Ринат Зайытов: НАЗАРБАЕВ РИНАТТЫ Айтысқа қатыстырмаңдар ДЕМЕГЕН ШЫҒАР…

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №15 (286) от 16 апре­ля 2015 г.

 

Ақын­ның ақиқаты

 

Таны­мал айтыс­кер ақын Ринат Зай­ы­то­вты көре­рмені «жоғал­тып» алға­лы көп бол­ды. Сахна­дан алы­стап кет­кен ақын қазір немен айна­лы­сып жүр? Айты­сқа қашан ора­ла­ды? Осы және басқа да сұрақтар төңіре­гін­де «Ұлт.кз» пор­та­лы ақын Ринат Зай­ы­то­втан сұх­бат алған екен. Біз сон­да ақын айтқан ойлар­ды газет­тің көле­міне сәй­кес ықшам­дап жари­я­лап отырмыз.

– Қазір халық ара­сын­дағы сіздің ими­джіңіз жақ­сы: ақиқат­ты айтқан айтыс­кер ақын ретін­де үлкен бір құр­мет бар. Бірақ, көз­ден ұза­са, көңіл­ден өші­ре сала­тын халы­қ­пыз ғой: қазір қай­да жүрсіз?

– Айты­ста айтып жүр­ген ойла­рым көре­рмен­нің қоше­метін жинай­ын неме­се өзі­ме бір имидж қалып­та­сты­рай­ын деген мақ­сат­тан туған жоқ. Менің түсіні­гім­де айты­стың, жал­пы ақын­ның табиға­ты сон­дай болуға мін­дет­ті. Кез кел­ген өнер сала­сы басқа­ша өмір сүре беретін шығар. Бірақ айтыс — үлкен көре­рмен­ге деген таза­лы­қты, ойдың таза­лы­ғын талап ететін өнер. «Қазір қай­да жүр­сіз» деген­де: үйде, той­да, бала­лар­мен бас қосып, әндер жаза­мыз, соны­мен ақы­рын­дап өмір өтіп жатыр. Ешкім­нен тығы­лып жүр­ген жоқ­пын. Тек қазір жұрт көбіне әле­умет­тік желілер­де оты­ра­тын болған­ды­қтан, мен ол жаққа бас сұқ­пай­тын адам­мын мүл­дем, сосын да мені жоғал­тып жүр­ген шығар. Мені көр­се­ту­ден қоры­қ­пай­тын екі теле­ар­на бар – солар шақы­ра­ды, шақы­рған­ның өзін­де тамақ істей­тін, әйел­дер тура­лы әңгі­ме бола­тын неме­се өтірік ток-шоуларға шақы­ра­ды, мен ондай­ларға барғым кел­мей­ді. Көз­ден кет­сең, көңіл­ден кету­ге айты­сқа кел­ген сәт­те-ақ дай­ын болғанмын…

– Сіздің қазір­гі ұста­ны­мы­ңыз оппо­зи­ци­я­лық бағыт­та ма?

– Жоқ, мен оппо­зи­ци­о­нер емес­пін. Қазір біздің қоғам­да әртүр­лі пози­ция бар ғой. Менің ұста­ны­мым – халы­қтың, қаза­қтың ұстанымы.

– Сол халы­қтың ұста­ны­мын айтыс алаңы­на алып шықты­ңыз. Осы бір әре­кетіңізді жақтыр­май қалған­дар бар. Соның кесірі­нен қоғам­нан шет­тетіліп қал­дым деп өкін­бей­сіз бе?

