«Общественная позиция»
(проект «DAT» №15 (286) от 16 апреля 2015 г.
Ақынның ақиқаты
Танымал айтыскер ақын Ринат Зайытовты көрермені «жоғалтып» алғалы көп болды. Сахнадан алыстап кеткен ақын қазір немен айналысып жүр? Айтысқа қашан оралады? Осы және басқа да сұрақтар төңірегінде «Ұлт.кз» порталы ақын Ринат Зайытовтан сұхбат алған екен. Біз сонда ақын айтқан ойларды газеттің көлеміне сәйкес ықшамдап жариялап отырмыз.
– Қазір халық арасындағы сіздің имиджіңіз жақсы: ақиқатты айтқан айтыскер ақын ретінде үлкен бір құрмет бар. Бірақ, көзден ұзаса, көңілден өшіре салатын халықпыз ғой: қазір қайда жүрсіз?
– Айтыста айтып жүрген ойларым көрерменнің қошеметін жинайын немесе өзіме бір имидж қалыптастырайын деген мақсаттан туған жоқ. Менің түсінігімде айтыстың, жалпы ақынның табиғаты сондай болуға міндетті. Кез келген өнер саласы басқаша өмір сүре беретін шығар. Бірақ айтыс — үлкен көрерменге деген тазалықты, ойдың тазалығын талап ететін өнер. «Қазір қайда жүрсіз» дегенде: үйде, тойда, балалармен бас қосып, әндер жазамыз, сонымен ақырындап өмір өтіп жатыр. Ешкімнен тығылып жүрген жоқпын. Тек қазір жұрт көбіне әлеуметтік желілерде отыратын болғандықтан, мен ол жаққа бас сұқпайтын адаммын мүлдем, сосын да мені жоғалтып жүрген шығар. Мені көрсетуден қорықпайтын екі телеарна бар – солар шақырады, шақырғанның өзінде тамақ істейтін, әйелдер туралы әңгіме болатын немесе өтірік ток-шоуларға шақырады, мен ондайларға барғым келмейді. Көзден кетсең, көңілден кетуге айтысқа келген сәтте-ақ дайын болғанмын…
– Сіздің қазіргі ұстанымыңыз оппозициялық бағытта ма?
– Жоқ, мен оппозиционер емеспін. Қазір біздің қоғамда әртүрлі позиция бар ғой. Менің ұстанымым – халықтың, қазақтың ұстанымы.
– Сол халықтың ұстанымын айтыс алаңына алып шықтыңыз. Осы бір әрекетіңізді жақтырмай қалғандар бар. Соның кесірінен қоғамнан шеттетіліп қалдым деп өкінбейсіз бе?
– Кез келген мамандық, кез келген тәуекел бір нәрсені құрбан етуді талап етеді. Менің жағдайымда «айтыс» деген қасиетті өнерге деген адалдық өнерден шеттелуіме әкелді. Қоғамнан шеттеліп қалдым деп жылап: «Онда мен былай етейін, былай істейін» десем, ол біріншіден еркектікке жатпайды, екіншіден – ақындыққа сын. Ештеңеге де өкінбеймін. Ия, шеттетіліп қаласың, бірақ сені жақтайтын адамдар да табылады…
Бізде қазіргі қоғам ақиқатты көтермейді. Ең қиыны, менің жаныма бататыны – соның асқынып кеткені. Ол қазір өнерге де кіріп алды, бара-бара өмірге де кіреді. Оған бола ағыспен жүрейін, «жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен жүріп адас» деген бар. Жоқ, мен ондай «көпшілікпен» жүре алмаймын. Табиғатыма жат нәрсе. Мен ешкіммен, ештеңемен күресіп жүрген жоқпын. Саясатта шаруам жоқ. Маған ең бастысы – қазақ халқының жағдайы дұрысталса болды.
Мен айтыста жақсыны – жақсы деп, жаманды – жаман деп айтамын. Бұл – менің ақындық миссиям. Ақындық арымды таза ұстап, сахнадағы ғұмырым біткенше қызмет еткім келеді. Бұл заманның көші ғой: бізді де жас толқын келіп ығыстырады.
