«Общественная позиция»
(проект «DAT» №05 (276) от 05 февраля 2015 г.
ДАТ!
Біздің анықтама
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі Садуақас Аңсат кезінде Қызылорда қалалық кеңесінің депутаты болған. Бірнеше үкіметтік марапаттың иегері. «Тіл жанашыры» Құрмет белгісі медалімен, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының, Қызылорда облысы әкімінің, облыстық мәслихаттың, ҚР Көші-қон және демография агенттігінің Құрмет грамоталарымен, Қазақстан Үкіметі басшысының Алғыс хатымен марапатталған. 2012 жылы «Қазақстанның құрметті құрылысшысы» атағын алған.
Ел аймақтарында азаматтық атын қастер тұтатын, қоғамдағы бұрыс та, қиыс мәселелерге енжар қарамайтын ағалар бар. Қызылорда қаласында шығатын «Тіл сақшысы» газетінің редакторы, танымал қоғам белсендісі Садуақас Ансат сондай азамат. Жуырда Сәкең 70 жасқа толды. Сонда біз мерейтой иесіне хабарласып, сұхбат алғанымызда: «Ізбасарлар бар ма, аға?» деп сұраған едік. Сол сұхбатымыз да бүгінгі ағалардың ізін басар жастар мәселесі төңірегінен басталған еді.
– Сәке, қазақта «ойнасақ та, біраз жерге барыппыз» деген сөз мәнері бар ғой: міне, қоғамның қам-қарекеті деп жүріп, сіз де бұйыртқан жастың үлкен бір белесіне жеткен екенсіз. Бірақ соңыңызға көз салсаңыз, ізбасар жастардың қатары тым сирек екенін өзіңіз де мойындайтын шығарсыз…
– Жастардың жайын айтсам, өзімнің өткенім еске түседі. Біздің қатарымыздың көбі қашанда мемлекет мүддесін, көпшіліктің қам-қарекетін өзіміздің жеке қызығушылығымыздан жоғары қоямыз. Кеңес өкіметін қанша жамандасақ та, дәл бүгінгідей адамдарды бөліп-жармады, жаппай орта білім берді, арнаулы, жоғары білім алуға мүмкіндік жасады. Ол кезде институт бітірдің бе, мамандығыңа сәйкес жұмыс тауып беретін, қызметтің ең төмендегісінен бастап, баспалдақтарынан өткізетін. Бүгінгі жастарда осының бірі бар ма? Жоқ болған соң, «сен неге солайсың», «біздің соңымыздан неге ермейсің» деуге ауыз бармайды.
Қабілет-қарымыма, жоғарғы біліміме (ауданда құрылыс инженерлері сирек болатын) қарай болу керек, құрылыс мекемелерінде орта буын қызметте жүрген мені аудандық, кейін облыстық атқару комитетіне жұмысқа шақырды. Мәскеудегі СОКП Орталық Комитеті жанындағы Қоғамдық ғылымдар академиясына оқуға жіберді. Одан беріде облыстық партия комитетінде нұсқаушы, қалалық партия комитетінде екінші хатшы, облыстық мекеме басшысы қызметтерінде болдым. Жұмыстың үлкен-кішісі демедік, партия қай жерге жіберсе, сонда бардық.