– Кез кел­ген маман­дық, кез кел­ген тәу­е­кел бір нәр­сені құр­бан етуді талап ете­ді. Менің жағ­дай­ым­да «айтыс» деген қаси­ет­ті өнер­ге деген адал­дық өнер­ден шет­те­луі­ме әкел­ді. Қоғам­нан шет­теліп қал­дым деп жылап: «Онда мен былай етей­ін, былай істей­ін» десем, ол бірін­ші­ден еркек­тік­ке жат­пай­ды, екін­ші­ден – ақын­ды­ққа сын. Ештеңе­ге де өкін­бей­мін. Ия, шет­тетіліп қала­сың, бірақ сені жақтай­тын адам­дар да табылады…

Біз­де қазір­гі қоғам ақиқат­ты көтер­мей­ді. Ең қиы­ны, менің жаны­ма бата­ты­ны – соның асқы­нып кет­кені. Ол қазір өнер­ге де кіріп алды, бара-бара өмір­ге де кіреді. Оған бола ағы­спен жүрей­ін, «жалғыз жүріп жол тапқан­ша, көп­пен жүріп адас» деген бар. Жоқ, мен ондай «көп­шілік­пен» жүре алмай­мын. Табиға­ты­ма жат нәр­се. Мен ешкім­мен, ештеңе­мен күресіп жүр­ген жоқ­пын. Сая­сат­та шару­ам жоқ. Маған ең басты­сы – қазақ халқы­ның жағ­дайы дұры­стал­са болды.

Мен айты­ста жақ­сы­ны – жақ­сы деп, жаман­ды – жаман деп айта­мын. Бұл – менің ақын­дық мис­си­ям. Ақын­дық арым­ды таза ұстап, сахна­дағы ғұмы­рым біт­кен­ше қыз­мет еткім келеді. Бұл заман­ның көші ғой: бізді де жас толқын келіп ығыстырады.

– Демек, сіз айты­стан бір­жо­ла қол үзген жоқсыз?

– Жоқ! «Нұр Отан» ұйым­да­сты­рып оты­рған айтыс жай­лы мен қай­та­лап айта беру­ден жалы­қ­пай­мын: дұрыс емес! Олар да мені жаман­да­удан шар­ша­ма­ды. Соны­мен бұл дау басқа­ша шешіл­мей тұр. Егер ашық дис­кус­сия бол­са, мен «Нұр Отан­ның» айты­сы толық «театр – кло­у­на­да» екенін дәлел­деп берер едім. Егер соған қаты­сып оты­рған ақын­дар­дың, соны ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың жүре­гі шыда­са, сол жер­ге келу­ге, толық дәлел­де­у­ге мүм­кін­ді­гім бар. Менің алдым­да екі таң­дау тұр­ды: не солар­дың айтқа­нын істеу неме­се кетіп қалу. Мен кет­кен кез­де: «Мына­дай айты­сқа қаты­спай­мын», – дедім. Шақы­ра­ды айты­сқа, өтініш жасай­ды: «ана­ны айт­паңыз, мына­ны айт­паңыз» деп. Мен бәрібір өзім­дікін айта­мын, бәрібір олар эфир­ден қиып тастай­ды. Олар да қайт­пай­ды, мен де қайт­пай­мын… Айты­стан қол үзгенім жоқ, қаты­са­мын. Қарағанды­да Сәкен Сей­фул­лин ата­мы­здың үлкен той­ы­на айтыс болға­лы жатыр. Алда Жеңістің 70 жыл­ды­ғы­на Қызы­лор­да қала­сын­да айтыс өте­ді, мамыр­дың 30-нда өзім­нің ағам, руха­ни ұста­зым Ора­за­лы Досбо­сы­но­вты еске алу айты­сы өте­ді. Үше­уіне де қатысамын…

– Мұның бар­лы­ғы айты­стың тәу­ел­ділі­гі­нен туын­дап тұрған мәсе­ле­лер ме?

– Жоқ, бұның бар­лы­ғы ақын­дар­дың табан­сызды­ғы­нан болып тұр. Егер ақын­дар табан­ды­лық таны­тқан­да, айтыс ешкім­ге, ештеңе­ге де тәу­ел­ді бол­мас еді. Айтыс әлі де ешкім­ге тәу­ел­ді емес. Бұл ақын­дар­дың жүл­де­ге, атаққа деген тәу­мен­ділі­гі­нен туған тәу­ел­ділік. Айтыс ықы­лым заман­нан ешкім­ге тәу­ел­ді болған емес…

Қазір айты­сқа бұры­нғы­дай көре­рмен­дер көп кел­мей­ді. Демек, оларға айтыс қажет емес. Ал теріс әсер, жиір­кеніш туды­рған кім? «Нұр Отан» шығып туды­рған жоқ, оны ақын­дар тудыр­ды, яғни біз – оның ішін­де мен де бар­мын. Талай келісіп айты­стық. Бірақ әр нәр­сенің шегі болуы керек қой.

