды-ау!..
Одан бұрын үкімет Ұлттық қорға көз салған. 2014 жылдың соңында 100 млрд доллардың үстінде қаржы болатын. Теңгемізді қайтсек құнсызданудан құтқарамыз деумен ең ауыр күнге деп жинаған қордың қоржынын орталадық. «Біз осы екпінімізден танбасақ, онда 6–7 жылда Ұлттық қорды тауысамыз» деп, соның басы-қасында жүрген, бәрінен хабардар бір азамат ақиқатты абайламай айтып қойып еді, сен құпияны ашып тастадың деп, ол шіркінді сол күні-ақ қызметтен қуды да жіберді.
Ондай нәрсені былайғы ел білмеуі керек екен. Неге?
Әй, төбедегі қол жетпейтін көкелер, бұл не сонда? Жау жағадан алып жатқан жоқ қой. Соғыстың ең қиын нүктесінде қорғаныста тұрған дивизия командирі генерал Панфилов батальон командирі Момышұлына: «…Шегінуші әскерлерімізді өзіңіздің жауынгерлік саптарыңыз арқылы өткізесіз… сіздің міндетіңіз, жолдас Момышұлы, бұрынғыша – жиырмасына дейін тапжылмау… төрт күн сізге қиын болады-ау, қиын болады», – деді. Генералдың дегені – заң. Б.Момышұлының батальоны төрт күн бораған оқтың, үсті-үстіне жарылған снарядтардың астында жатады; беріспей шайқасады, келесі шепке шегінген әскерлерімізге жағдай жасайды. Қатарлары әбден сирейді. Сонда да өлермен гитлершілдерге ажал оғын боратып, ілгері аттатпай ұстап, бесінші күннің түнінде аман қалған жауынгерлерін бар қару-жарақтарымен жиып, жаралылардың ешқайсысын қалдырмай, шегінген дивизияның соңынан кетеді. Москва үшін, Отан үшін болған осы шайқаста генерал Панфиловтың өзі де көз жұмады. Сондай-ақ «Ел үшін, жер үшін, халық үшін! Болашақ ұрпақтың бақытты өмірі үшін!» – деп, саналы түрде жауға қарсы атойлай шауып, ажал құшқандар қаншама!..
Кейін сол бір сұрапыл соғыста ажалмен арпалысып, өртіне шарпылып, жеңіс туын желбіретіп жеткен Қасым Аманжолов: «Сен неткен бақытты едің, келер ұрпақ, Қараймын елесіңе мен таңырқап…» – деп, тамаша жыр жазды. Сонда ақынның елесіне таңырқай қызыққан бақытты ұрпағы – 50-, 60–80-жылдары және аңсарлы тәуелсіздіктен кейінгі уақытта туған ұл-қыздар, ұландар – бәрі-бәріміз. Сексенінші жылдардың аяққы кезінен кейін дүниеге келгендер көре алмады, ал оған дейінгілер, мысалы, біздер ол заманның шапағат, шуағына малындық. Пионері, комсомолы болдық. Азаматтық борышымызды өтеп, кірпік ілмей шекарасын күзеттік.
Мысалы, өз басым 1973–1975 жылдың аралығында ГДР-дағы Совет әскерінің құрамында әскери міндетімді өтедім. Қолымызға қару алып, өзіміз күзетіп тұрған жерді қасиетті Отанымыздың бір пұшпағы санайтынбыз. Кейде взводымыз асханаға жұмысқа жіберіледі. Сондай күндердің бірінде бізге қоймадан әкелінген сиыр етін түсіру тапсырылды. Төртке бөлінген тушалар. Семіз, майлы, тоңазытқышта әбден мұздатып, қатырылған. Сан етінің қалың тұсына алақандай сиялы таңба ұрылған екен. Соған үңілген жігіттің, «Мынау 1952 жылғы ет қой!» деген оқыс даусы бәрімізді еріксіз жалт қаратты. Ойнап айтып тұрған шығар десем, жо-жоқ, шынында да, дәл солай. Біз әскерден кеткенше 1952–53 жылы сойылған деген белгісі бар еттерді жеумен болдық. Бірақ қай жақтыкі екеніне мән бермеппін. Қазір ол дәу де болса Семейдің ет комбинатында сойылған сиыр еті шығар деймін. Олай дейтінім, бізді қыста және жазда әскери-оқу жаттығуларына алып баратын. Онда ыстық тамақ жоқ, қанша күн болсақ, сонша күнге есептеп жорық азығын береді. Ол консервіленген ет, ет араластырып бұқтырылған әртүрлі ботқа… Қалбырдың сыртына Семейде дайындалды деген жазуы бар қағаз оралып жапсырылған. Сөйтсек, Семейдің ет комбинаты одақтық деңгейдегі бүкіл Совет Армиясын азық-түлікпен қамтамасыз ететін ең ірі кәсіпорын болған екен.