Сіз айтып отырғандай «ойнасақ та, біраз жерге шауыппыз»: осы кезге дейін және қазір де қоғамның, ұлттың қам-қарекетімен жүрміз. Егемен ел болғаннан соң, елбасының сөзімен айтсақ, «Біздің басты құндылығымыз – ол біздің Отанымыздың тәуелсіздігі». Қазақстанның тәуелсіздігі дегеніміз – ең бірінші қазақ халқының тәуелсіздігі ғой…
– Бірақ сол елбасыңыз айтқандай, тәуелсіздігімізді тұғырлы ету үшін, жұртты жұмылдыратын ортақ мақсат, көпшілікке бағыт-бағдар беретін қуат көзі – идеология жоқ. Оны жоқ деп жүрген елбасыңыз тағы жоқ…
– Несін айтасыз, ол да бір айта-айта жауыр болған таптаурын тақырыпқа айналды. Өнер мен мәдениетте атақ қуушылық, ақша қуушылық басым болса, білім мен тәрбие беру саласы реформа жасаудан көз ашпаса, төменгі буында бас көтертпейтін бюрократиялық жүйе қалыптасқан. Өмірлік тәжірбиесі, елге сіңген еңбегі мол ел ағаларының өзі халық алдындағы ағалық, азаматтық парызын ұмытып кеткен сияқты. Олар әлі де атақ алғысы, орден, медаль таққысы, балаларына, немерелеріне қызмет әпергісі келеді. Сондықтан да биліктің ыңғайымен жүреді, сөзін сөйлейді. Міне, біздегі бар идеология осы ғана. Оны көпшілік, оның ішінде жастар көріп отыр.
Сондықтан да біздің ізбасарларымыздың қатары, сіз айтып отырғандай, өте сирек. Біз қазір салдарын көріп отырған оның түрлі себебі бар. Кешегі қоғам ауысуы арасындағы өтпелі кезеңдегі қиындықтар, біреулердің күрт байып, екіншілердің күнін көре алмай, адамдар арасында «ала жіптің» пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздік – осының бәрі жастардың келешекке деген сенімсіздігін тудырды. Міне, осының бәрі олардың психологиясына, жан-дүниесіне әсер етуде.
Ұйымдасқан жемқорлықпен қоғам болып, мемлекет болып «қатал» күресіп келе жатқанымызға қанша жыл болды? Нәтижесі кәні? Мені жемқорлық жирендіреді, ал жастардың бойына «парасыз, тамыр-таныссыз ешнәрсе істей алмайсың» деген ойдың ұялауы қорқытады. Билік жемқорлықпен күресеміз деп жүріп, оны осы қоғамның бір қажеттілігі деп өскелең ұрпақтың санасына сіңіріп жатқан сияқты.
– Дегенмен, бүгінгі жастар өздері өмір сүріп отырған ортадағы осындай керағарлыққа қарсы тұрудың орнына қоғамдық қарекеттен неге қашықтап кетті? Олар бүгінгі өмір сүріп отырған жағдайына, ондағы қоғамдық-саяси һәм әлеуметтік-тұрмыстық жағдайға разы ма, әлде қалыптасқан кері құбылыстарға мойынсұнды ма?
– Жастардың көбі бүгінгі заман ағымына, әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына риза деп айта алмаймын. Ал үңіле қарасақ, осының ар жағында елдегі саяси жағдай тұр. Жас адамға білім, мамандық алу, жұмыс орнын табу, үйлі болу керек. Жоғары білім алуда мемлекеттік грант жеткіліксіз, ал ақылы оқу тым қымбат. Кәсіптік білім беру саласына көңіл тіпті аз бөлінеді. Оның бір себебі қажеттіліктің жоғынан болса керек, бізде ашылып жатқан өндіріс орындарының «аты бар да заты жоқ». Көзбен көріп отырған, өміріңе әсер етіп отырған жай санаңа салмақ түсіреді.