Бар­лық ақын­ның айта­ры бар, көбінің айтқы­сы кел­мей­ді. Бәрі дарынды.

– Сон­да олар не үшін аузын буып отыр?

– Жең­гісі келеді, айты­сқа шыға бер­гісі келеді, эфир­ден көріне бер­гісі келеді, әде­мі болғы­сы келеді. Бірақ ол мүм­кін емес қой. Қазір Бауы­р­жан Қалиол­ла­ны ала­ста­та­ды, Айбек Қали­ев­ті ысы­рып тастағы­сы келеді. Аз болған­нан кей­ін, біз кету­ге мәж­бүр бол­дық. Әйт­пе­се, Мұқаға­ли айт­пақ­шы, «Ақын­ды ақын қорға­ма­са бол­май­ды, ақын­ды ақын қор­лап жат­са – сол қай­ғы». Өткен­де бір өнер­де­гі заман­да­сым арна­лар­дың бірін­де сай­рап отыр: «Ринат өтірік айта­ды, өзі келісіп айты­са­тын шығар» деп. Не сөз ол? Соны айтып оты­рған кісінің айты­сқа шығып айтар текстін үш жыл бойы мен жазған­мын негізі. Айты­стың ара­сы­на іріт­кі салай­ын деп айтқан жоқ­пын. Қазір айты­сқа шығып алып, екі ақын ең аз уақыт деген­де, бір күн бұрын келісіп ала­ды. Текстін жазып ала­ды, сен бүй деп айта­сың, мен бүй деп айта­мын деп. Сосын сахнаға шығып алып, әділет­тілік іздейді.

– Айты­сты тазар­ту үшін не керек? Мүм­кін, жаңа буын керек шығар?

– Бірін­ші­ден, мұн­дай дерт­тен ары­лу үшін, әрбір ақын­ның өзіне кіш­кене ғана ұят керек. Екін­ші­ден, жаңа тәр­тіп керек. Сахна­да, жұрт­тың көзін­ше жере­бе неге тарт­басқа? Айты­сты тазар­ту­дың әдісі – осы. Ал олар­дың айта­тын уәжі не? «Елдің алды­на шыққан­да, дұрыс сөй­ле­уі­міз керек, ойды жүй­е­леп алу керек». Егер сен сахна­да оты­рып, жүй­елі ой айта алмай­тын бол­саң, неме­не­ге айты­сып жүр­сің?! Ия, өлең бір­де келеді, бір­де кел­мей­ді – сен соған дай­ын бол. Жеңіліп қал­дың – онда тұрған ештеңе де жоқ.

– Бір сұх­ба­ты­ңы­зда «қаза­қтың дер­ті жалған патро­тизм» деп­сіз. Ал шынайы пат­ри­о­тизм деген не? Біз­де ол қал­ды ма?

– Шынайы пат­ри­о­тизм деген – сатқын­ды­қтан аулақ болу. Ота­ны­ң­ды сүй­дің бе, бар­лық кем­шілі­гі­мен сүй. Қара­пай­ым айты­стың өзін алай­ық: «Елім­ді сүй­ем, күй­ем, әкім­дерің кере­мет екен…». Не мақ­сат­пен айтып отыр? Ол облы­сқа бірін­ші кел­ген ақын­дар бар. Не үшін мақтап отыр? Демек, ол әкім кеше жақ­сы­лап күтіп алды, бан­кет­ке шақы­рып алып, мықты ақын деп мақта­ды. Ол соны бүгін қай­та­рып жатыр. Ол әкім сені қуан­тқа­ны­мен, үш жүз мың адам­ды зар жыла­тып оты­руы мүм­кін. Сенің пат­ри­от­ты­ғың қай­да? Бұл өзім­шіл­дік, эго­изм. Менің де толық мүм­кін­ді­гім бар. Біре­уді түбін түсіріп мақта­уға құдай бер­ген өнер бар ғой. Билік­те­гі адам­дар­дың талай той­ын­да болам: олар­ды «аға­лап, жаға­лап» жүре берер ем. Маған бірақ ол қажет емес. Өз нәпақам бар. Қоңыз теріп оты­рған жоқ­пын. Мен тек ұлтым­ның көсе­гесі көгер­генін көр­гім келеді, шыны­мен де. Өзінің ұлтқа деген махаб­ба­тын ақша табу­дың жолын­да пай­да­ла­на­тын оппо­зи­ци­о­нер­лер де бар. Талайы шақы­рған: кел­сең жағ­дай­ы­ң­ды жақ­сар­тып ала­сың деп.

