«Общественная позиция»
(проект «DAT» №10 (281) от 12 марта 2015 г.
ДАТ
Құрманғазы Рахметов – Желтоқсан көтерілісінен кейін «жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастырушы» ретінде қылмыстық жазаға тартылып, жастық ғұмырының бірнеше жылын түрмеде өткізген ұлтжанды азамат екені көпшілікке мәлім. Соңғы он шақты жыл көлемінде ұлттық-патриоттық қозғалыс және демократиялық қоғам жолында белсене қызмет атқарып жүрген қайраткер. Бұл күндері «Нағыз Желтоқсан» қоғамдық бірлестігінің төрағасы. Ескерте кетейік, ол кезектен тыс өткен 2011 жылғы президенттік сайлаудың додасына үміткер болып қатысқан. Биылғы мезгілсіз сайлауға елге танымал азаматтарды үміткерлікке ұсыну тобында жүргенін естіп, Құрманғазы мырзаны әңгімеге тарттық.
– Биыл Астанадағы демократиялық оппозиция белсенділік танытып, президенттік сайлауға өз өкілін ұсыну мүмкіндіктерін іздестіріп жатқан көрінеді. Қазіргі қалыптасқан саяси жағдайда бұл әрекеттің нәтижесі болмайтынын біле тұра, осындай әбігерге түсудің мақсаты не?
– Бұл ешқандай да әбігер емес, ел арасында президенттікке лайық үміткер азаматтар бар екенін көрсетудің кезекті амалы ғана. Әйтпесе бұл сайлаудың 100 пайызға жуық қорытындысы бесіктегі балаға да түсінікті болса керек.
– Ал белгілі саясаткер, экс-сенатор Уәлихан Қайсаров осыдан бірер апта бұрын ғана біздің газетке қазақ тілінде сұхбат беріп еді, оны тіл емтиханынан өткізбеуі қалай?
– Алдымен Уәлихан мырза саяси ұстанымына берік азамат екенін айту керек. Оның «алабөтен» ойынан, тәуелсіз мінезінен үріккен билік емтихан кезінде аяғынан шалады-ау деген күдігіміз болғанымен, осы жолы ондай әрекетке бара қоймас деген үмітіміз бар еді. Қазақстанда және Кембридж университетінде жоғары білім алған азаматтың айыбы – орта мектепте орысша оқып, «Алтын белгі» алғаны ма? Қазақшаны жақсы сөйлейтініне біз куәміз ғой, араласып, қоғамдық істерді бірге атқарып жүрміз. Ал өткен сайлауда екі ауыз қазақшаның басын қоса алмайтын Ғани Қасымов тіл емтиханынан қалай өткенін ескерсек, бұл жолы қазақшасы әлдеқайда жетік Қайсаровты сайлаудан қағып тастау – мықты үміткерден үркудің белгісі деп білемін.
Біз, астаналық белсенділер, саяси дода ресми жарияланбастан бұрын қамдана бастадық. Елдің көңілінен шығатын бірнеше азаматтардың арасынан ғалым-экономист Жангелді Шымшықов ағамыз бен Уәлиханның кандидатурасын лайық деп шешкенбіз. Жангелді ағамызды бірер жыл бұрын әкімшілік жауапкершілікке тартылу мезгілінің уақыты әлі аяқталмаған екен, сол себепті ұсына алмадық. Ал Уәлихан Қайсаровты демократиялық күштердің атынан ұсыну үшін Астана мен Алматыдағы азаматтық өкілдермен келісіп, ортақ үміткер етпек болған ниетіміз бар еді, билік осы мақсатымызды жүзеге асырмас үшін, дегенін істеп бақты.
– Өзіңіз қазақстандық қоғамнан кімнің балама үміткер ретінде сайлауға түскенін қалар едіңіз?