– Демек, сіз айтыстан біржола қол үзген жоқсыз?
– Жоқ! «Нұр Отан» ұйымдастырып отырған айтыс жайлы мен қайталап айта беруден жалықпаймын: дұрыс емес! Олар да мені жамандаудан шаршамады. Сонымен бұл дау басқаша шешілмей тұр. Егер ашық дискуссия болса, мен «Нұр Отанның» айтысы толық «театр – клоунада» екенін дәлелдеп берер едім. Егер соған қатысып отырған ақындардың, соны ұйымдастырушылардың жүрегі шыдаса, сол жерге келуге, толық дәлелдеуге мүмкіндігім бар. Менің алдымда екі таңдау тұрды: не солардың айтқанын істеу немесе кетіп қалу. Мен кеткен кезде: «Мынадай айтысқа қатыспаймын», – дедім. Шақырады айтысқа, өтініш жасайды: «ананы айтпаңыз, мынаны айтпаңыз» деп. Мен бәрібір өзімдікін айтамын, бәрібір олар эфирден қиып тастайды. Олар да қайтпайды, мен де қайтпаймын… Айтыстан қол үзгенім жоқ, қатысамын. Қарағандыда Сәкен Сейфуллин атамыздың үлкен тойына айтыс болғалы жатыр. Алда Жеңістің 70 жылдығына Қызылорда қаласында айтыс өтеді, мамырдың 30-нда өзімнің ағам, рухани ұстазым Оразалы Досбосыновты еске алу айтысы өтеді. Үшеуіне де қатысамын…
– Мұның барлығы айтыстың тәуелділігінен туындап тұрған мәселелер ме?
– Жоқ, бұның барлығы ақындардың табансыздығынан болып тұр. Егер ақындар табандылық танытқанда, айтыс ешкімге, ештеңеге де тәуелді болмас еді. Айтыс әлі де ешкімге тәуелді емес. Бұл ақындардың жүлдеге, атаққа деген тәуменділігінен туған тәуелділік. Айтыс ықылым заманнан ешкімге тәуелді болған емес…
Қазір айтысқа бұрынғыдай көрермендер көп келмейді. Демек, оларға айтыс қажет емес. Ал теріс әсер, жиіркеніш тудырған кім? «Нұр Отан» шығып тудырған жоқ, оны ақындар тудырды, яғни біз – оның ішінде мен де бармын. Талай келісіп айтыстық. Бірақ әр нәрсенің шегі болуы керек қой.
Барлық ақынның айтары бар, көбінің айтқысы келмейді. Бәрі дарынды.
– Сонда олар не үшін аузын буып отыр?
– Жеңгісі келеді, айтысқа шыға бергісі келеді, эфирден көріне бергісі келеді, әдемі болғысы келеді. Бірақ ол мүмкін емес қой. Қазір Бауыржан Қалиолланы аластатады, Айбек Қалиевті ысырып тастағысы келеді. Аз болғаннан кейін, біз кетуге мәжбүр болдық. Әйтпесе, Мұқағали айтпақшы, «Ақынды ақын қорғамаса болмайды, ақынды ақын қорлап жатса – сол қайғы». Өткенде бір өнердегі замандасым арналардың бірінде сайрап отыр: «Ринат өтірік айтады, өзі келісіп айтысатын шығар» деп. Не сөз ол? Соны айтып отырған кісінің айтысқа шығып айтар текстін үш жыл бойы мен жазғанмын негізі. Айтыстың арасына іріткі салайын деп айтқан жоқпын. Қазір айтысқа шығып алып, екі ақын ең аз уақыт дегенде, бір күн бұрын келісіп алады. Текстін жазып алады, сен бүй деп айтасың, мен бүй деп айтамын деп. Сосын сахнаға шығып алып, әділеттілік іздейді.
– Айтысты тазарту үшін не керек? Мүмкін, жаңа буын керек шығар?