Статистикадағы ұлттық табыс, жан басына шаққандағы табыс пен орташа жалақы, инфляция мен жұмыссыздық деңгейіне қарапайым адамның өзі сенбейтін болды. Еліміздің экономикасы осылай қарыштап дамып жатса, ең төменгі күнкөріс деңгейі неге аз? Жан басына шаққандағы табыс пен орта жалақы жоғары болса, адамдар неге кедей тұрады? Теледидардан көрсетіліп жүрген өндіріс орындары көптеп ашылып жатса, тауар мен қызмет неге күн сайын қымбаттап барады? Осындай сұрақтар жастардың жадынан жоғалып кетті деп айта алмаймын. Жұмыссыз адамның саны бізде ресми деректен гөрі көп екені рас, соның үлкен бөлігі – жастар. Енді осының бәрі өскелең ұрпаққа әсер етіп, жастардың өзі адамгершілік, моральдік жағынан біздің кезімізбен салыстырғанда әлдеқайда төмендеп, патриоттық сезімі, елдік істерге белсенділігі бәсеңдеп кетті. «Нұр Отан» партиясы мен оның «Жас қанаты» төңірегіне жиналғандардың іс-қимылы – науқандық, декларативтік, яғни шынайы және жүйелі емес. Олардың көбі күнкөріс үшін немесе алданып жүргендер деп ойлаймын. Жастарды мемлекеттік, қоғамдық істерге тарту үшін, олармен мемлекеттік тұрғыда жүйелі жұмыс жүргізуі керек. Ол үшін билік өзінің іс-қимылына, бағытына реформа жасап, жастарды қызықтыратындай, оларға үлгі болатындай әрекеттерге баруы тиіс. Қазіргі биліктен мұны күту қиын. Сондықтан бұл мәселені озық ойлы, елдің қамын жейтін зиялылар, қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар қолға алғандары дұрыс.
– «Зиялылар» демекші, сол жастарды соңынан ерте алмаған кінаратты сіздің замандастарыңыздан да сұрау керек шығар?
– Әрине, сұрау керек. Біздің замандастарымыз жаңа заманның кезінде билік басында болды. Ата-бабаларымыз аңсаған тәуелсіз мемлекет болу, оны тұғырлы ету – біздің ұрпақтың үлесіне тиді. Мұндай бақытты сезініп, мұндай жауапкершілікті көтере алатын көшбасшыны, зиялы топты ортамыздан таңдай білуде қателеспеуіміз керек еді. Қателік бізден де үлкен ағаларымыздан басталды дер едім. Егер жасы 75-ке аяқ басқан Димаш Ахметұлы Қонаев 1986 жылы көктемде болған партия съезінде 80-ге келгенше орнында отырғысы келіп, қайта сайланбай, есесіне өз еркімен республика көшбасшылығын көрегендік жасап, алдын ала дайындап жүрген нағыз лайықты басшыға (трайбализмге жол бермей, мысалы, Еркін Әуелбековке) билікті ұстатқанда, сол жылы Желтоқсан қырғыны да, қазіргі даңғаза қоғам да болмаған болар еді деп ойлаймын.
– Сәке, жастарға ғана емес, бүкіл қоғамның санасына қозғаушылық «қиқым» салатын бірден-бір құрал – БАҚ екені мәлім. Осы тұрғыдан келгенде, насихаттық күші ерен теледидардың біздегі жағдайы тағы да мәлім: оның экранында «бөтен сөзге» орын жоқ. Ал елдегі тәуелсіз газеттердің шама-шарқы тағы да шектеулі. Қоғамдағы енжарлықтың бір себеп-салдарын осыдан да іздеу керек шығар?
– Бұқаралық ақпарат құралын кезінде «төртінші билік» деп бекер атамаған. Кезінде газет журнал санаулы болып, бақылау күшті болғанымен, ақпарат құралымен билік те, халық та санасты. Мемлекет үгіт насихатқа қатты күш салған соң, насихат құралының рөлі де зор болды. Екінші жағынан, қазір саны көбейген БАҚ-тың сапасы азайып кетті. Кезінде, өзіңіз білетіндей, баспасөзде Мемлекет құпиясын сақтау комитеті деген арнайы мекеме болды. Ол жойылды, бірақ газеттің бәрі ашық жазып кеткен жоқ. Редакторлық цензура, журналистің ішкі цензурасы бар, яғни баспасөзге қысым бар. Оның үстіне нарықтық қатынас жағдайында ақпарат құралы, әсіресе электронды ақпарат құралы қаржыға тәуелді. Қаржысы барлардың еркін істеуіне эфир бермейді, не тіркемейді.