– Он жеті миллионнан астам халқы бар мемлекетте сайдың тасындай іріктелген атпал азаматтар жоқ дегенге кім сенеді? Бүгінгі жүйеге қарсылас бола алатын, балама үміткерлердің атын атасам, ертеңгі күні билік солардың соңынан шам алып түседі. Сондықтан лайықты азаматтардың аттарын атайтын уақыт әлі келген жоқ сияқты…
– Әлеуметтік желіде лайықты балама үміткер ретінде Иманғали Тасмағамбетовтің аты жиі аталуда. Ол жөнінде не айтасыз?
– Ата заңымыз бойынша сайлауға, сайлануға әрқайсымыздың құқымыз бар ғой. Сондықтан «елім» дейтін ерлердің аты ел аузында жүрсе, оған қарсы не деуге болады?! Әлеуметтік желіде Иманғали Тасмағамбетовтен басқа да бірнеше азаматтың аты аталып жүр. Бірақ бүгінгі саяси жүйе қалыптастырған сайлау заңдылықтарымен сайлауға түсіп, ешкім береке таппайтыны белгілі. Әйтпесе таңдау еркі – халықтың құзырындағы қалау емес пе?
– Кезінде сіз де президенттікке үміткер ретінде сайлауға түсуге талпыныс жасадыңыз: сайлау науқанының бары-жоғы екі ай мерзімге белгіленгенін қалай бағалайсыз?
– Мемлекеттің болашағына жауапты тұлғаны таңдауға арналған науқанға екі ай ғана уақыт берілетіні ақыл-ойға сыймайды. Бұл өзі басқа үміткерлер үшін дайындыққа мұрша бермейтін жасанды айла екені айдан анық. Тәуелсіздік жылдарында кез келген сайлаудың өз уақытында өтпегені былай тұрсын, сайлау нәтижелерінің де бұрмаланғанына «етіміз өліп» кетті. Дегенмен, халықтың өзгеріске деген құлшынысы бар. Мен 2011 жылы президенттік сайлауға түскен кезімде, өзімнің желтоқсандықтарым бес күннің ішінде 80 мың адамның қолын жинап берді. Егер демократиялық күштердің ортасынан біреу осы додаға ілігетін болса, уақыт қаншама тар болса да, қажетті қолды жинауға болар еді.
– Жалпы, билік жасаған «ойын ережесі» бойынша өтетін осы сайлауға үміткер ұсыну қажет пе? Кімнің басым дауысты меншіктенетіні белгілі және нәтижесін билік шешетін сайлауға қаржы шашып, күш-қуат жұмсау керек пе?
– Биліктің әкімшілік әрекетіне қарсы тұра алатындай қоғамдық институттарды қалыптастыра алмағанымыз рас. Халықтың ерік-жігеріне қарсы бес қаруын сайлап алған күш иесіне қарсы тұру үшін адами әрі материалдық ресурс жағынан әлсіз тұстарымыз көп. Авторитарлық билік жүйесі кез келген қоғамдық белсенділікті басып-жаншып отыратынын кімнен жасырамыз?!
Бірақ билікке намысымызды таптатқан жоқпыз, сондықтан сайлау алаңын пайдаланып, ел-жұртқа шындықты жеткізуіміз керек. Жеңіспен пара-пар жеңілістің де болатынын естен шығармағанымыз жөн. Теледидарда беріліп жатқан елдің көзін алдауға арналған ақпараттарға мән берудің қажеті жоқ. Халықтың шынайы ой-пікірін әлеуметтік желілер арқылы анық білуге болады. Биліктегі лауазымды шенеуніктер жеке бастарының қамы үшін, Назарбаевты кезекті президенттік мерзімге өткізіп жіберуге мүдделі. Осы мәселенің ақ-қарасын ел-жұртқа біз айтпасақ, кім айтады? Біз, қазақ халқы, осы мемлекеттің иесі емеспіз бе?!
– Дегенмен, осы кезектен тыс сайлау бастамасына сай сіз сияқты ұлт патриоттары тарапынан оң-теріс деген пікір айтылмай жату себебін қалай түсіндіресіз?