Ол заманда ет комбинаттары облыс орталықтарында ғана емес, көптеген майда қалаларда да болатын. Өткен жазда Таразға жолым түсіп, бір жылдары мыңдаған адам еңбек етіп, облыс халқын ғана емес, Мәскеу, Ленинградты да сапалы етпен қамтамасыз етуге үлес қосқан комбинаттың жанынан өттім. Орнында «Ауыл» базары орнапты. Бұрын кіре беріс қақпасының екі жағында үлкен жылқы мен алып бұқаның тас мүсіні тұратын. Оған тимепті. Осы жерде іргелі кәсіпорын болғанын елдің есіне салып тұру үшін әдейі қалдырылғандай әсер етті. Жыл бойы облыстың аудандарынан табын-табын сиырлар, қора-қора қойлар айдалып келіп, маңыраған, мөңіреген даусынан айналасы ертелі-кеш азан-қазан болып жатушы еді. Ол құрығанымен, әйгілі кәсіпорынды меншіктеген директорының есебі түгел екен, ол күні кешеге дейін парламент мәжілісінің мәртебелі депутаты болып отырды… Ендігі кезек мемлекеттің меншігі, халықтың байлығы есебінен мырза, бай-бағылан атанғандардың ұл-қыздарына келді. «Аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін» деген заманда тірлік кешіп жатырмыз.
Алайда мына өмірде кездейсоқ, заңдылықсыз ештеңе жоқ. Тарих та солай. Голощекиннің күштеп-зорлап, қазақты қынадай қырып құрғызған колхоздары арада 70 жылдай уақыт өткенде – биліктің тізеге салуымен, әкімдердің әкіреңдеп, жер тепкілеуімен таратылды. Мен туып-өскен Жуалы ауданында да дәл солай болды. Мыңғырған малы бар, ақ бидайымен даңқы дүрілдеген аудан еді. Сонау 60-жылдары, әйгілі Шыңғыс Айтматовтың «Правданың» қазақстандық тілшісі қызметін атқарып жүрген кезінде шаруашылықтарды аралап, «Жуалының ақ бидайы» деп, көлдей мақала жазғаны бар-ды. Мен өзім 1988 жылы осы ауданның бірінші хатшысы болған Сағынхан Әміреқұловтың «Жеделдету көздері» деген кітабына әдеби жазбашылық жасадым. Сонда аудан басшысы ел дәулетін еселеген шаруашылық төрағалары мен директорларының халыққа жанашырлығы, мемлекетшіл қасиеті жөнінде қызықты сыр шертті.
– «Карл Маркс» кеңшарын Иван Иванович Заварыкиннің басқарғанына 20 жылдан асты. Шаруашылығы аудан орталығының төменгі жағында. Ал Ленин атындағы ұжымшар үстіңгі жағында. Бастығы – Затыбек Елшібаев. Оның да шаруашылық басқарғанына көп болды, – деген еді жүзіне күлкі табы үйіріліп. – Бір күні Иван Ивановичтың «Ленин» ұжымшарынан екі қой сойдырып алғанын естігенімде айран-асыр болдым. Райкомда екі күннің бірінде жиналыс өтеді. Соған келген Иванды оңашалап: «Әй, Заварыкин, – дедім түсімді суытып. – Сенің өз шаруашылығыңда отыз мың қой бола тұрып, Елшібаевтың шаруашылығынан екі қой сойдырғаның не? Кеңшарың бай, оны әбден көтерудей көтердің. Әлде өзің екі қойлық еңбегім жоқ деп ойлайсың ба?» – дедім.
«Сәке, мен бәрін жақсы түсінемін. Қой емес, сиыр сойсам да болады. Бірақ менің сойған сиырымды көріп – бас бухгалтер, оны көріп – бас зоотехник, бас инженер, басқа да мамандар бір-бір сиыр, екі-екі қойдан сойып алса не қалады? Оларды қайтіп тоқтатамын?» – деді Иван Иванович.