Баспасөзде мемлекет саясатын насихаттауға бөлінетін қаржыдан бастап, мерзімдік баспасөзге жазылу науқанына дейін жергілікті билік (жоғарының талабы бойынша) араласып отырады және бұның біріншісіне қыруар қаржы бөлінеді. Бұл екеуі бар жерде басшы да, журналист те БАҚ-тың беделі үшін, мақаланың сапасы үшін басын ауыртпайды. Солай жүре берген соң, биліктің «жүгірмегі» болғанын білмей де қалады. Бірақ қарны тоқ, көйлегі көк. Биліктегілерге де осындайлар керек.
Халық бүгінгі күні баспасөздің басым бөлігіндегі ақпаратқа сенбейді, рухани ләззат алмайды. Сондықтан да қоғамымыздағы енжарлықтың бір ұшы осында жатыр деуге болады. Жақсы болғанын жұрттың бәрі жақсы көреді, бірақ сол үшін көп адам саусағының ұшын да қимылдатпайды. Ең жаман нәрсе – енжарлық, ол бар жерде қолында билігі барлар ойына келгенін істейді.
Бұл жерде, меніңше, мәселе басқада. Өз тәуелсіздігімізді алған 23 жыл ішінде адамдардың еркі мен таңдауын білдіретін, билікке келетіндерді таңдай алатын құралы – сайлаулардың әділ, таза өтпеуі. Сөз бен істің, бағдарлама мен оның орындалуының арасындағы жер мен көктей айырмашылық адамдардың билікке, келешекке ғана емес, өзіне деген де сенімсіздігін туғызды. Мәселе – қазіргі биліктің туғызған қорқынышы мен сенімсіздігінде.
– Сондай тағы бір кезексіз сайлауыңыздың құлағы қылтиып тұрған сияқты ғой…
– Оған да таңдануға болмайды. Біз көрмеген құқай қалды ма? Ондай сайлау жариялана қалса, тиісті орындар оны жып-жылмағай етіп өткізіп береріне кәміл сенімдімін.
– «Тиісті орындар» демекші, бүгінгі аймақтық басылымдарда облыс әкімі мен оның әкімшілігін сынауға болмайды деген тенденция қалыптасқанын білесіз. Мәселен, республикалық аз-маз тәуелсіз басылымдар қажет кезінде Ақорда билігін іреп-іреп алады. Ал аймақтық БАҚ ондай батылдыққа бара алмайды. Осының себебі неде? Әлде жергілікті жердегі автократия республикалық биліктен де күшті ме?
– Абсолютті тәуелсіздік болмайды, қашанда заңға, моральға, қоғамдағы үрдіске бағыныштысың. Аймақтық басылымдардың сынға көп бармайтыны, «өзгеше ойды» бере бермейтіні рас. Бұл жерде мәселе аймақ басшыларының ұстанымдарына да байланысты. «Шаш ал десе, бас алатын» қызметкерлер, қарьера үшін бәріне де баратын шенеуніктер биліктің айналасында жетіп-артылады.
– Ал бүгінгі экономикалық дағдарыс шағын және орта кәсіпкерлікті тұсап тастаған жағдайда, сіздің газет қалай күн көріп отыр, оның бүгінгі тірлігі нешік?