– Үнсіздіктің де өз себебі бар. Кейбірі әліптің артын бағып, жағдай қалай болар екен деп, абдырап отырған сыңайлы. Оларды да түсінуге тырысуымыз керек. Мәселен, әлеуметтік желіде өз ойын ашық жазып жүрген ұлт патриоттарының бірі Сәкен Бәйкеновты «үш әріп» Астанада екі айға қамап тастады. Сәкеннің қаламынан шыққан ойлар әр қазақтың алаңдатып отырған мәселені, еліміздің біртұтастығына алаң болып, Ресей тарапынан бодандық қауіптің төніп тұрғанын жазу қылмыс па? Ұлтқа қажетті сөз айтылса, ұлт патриотын бас салып қамайды – бұл не деген масқара?! Ал Тайчибеков деген көксоққанның қазаққа қарсы айтпаған сөзі жоқ, аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығады: бірақ ондай бүлдіргілерді «үш әріп» неге көрмейді?
– Осы сайлауда кім президент болса да, тағы да Назарбаевтың өзі ме, жоқ әлде ол ұсынатын жұмбақ үміткер ме – биліктің адамы ел басшысы болары анық. Қоғам үшін басқа қалау болмай тұр. Сондықтан сіз 26 сәуірден кейінгі қоғамдық-саяси жағдай жөнінде ақордалық өкілге қандай аманат айтар едіңіз?
– Өкінішке орай, жиырма бес жыл бойы жаңылмай айтып жүрген аманатымызға құлақ асар билік әзірге жоқ сияқты. Алдағы уақытта да аманат артуға тұрарлық халықтық бейне байқалмайды. Өйткені қазақты Еуразиялық одақтың қорасына еріксіз кіргізіп жіберген соң, бұл билікке айтар сөзіміз де қалмады. Сайлаудан кейінгі қазақтың күнін көз алдымызға елестетудің өзі қиын болып тұр. Халық баяғы 2000-жылдарғы кеңістікте қалып қойса, билік 2050-ге аттап кетті! 26 сәуірден кейін де өз күнімізді өзіміз көреміз де… Басқа не айтамыз?!
– Сайлау жариялау қарсаңында өткен үкіметтің кеңейтілген отырысында экономиканы үнемдеу жағдайына көшіру жөнінде Назарбаев министрліктер мен әкімдерге тапсырма берді. Соған қарағанда, сайлаудан кейінгі елдің жағдайы бұрынғыдан да ауыр болатын сияқты ғой…
– Қазақ сол баяғы әлеуметтік әділетсіздіктің қамытынан жуық маңда шыға алмас, алдын ала қорқытып отыр демессіз, девальвацияның көкесін сол 26 сәуірден кейін көретін боламыз. «Байтал түгілі, бас қайғының» кебін киетін түріміз бар. Әлемнің дамыған демократиялық мемлекеттері Ресейге экономикалық шектеу қойып жатса, біз ол орыспен одақтасып, жылымның түбіне батып бара жатырмыз. Болары болып, бояуы сіңген соң, «үнемдейміз» деп ұрандатудың нәтижесі қалай боларын бір Құдайдың өзі білер. Сондықтан авторитарлық билік өзінің күшінен айырылып қалмас үшін, есік-терезесін мықтап тұрып бекітіп, сайлауды жеделдетті. Алдағы уақытта билікке деген сенімге селкеу түсіп, халықтың наразылығы ушығып кету қаупінің де алдын алуға кірісті.
Үнемдеуді билік ең алдымен өзінен бастасын. Зәулім кеңселерде қызмет атқарғансып, елге масыл болып отырған шенеуніктердің санын азайтсын. «Үнемдейміз» деп, қара халықты несібеден қағатын болды: өлместің күнін көріп отырған ел ол «үнеммен» қалай күн көрмек? Өйткені қоғамдағы кез келген келеңсіз жағдайдан ең әуелі қарапайым халық зардап шегеді. Жұмыс орындарын, жалақыны қысқартып, тарифтердің бағасын қымбаттатса да, бірінші кезекте халық тауқымет тартады.