– Біріншіден, мұндай дерттен арылу үшін, әрбір ақынның өзіне кішкене ғана ұят керек. Екіншіден, жаңа тәртіп керек. Сахнада, жұрттың көзінше жеребе неге тартбасқа? Айтысты тазартудың әдісі – осы. Ал олардың айтатын уәжі не? «Елдің алдына шыққанда, дұрыс сөйлеуіміз керек, ойды жүйелеп алу керек». Егер сен сахнада отырып, жүйелі ой айта алмайтын болсаң, неменеге айтысып жүрсің?! Ия, өлең бірде келеді, бірде келмейді – сен соған дайын бол. Жеңіліп қалдың – онда тұрған ештеңе де жоқ.
– Бір сұхбатыңызда «қазақтың дерті жалған патротизм» депсіз. Ал шынайы патриотизм деген не? Бізде ол қалды ма?
– Шынайы патриотизм деген – сатқындықтан аулақ болу. Отаныңды сүйдің бе, барлық кемшілігімен сүй. Қарапайым айтыстың өзін алайық: «Елімді сүйем, күйем, әкімдерің керемет екен…». Не мақсатпен айтып отыр? Ол облысқа бірінші келген ақындар бар. Не үшін мақтап отыр? Демек, ол әкім кеше жақсылап күтіп алды, банкетке шақырып алып, мықты ақын деп мақтады. Ол соны бүгін қайтарып жатыр. Ол әкім сені қуантқанымен, үш жүз мың адамды зар жылатып отыруы мүмкін. Сенің патриоттығың қайда? Бұл өзімшілдік, эгоизм. Менің де толық мүмкіндігім бар. Біреуді түбін түсіріп мақтауға құдай берген өнер бар ғой. Биліктегі адамдардың талай тойында болам: оларды «ағалап, жағалап» жүре берер ем. Маған бірақ ол қажет емес. Өз нәпақам бар. Қоңыз теріп отырған жоқпын. Мен тек ұлтымның көсегесі көгергенін көргім келеді, шынымен де. Өзінің ұлтқа деген махаббатын ақша табудың жолында пайдаланатын оппозиционерлер де бар. Талайы шақырған: келсең жағдайыңды жақсартып аласың деп.
Мысалы, әншілер бар «мен қазақша ән ғана айтамын» деп бәлсінетін. Ол – патриоттық емес. Біреулер бар: «Қазақша білмегенім болмаса, ұлтымды сүйем» дейді. Ол «анамды сүйем, бірақ оның сүтін сүймеймін» дегенмен бірдей. Отан – сенің шешең, ал тілің – оның сүті, құшағы – дәстүрі. Болды! Оны бірінші кезекте қадірлеуің керек. Шынайы патриоттар бар: оларды мен жақсы көрем. Және патриоттардың қоғам қайраткері болуы шарт емес.
– Қоғам дегеніміз: сіз, біз, олар… Яғни, жаңағы айтып отырған «шынайы патриоттарды» да түптеп келгенде өзіміз қалыптастырамыз. Біз құрған қоғамнан қандай ұрпақ өсіп шығады?
– Ұрпақты өтірікке тәрбиелеп жатырмыз. БАҚ – ол тәрбие құралы. Қазір бізде көгілдірлерді ашық насихаттау жұмысы басталды. Жастарға арналған дені дұрыс бағдарлама жоқ. Жастарымыздың мәңгүрттенуіне, кері кетуіне әсер ететін не – ақпаратпен қамтамасыз етілмегенінен! Білімсіздігінен! Оларға айналаның бәрі дұрыс секілді көрінеді. Отандық телеарналарды қарайсың, қарайсың да, «е, бізде бәрі жақсы екен ғой» деген ойға қаласың. Сонда олардан қандай патриот шығады? Толық мәңгүрттену саясатын өте жақсы жүргізіп жатыр. Бізде қаншама телеарна бар, бірақ солардың ішінде біреуі де осындай олқылықтарды, кемшіліктерді сынаған адамды эфирден көрсетуге дәті шыдамайды. Сондай бір ақпарат кетсе, жоқ дегенде он қазақ жастары ойланады ғой: біз неге осындаймыз, неге оқымаймыз деп. Адамға қандай тамақ берсең – жей береді. Жастарға өкпелемеймін: біз оларды өзіміз осындай қылып тәрбиелеп алдық.