– «Тіл сақшысы» газетін шығарғанда, біз билікке араласуды немесе дүние табуды мақсат еткен жоқпыз. Міне, 2 жыл ішінде 8000 данадан астық, бұның өзі газетімізді көпшіліктің оқитынын көрсетеді. Әлгінде мен БАҚ қызметінің қиындығы, билікке тәуелділігі жайлы айттым. Солай екен деп, қол қусырып қарап отыруға тағы болмайды. Заңдылық аясында да көп нәрсе бітіруге болады…
– Ал әкімге тікелей «тиіп кететін» мәселеде жалтақтық барын өз оқырмандарыңыз да аңдап отырған болар?…
– Айтар, жазар дәлеліміз нақты болса, ештеңеден жалтақтық жасамаймыз. Бірақ жоқ жерден «жағадан алу» біздің газеттің салтында жоқ. Дәйекті мәселені дәл айтсақ, облыс басшылығы да бізге бұның жөн емес демейді. Осындай мәмілелі жұмыстың жемісі болады деп ойлаймын. Дегенмен, өткен жылдың соңында 90 жасқа толуына орай классик жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов ағамыз Қызылордаға келіп, өз оқырмандарымен кездескенде, «Қолда барды қанағат етіп қалуға болмайды, әкімдерден сұраңдар, талап етіңдер, сынаңдар. Сонда олар мұнан да ширақ жұмыс жасайтын болады», – деді. Міне, осы кездесуде әкімшіліктің жауапты қызметкерлері «сұрақ қоймаңдар, шаршатып аласыңдар» деп аузымызға қақпақ қойды. Әйтпесе тіл ұшына келіп қалған: «Көп нәрсенің қисайып бара жатқаны республика басшылығына байланысты ғой, аға. Осыған өзіңіз неге үлгі көрсетпейсіз?» деген сұрағымызды қоя алмай, арманда қалдық.
– Ал Қызылорда облысының әкімі Қырымбек Көшербаевқа біздің газет арқылы «тигізіп айту» қажет болғанда, аймақтағы қандай мәселені бірінші кезекте атар едіңіз?
– Біз әкімге «тигізіп», «тиісіп» айтуды мақсат етпейміз. Қырымбек Елеуұлы облысқа келгеннен бері көп мәселелер шешімін тауып жатыр. Бірақ Қызылорда қаласындағы тұрғындардың көптен көкейінде жүрген, әкімнің іс жоспарында болғанмен, әлі шешілмей жатқан екі мәселені сіздің газет арқылы айтқанның артықтығы жоқ деймін.
Біріншіден, Қызылорда қаласы – облыс орталықтары ішіндегі ыстық суға қолы жетпей жүрген жалғыз қала. Оны бірінші кезекте шешсе дейміз.
Екінші айтпағым – «Ақмешіт», «Мерей», «Шұғыла» шағын аудандары мен қала орталығындағы көп қабатты үйлердің өжіресіндегі сасыған судың мүңкіген иісінен, қаптаған масадан сол үй тұрғындарының арылатын күні қашан туар екен?
– Сәке, бүгінде бүкіл ел көлеміндегі оппозициялық қозғалыс тоқырауға тап болды. Оның түрлі себептері – бөлек әңгіменің тақырыбы. Ал Қызылорда өңіріндегі оппозициялық қозғалыстың жай-күйі қалай?
– Оппозицялық қозғалыстың тоқырауын тек солардың көшбасшыларына жаба салумен келіспеймін. Олардың көбісі өз өмірлерінің ондаған жылын биліктегілерге ықпал ету үшін, қарапайым халықтың санасын ашу үшін арнады. Сотты да көрді, таяқты да жеді, қаржыларын да төкті. Төменнен қолдау болғанда, өміріміз басқаша болар еді. Жағдай Қызылорда облысында да солай. 2004 жылғы парламент сайлауында «Ақ жол» партиясына Сыр өңірі халқы көп дауыс берді, билік партиясының өзі екінші орынға түсіп қалды. Қазір оппозициялық ой көп адамның өз ішіне жиналып жатыр. Керек кезінде буырқанып шығады деп ойлаймын.
Сыр өңірінде анда-санда ЖДСП-ның аты шығып қалады, ал енді қалған партиялар, менің ойымша, санда бар да, сапасы жоқ. Елдегі жаман-жақсы жағдайдың бәрі бір ғана биліктің арқасы деп айтуға болмайды.