Мыса­лы, әншілер бар «мен қаза­қ­ша ән ғана айта­мын» деп бәл­сі­нетін. Ол – пат­ри­от­тық емес. Біре­улер бар: «Қаза­қ­ша біл­ме­генім бол­ма­са, ұлтым­ды сүй­ем» дей­ді. Ол «анам­ды сүй­ем, бірақ оның сүтін сүй­мей­мін» деген­мен бір­дей. Отан – сенің шешең, ал тілің – оның сүті, құшағы – дәстүрі. Бол­ды! Оны бірін­ші кезек­те қадір­ле­уің керек. Шынайы пат­ри­от­тар бар: олар­ды мен жақ­сы көрем. Және пат­ри­от­тар­дың қоғам қай­рат­кері болуы шарт емес.

– Қоғам дегені­міз: сіз, біз, олар… Яғни, жаңағы айтып оты­рған «шынайы пат­ри­от­тар­ды» да түп­теп кел­ген­де өзі­міз қалып­та­сты­ра­мыз. Біз құрған қоғам­нан қан­дай ұрпақ өсіп шығады?

– Ұрпақты өтірік­ке тәр­би­е­леп жатыр­мыз. БАҚ – ол тәр­бие құра­лы. Қазір біз­де көгіл­дір­лер­ді ашық наси­хат­тау жұмысы бастал­ды. Жастарға арналған дені дұрыс бағ­дар­ла­ма жоқ. Жаста­ры­мы­здың мәң­гүрт­те­нуіне, кері кетуіне әсер ететін не – ақпа­рат­пен қам­та­ма­сыз етіл­ме­гені­нен! Білім­сізді­гі­нен! Оларға айна­ла­ның бәрі дұрыс секіл­ді көрі­неді. Отан­дық теле­ар­на­лар­ды қарай­сың, қарай­сың да, «е, біз­де бәрі жақ­сы екен ғой» деген ойға қала­сың. Сон­да олар­дан қан­дай пат­ри­от шыға­ды? Толық мәң­гүрт­те­ну сая­са­тын өте жақ­сы жүр­гізіп жатыр. Біз­де қан­ша­ма теле­ар­на бар, бірақ солар­дың ішін­де біре­уі де осын­дай олқы­лы­қтар­ды, кем­шілік­тер­ді сынаған адам­ды эфир­ден көр­се­ту­ге дәті шыда­май­ды. Сон­дай бір ақпа­рат кет­се, жоқ деген­де он қазақ жаста­ры ойла­на­ды ғой: біз неге осын­дай­мыз, неге оқы­май­мыз деп. Ада­мға қан­дай тамақ бер­сең – жей береді. Жастарға өкпе­ле­мей­мін: біз олар­ды өзі­міз осын­дай қылып тәр­би­е­леп алдық.

– Ойы­ңы­зды сабақтай­ын, сол өтірік­тің бар­лы­ғы бір үрей­ден туатындай…

– Біз­де ештеңенің ақ-қара­сы ажы­ра­тыл­май­ды, айтыл­май­ды. Біздің жау­ап­ты орган­дар әйте­уір біре­уден қорқа­ды. «Жоға­ры жақ, жоға­ры жақ» деп діріл­деп оты­ра­ды. Жоға­ры жақ кім? Елба­сы «халы­ққа шын­ды­қты айт­паң­дар» дей­тініне мен сен­бей­мін. Олар өздерінің көлең­кесі­нен қорқа­ды. Өткен­де Болат Мажағұлов