Тоқсаныншы жылдардың орта шенінде дүрмегі қызған тарату қанбазары кезінде де, одан кейінгі тізеге салып күштеген кезеңде де әлгі Иванымыз міз бақпады. Шаруашылықтың атын өзгертті, құрылымына сәл өзгерту жасады. Астық мол, қызыл қырманы орнында. Еңбеккерлерінің айлығы мезгілімен беріледі. Халқының жағдайы жақсарған үстіне жақсарды. Кейбір пысықайлар өз алдымызға қожалық құрып, қарық боламыз деп еді, оларға тиесілі техникасы мен малын бөліп берді. Соңында өзі басқаратын Қарасаз ауылын алып қалды. Бері мұндағыға дейін 15 мың қой, 1300 сиыр, пәленбай жүз жылқысы болды. Машина, тракторлары, басқа да техникалары гаражда қаздай тізіліп тұрды. Қай науқанда да ешкімге ауыз ашпады. Өстіп, шаруашылықты көзі жұмылғанша таратпай, уысында ұстады.
Айтпақшы, осы жерде еске алатын тағы бір қызық: ауданда қоғамдық малдан мал қалмаған. Жеке кісілер, сірә да, бермейді. Сол уақытта аудан басқарған әкім жүргізушісінің қолына хат ұстатып: «Мынаны Заварыкинге бер, маған семіз бір қой сойып берсін», – дейді. Ол зулатып жетіп барады. Кеңсесінде отырған Иван Ивановичке әкімнің үшбу хатын тапсырады. Ашып оқыған Иван мырс етіп бір күледі. Қаламсабын алып, астына: «Құрметті пәленше, кешіріңіз, қой менікі емес. Егер қажет десеңіз, онда өзіңіз келіп, халықтан сұраңыз. Рұқсат етсе, біреу емес, екеуін сойғызып беремін» деп жазып, қолын қойып, жүргізушіге ұстатады.
Міне, ел-жұрттың жайын, өз басының халық алдындағы жауапкершілігін шынайы ұғынып, абыройын ұмытпаған басшының іс-әрекеті! Өкінетініміз – осыған ұқсаған азаматтар қазір бар ма? Қара бастың пайдасына құрылған, жеке меншікшіл пиғыл-пайым әркімнің санасына сыналап еніп, ұялап алды. Ол да себепсіз емес. Биліктің бишігін үйірген кісі қайткенде де баюды ойлаңдар, байыңдар, біреудің ақшасын санамаңдар деді. Содан соң қолында билігі барлардың бәрі байлық бөлісіне ашқарақтанып, көз жұма кірісіп кетті. Майлы жілікті өздері иеленді. Одан қалғанын бала-шаға, бауырларына, құда-жекжаттарына ұстатты. Өзен-көлді де, көрікті жерлерді де меншіктеді. Судың көбін өзінің, жақын-жуықтарының жеріне қарай бұрды. Көл көл болғалы көрмеген қасіретке ұшырады. Қаз-үйректер қонбайтын, сүзе-сүзе балығы әбден таусылған сүреңсіз күйге түсті. Мол астық беретін алқаптар азды, құнарлы топырағы тозды. Жерге еккен егіні жөндеп шықпайтын, шықса, жарытып өнім бермейтін және орылған астығы мал азығына ғана жарайтын, оны алқаптағы комбайнның қылқиған мойнынан қорапты машинаға құйып әкететін жағдайға жетіп, жұтады. Баяғыдай бабын қадағалайтын мамандар көзден бұлбұл ұшты. Кілең кісіге күні қараған қожалықтар. Жерлері дұрыс жыртылып, өңделмейді; дән мезгілінде себіліп, уақытында жиналмайды. Техника тапшылығы – қармап қалғандар болмаса, қалған майда-шүйделерінің бәрін зар қақтырады.
Бүгінде елімізде 700 мыңдай ұсақ шаруа қожалығы тіркелген. Бұл бүкіл шаруа қожалықтарының 90–92 пайыздайын құраса, қалған бөлігі – ірі қожалықтар.