– Астанадан алты шақырым жердегі ауылдардың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы оңып тұрмағаны мәлім. Ендеше осындай келеңсіздіктерге бірінші кезекте не кінәлі деп ойлайсыз?
– Астанның іргесіндегі жағдай тығырыққа тірелген кезде, алыс аймақтағы қазақтың тұрмыс-жағдайы қайбір оңып тұр дерсіз? «Аяғы жоқ, қолы жоқ құлан қайтіп күн көрердің» кебін кигенімізге зығырданым қайнайды. Осындай жағдайға жетуімізге кім кінәлі екенін жалпылама түрде билік деп айта салуға болар еді, бірақ мен жеке-жеке атағым келеді: ең алдымен – президент және оның солақай саясаты; одан кейін қолынан ештеңе келмейтін дәрменсіз үкімет; үкіметтің атқарып отырған қызметіне қадағалау жүргізуге шамасы келмейтін – парламент; одан кейін елде заңдылықтың сақталуына бақылау жасау дәрмені жоқ – сот жүйесі мен құқық қорғау мекемелері. Сонда халық кімге сенуі тиіс? Жауабы жоқ сауалыңыз да осы болса керек.
– Құрманғазы мырза қазір қайда, немен айналысып жүр, жұмысыңыз бар ма екен деген жұртқа не айтасыз?
– Мен «Нағыз Желтоқсан» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі ретінде қазақтың қамы үшін ұлт патриоттарымен бірге Астана қаласындағы әртүрлі шараларға белсене араласамын. Ал күнкөріс қамы, отбасын асырау мәселесіне келер болсам, Астанадағы ЭКСПО құрылыс нысандарының бірінде жұмыс істеймін.
– Солай ма? Қазақтың несібесін азуынан жырған ғаламдық жобаның шындығын алыстан іздемей, сізден сұрауымызға болады екен ғой, Құрманғазы?
– Әрине! Құрылыс фирмасы директорының кеңесшісі ретінде біраз жағдайға қанықпын. Мәселен, құрылыс салу жұмыстарына негізгі басшылық жасайтын төрт фирма – мердігер екен, барлық нысандарға сол төрт фирма арқылы ғана қаржы бөлінетінін білдім. Ал еншілес саналатын ұсақ-түйек жұмыс атқаратын қосалқы мердігерлік жұмыстар қазақтарға тиіпті. Бұл орайда қазаққа залалы зор мәселенің анығын қазбалайтын жұмыс көп…
– Құрманғазы, қазақтың намысын қолдан бермейтініңізге біз де сенеміз, ашық айтқан әңгімеңізге рахмет!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
Құрманғазының қағытпасы
Желтоқсан көтерілісіне қатысты түрмеде отырған кезімде естіген бір анекдотым бар:
Ұсталып қалғандарды жазалау үшін, «КГБ»-ның айтуымен сот үкім шығарып жатады. Алдарына әкелінген жас жігіттен:
– Алаңда болдың ба? – деп сұрайды сот.
– Болдым!
– Ендеше бірден атып тастаңдар!
Екіншісіне де сондай сұрақ қойылады:
– Алаңда болдың ба?
– Жолдастарым барайық дегеннен кейін, барған едім…
– Жолдастарын анықтап, өзін атып тастаңдар!
Бұны қулау жігіттердің бірі естіп қалады.
– Алаңда болдың ба? – деп сұрайды одан сот.
– Жоға, болған жоқпын, өле алмай жүр дейсіз бе?! – дегені сол-ақ екен:
– Алаң арқылы жетектеп өткізіп алыңдар да, артынан атып тастаңдар, – депті қазақтың соты.