Кім айт­ты? Мұр­ным­ды кесіп берем, егер соған Назар­ба­ев звон­дап: «Ринат­ты айты­сқа қаты­стыр­ма» деген бол­са. Өзі қол­ты­ғын иіс­кеп жүр­ген бір көкесі айтқан шығар: «анау бір оңбаған бала» деп…

Жастар қоға­мға қаты­сқы­сы келеді. Ал оны «Сай­ла­уда сенің дау­сың маңы­зды» деген фут­бол­ка кигізіп, жала­у­ша беріп, алаңға шыға­рып қояды. Жастар­дың қоға­мға қаты­суы­ның шыңы – сол. Теле­ар­на­да бір­деңе талқы­лап оты­рған жастар­дың бір ұйы­мы жоқ. Қай­дан біздің ұрпағы­мыз вах­ха­бист бол­май­ды? Бара­тын жері жоқ.  «Қаза­қтың бала­ла­ры­на не болған» деп сосын өкпе­лей­міз. Өзі­міз жаса­дық оны. Ол балаға әке-шеше­сі не береді: әкесі – трак­то­рист, шеше­сі – кон­дук­тор. Оны совет үкі­меті солай тәр­би­е­леп тастаған – төмен­гі раса қылып.

Тоқтар Әубәкіров деген кос­мо­навт қай­дан шықты қаза­қта? Ол кісі Димаш Ахметұ­лы Қона­евқа хат жаз­ды: «Мен истре­би­тель айдай ала­мын, осын­дай оқуға түсуі­ме мүм­кін­шілік беріңіз­ші, қаза­қтың атын шыға­рай­ын деп едім», – деп. Димаш Ахметұ­лы оған сон­дай мүм­кін­шілік жаса­ды. Ол барып оқып кел­ген­де, біз­де тек қана Кеңес Одағы­ның Баты­ры, истре­би­тель қон­ды­рған Тоқтар Әубәкіров қана емес, қаза­қтың мақта­ны­шы, тұңғыш ғарыш­кер пай­да бол­ды. Бірақ ол ауыл­дан келе салып, раке­таға оты­рып ұшып кет­кен жоқ қой. Оған сол кез­де­гі билік сон­дай мүм­кін­шілік жаса­ды. Енді қазір ара­мы­здан ака­де­мик шық­пай жат­са, біре­уі вах­ха­бист болып жат­са, біре­уі шала қазақ болып жат­са – кім­ге өкпе­лей­сің? Сол Тоқтар Әубәкіро­вты қазір теле­ар­на­дан көр­сет­пей­міз. Оны қоя­лық, Кеңес Одағы­ның екі дүр­кін баты­ры, жалғыз қазақ Талғат Бигель­ди­но­вты көр­сет­кен жоқ­пыз… өлген­ше. Әлем ада­мы деген атағы бар, әлем мой­ын­даған Мұх­тар Шаха­но­вты көр­сет­пей­міз біз. Бұдан кей­ін біз қан­дай тәр­би­елі қоғам құра ала­мыз. Кім­ге үміт артамыз?

– Сізді теле­ар­на­лар­дан жүр­гі­зу­ші ретін­де көр­дік, рэп та оқы­ды­ңыз. Енді сіз­ден не күтейік?

– Мен ештеңені жос­пар­ла­май­мын. Бірақ егер маған сая­сатқа ара­ла­суға тышқан­ның бақай­ын­дай бір мүм­кін­шілік бол­са, мен оны қол­да­нар едім. Себебі мен мына бас­сызды­қты тек қана айты­стың сахна­сы­нан айтып қана қой­ғым кел­мей­ді. Және ол айтқа­ным­ның да ол жаққа еш әсер етпей­тінін түсін­дім. Бірақ ол мақ­сат емес. Егер реті келіп жат­са барам, маң­дай­ға жазыл­маған бол­са – тал­пын­бай­мын. Мен қазір халқы­ма: менен мына­ны күтіңіз­дер деген­нен гөрі, менен ештеңе күт­пей қалып жүр­меңіз­дер дегім келеді.

Ult.kz