«Біз колхоз-совхоздарды таратып, шаруа қожалықтарын құру арқылы ауыл шаруашылығын 40–50 жылға кері шегердік, – дейді ҚР Жоғарғы Кеңесі он екінші шақырылымының депутаты, «Алтын емел» ұлттық саябағын құрушы әрі бұрынғы директоры, Кербұлақ ауданындағы «Бостан» шаруа қожалығының төрағасы Ғалым Тұрғанбаев. – Бұрын Панфилов ауданында 13 колхоз-совхоз болса, қазір 5700-ге жуық ұсақ шаруа қожалықтары бар. Алдыңғы жылы субсидия алуға 62 қожалық құжаттарын тапсырса, соның жартысына жуығы ғана алды.
Мен өзім Алматыға, ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорына жеті рет барып, 14 млн теңгенің кепілдігін қойып, 7 млн теңгені әзер алдым. Егемен ел болған жылдарда ауылға бірде-бір агроном, инженер, мал дәрігері келмеді. Оған дейін мен басқарған бір совхозда 3 агроном, 4 инженер-механик, 5 мал дәрігері, 3 техник болатын, бүгінде бірде-бір маман жоқ. Не деп келеді? Келсе, алатыны – 35 мың теңге…
Енді техниканың жайына келсем: Панфилов ауданының 5700 шаруа қожалықтарында 40–50-дей трактор болса, Кербұлақ ауданы шаруа қожалықтарында 10 ғана бар. Қызық үшін басқа елдермен салыстырайын. Германияда әр 1000 га жерге 124 трактордан келсе, Францияда – 85, Италияда – 70, Белоруссияда – 41, іргеміздегі Өзбекстанда 23 трактордан келеді, ал бізде 8,3 трактордан ғана».
Міне, бұл біздің барды қиратып-бүлдіру, жерді, малды, қора-қопсы, техниканы жекешелендіріп, ауыл шаруашылығын «жаңаша» жүргізу нәтижесінде жеткен «жетістігіміз»…
«Өткен жылы ма, әлде оның алдындағы жылда ма, әйтеуір «Аргументы недели» газетінде академик Милосердовтың мақаласы жарияланды. Сол мақаласында «АҚШ бұрынғы КСРО-ның ауыл шаруашылық басқару жүйесіне көшті. Себебі әр елді ауыл шаруашылық өнімімен қамтамасыз ету – тек мемлекеттің ғана қолынан келеді деп жазды», – дейді Ғ.Тұрғанбаев.
Ал біз болсақ, елді оңдырмай ойсыратқан қателіктерімізді түзетіп, мемлекеттігімізді нығайту орнына жекешелендіру ұранын одан әрмен жалаулатумен әлекпіз. Жердің үстіндегілерін бітірдік, енді дес бермей еліргеніміз сондай, жердің астындағы кен байлықтарымызды да саудалау науқанын қыздырдық. Елдің, жердің, халқымыздың қамын жеп, болашақ ұрпақтарымыздың жайын ойлап, биліктің біліксіз, бағдарсыз, сан соқтырған саясатына қарсылық білдірген патриоттардың да «шаруасын бітіріп», үн шығара алмайтын еттік. Оларды елге жаудай көрсеттік. Ауыр жазаға тергеп-тексерусіз ұшырады. Соның салдарынан біразы «машинаның астына түсіп», я болмаса басқадай сан-сапалақ себептермен ажал құшты; аса ықпалды қарсыластардың бірі «өзін-өзі үш рет атса», еліміздің мүддесі, халықтың қамы үшін тіресіп тұра алатын екінші саясаткер тұлға жанындағы серіктерімен бірге қапияда оққа ұшты… Сол секілді түрме торына тоғытылғандар мен басқа елдерге бас сауғалап қашып кеткендер ше?..
Қасиетті қазақ жерінде сатылмаған, сатпаған, халықтың, мемлекеттің меншігі дейтін ештеңе қалмады-ау, әсте…
Осы орайда аруағынан айналайын батыр Баукеңнің өмір мен өлім беттескен қанды шайқас алдындағы жауынгерлеріне қойған сауалын алдарыңызға кесе-көлденең тартқым келеді. Иә, бауырларым, қимас қандастарым, қазақтарым менің, барша ел болып бір кісідей ойланайықшы: Отан деген немене? Қазақстанда оған кім ие?..
Талғат Айтбайұлы,
публицист-жазушы