– Расында, бүгінде ел мүддесін тек билік иелері ғана күйттеп жүргендей көрініс қалыптасуда. Әрине, олардың қолындағы насихат құралдары ондай көріністің экрандық-сахналық қойылымын халыққа тықпалай берген соң, ел іші де бұл жағдайға көнбістік танытып кеткен сияқты. Дегенмен, биліктің айдауымен осындай бойкүйез жағдайға тап болған ел-жұртқа 70-тегі ел ағасы ретінде қандай ақыл айтар едіңіз?
– Жалпы өркениетті мемлекеттерде ел мүддесін билікке келгендер (таза сайлаумен жеңген партиялар) ойлауы керек. Біздегі билік өздерін солармен теңестіреді де, өз іс-әрекетіне, анығырақ айтсақ, бүгінгі күні қоғамда етек алған сыбайлас жемқорлықтан бастап, бүкіл келеңсіздікке қарсы шыққан адамды, өзіндік өзгеше ой-пікірі бар азаматтарды жау демегеннің өзінде керітартпа етіп көрсетеді. Олар тек өз айтқанын дұрыс деп санайды, тіпті пікірталасуға бармайды, ал шындық дегеніңіз бәсекелі ойлардың шарпылысынан туады ғой. Осыдан 10 жыл бұрынғы Қазақстандағы демократия мен бүгінгі жағдайды салыстыруға келмейді. Менің ойымша, озық көзқарасты адамдар қазір «былай болса қайтеді» деп айтқысы да келмейтін сияқты. Себебі «баяғы жартас, бір жартас, қаңқ етіп үн шығармастың» кері келіп отыр.
Халықтың көнбістігін айтпас бұрын «ел мүддесі үшін өздері ғана еңбек етіп жүрген» биліктегілердің жауыр жеріне тоқтала кетейін. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыспен күрес қашан өз нәтижесін береді? 20 жылда берген жоқ, бұл түрімен 30–40 жылда да бере қоймайды.
Өзім атқарып отырған қоғамдық жұмысқа байланысты да жергілікті биліктегілердің бәрі бірдей мемлекетшіл, қоғамшыл, ұлтжанды еместігін көріп жүрмін. Мемлекеттік тілдің ең бірінші жанашыры, аты айқайлап айтып тұрғандай, мемлекеттік қызметкер болуы керек. Олар орысшаға бейім, бұған кейде мәжбүрлікпен барады. Астанадағы жоғары органдар есепті, басқа да іс-қағаздарды орыс тілінде беруін талап етеді. Енді осы күні облыстық мекемелер аудандағылардан есепті екі тілде беруін сұрай бастапты. Бұл биліктегі қазақ азаматтарының бірінші кемшілігі.
Мекемелердің шығыс қағаздары мен тұрғындарға ұсынылатын құжаттар аудармашылардың күшімен қазақшаланады. Бұл әсіресе жер асты байлығын игеріп жатқан компаниялардан бастап, барлық өндіріс орындарына, республикалық мекемелердің филиалдарына тән құбылыс.
Міне, осы жағдайда халық кімге сенеді, бойкүйездік жағдайға қалай бармайды? Билік өз саясатын бірте-бірте жүзеге асырып келеді, қой сияқты момын адамдар әбден көнбіс болып барады. Бірақ өмір бойы осылай жалғаса бермейді. Араб елдерінен бастап айналадағы оқиғалар соны көрсетіп отыр.
Ел ағасымын демей-ақ қояйын, аға ұрпақтың өкілі ретінде ең бірінші төрткүл дүниеге тыныштық тілеймін. Қазір біз әлемдік қауымдастықтан тыс өмір сүре алмаймыз. Міне, осылардың жолашары – елімізде демократия, әділеттілік салтанат құрсын десек, алдағы болар сайлауларда даусымызды ұрлатпайық!
– Сұхбатыңызға рахмет, аға!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»