– Ойыңызды сабақтайын, сол өтіріктің барлығы бір үрейден туатындай…
– Бізде ештеңенің ақ-қарасы ажыратылмайды, айтылмайды. Біздің жауапты органдар әйтеуір біреуден қорқады. «Жоғары жақ, жоғары жақ» деп дірілдеп отырады. Жоғары жақ кім? Елбасы «халыққа шындықты айтпаңдар» дейтініне мен сенбеймін. Олар өздерінің көлеңкесінен қорқады. Өткенде Болат Мажағұлов
Кім айтты? Мұрнымды кесіп берем, егер соған Назарбаев звондап: «Ринатты айтысқа қатыстырма» деген болса. Өзі қолтығын иіскеп жүрген бір көкесі айтқан шығар: «анау бір оңбаған бала» деп…
Жастар қоғамға қатысқысы келеді. Ал оны «Сайлауда сенің даусың маңызды» деген футболка кигізіп, жалауша беріп, алаңға шығарып қояды. Жастардың қоғамға қатысуының шыңы – сол. Телеарнада бірдеңе талқылап отырған жастардың бір ұйымы жоқ. Қайдан біздің ұрпағымыз ваххабист болмайды? Баратын жері жоқ. «Қазақтың балаларына не болған» деп сосын өкпелейміз. Өзіміз жасадық оны. Ол балаға әке-шешесі не береді: әкесі – тракторист, шешесі – кондуктор. Оны совет үкіметі солай тәрбиелеп тастаған – төменгі раса қылып.
Тоқтар Әубәкіров деген космонавт қайдан шықты қазақта? Ол кісі Димаш Ахметұлы Қонаевқа хат жазды: «Мен истребитель айдай аламын, осындай оқуға түсуіме мүмкіншілік беріңізші, қазақтың атын шығарайын деп едім», – деп. Димаш Ахметұлы оған сондай мүмкіншілік жасады. Ол барып оқып келгенде, бізде тек қана Кеңес Одағының Батыры, истребитель қондырған Тоқтар Әубәкіров қана емес, қазақтың мақтанышы, тұңғыш ғарышкер пайда болды. Бірақ ол ауылдан келе салып, ракетаға отырып ұшып кеткен жоқ қой. Оған сол кездегі билік сондай мүмкіншілік жасады. Енді қазір арамыздан академик шықпай жатса, біреуі ваххабист болып жатса, біреуі шала қазақ болып жатса – кімге өкпелейсің? Сол Тоқтар Әубәкіровты қазір телеарнадан көрсетпейміз. Оны қоялық, Кеңес Одағының екі дүркін батыры, жалғыз қазақ Талғат Бигельдиновты көрсеткен жоқпыз… өлгенше. Әлем адамы деген атағы бар, әлем мойындаған Мұхтар Шахановты көрсетпейміз біз. Бұдан кейін біз қандай тәрбиелі қоғам құра аламыз. Кімге үміт артамыз?
– Сізді телеарналардан жүргізуші ретінде көрдік, рэп та оқыдыңыз. Енді сізден не күтейік?
– Мен ештеңені жоспарламаймын. Бірақ егер маған саясатқа араласуға тышқанның бақайындай бір мүмкіншілік болса, мен оны қолданар едім. Себебі мен мына бассыздықты тек қана айтыстың сахнасынан айтып қана қойғым келмейді. Және ол айтқанымның да ол жаққа еш әсер етпейтінін түсіндім. Бірақ ол мақсат емес. Егер реті келіп жатса барам, маңдайға жазылмаған болса – талпынбаймын. Мен қазір халқыма: менен мынаны күтіңіздер дегеннен гөрі, менен ештеңе күтпей қалып жүрмеңіздер дегім келеді.
Ult.kz