«Общественная позиция»
(проект «DAT» №10-11 (375) от 16 марта 2017 г.
ДАТ!
Қазақстандық билік өзінің біліксіздігі мен озбырлығы нәтижесінде өзі қоздырған проблемасын ашық қоғаммен емес, танымал саясаткерлермен «жабық есік» жағдайында оңаша талқылау тәсілін үдеріске айналдырып барады. Белсенді азаматтардың көмегімен әбден сарқылдап қайнаған қоғамның аптығын басып, «бөліп алып билеудің» көрнеу көзге көрінбейтін жаңа саясат технологиясын сіңіру үстінде.
Жуықта елге танымал жас саясаткер Мұхтар Тайжан ҚР Ұлттық экономика министрінің қабылдауында болғаны және ол қабылдауда қандай мәселелер қозғалғаны жөнінде Facebook желісіндегі өз парақшасында хабар таратты. (Бұған дейін ол басқа да бірқатар министрлермен «оңаша» кездесіп жүргені мәлім). Мұхтардың билік кабинеттеріне «соңғы жорығынан» кейін, көптен бері көкейде жүрген ойымды айтып, оның желідегі постына ағалық ақыл тектес пікірлерімді жазған едім.
Оным – белгілі бір советтік фильмде «мне за державу обидно…» деген сыңаймен, «мен жігіттер үшін – олар биліктік диірменнің дүлей тасына түсіп кете ме деп қамығамын» деген қауіп қылудың кебі еді. Ең бастысы – ашу-ызасы қайнаған қазақ қоғамын алдарқату айласын жас жігіттер білсін дегем.
Міне, сол жазбамды, оған Мұхтар бауырымның тарапынан жазылған жауапты және осыған орай бірер комментарийлерді газет бетіне қаз-қалпында басып отырмын. Оқып көріңіздер.
Ермұрат БАПИ: Мұхтар, а разве в нашей стране министры что-то решают? Зачем людям пудрить мозги? (Ойдың орысша нұсқасы тілге орала кеткені).
Мен көптен бері сенің осы «концерттеріңе» үндемей келген едім. Енді саған қояр бір сұрақтың реті де, уақыты да келген сияқты: сен Ақорданың саясат технологиясына «түсіп қалған» жоқсың ба, бауырым?
Олай дейтінім – өзің көріп жүргендей, біздің елде министр түгілі, премьер-министр мәселе шешпейтін құқықтық-қоғамдық жағдай қалыптасқан. Министрлер кабинеті АП-ның (президент әкімшілігі) экономикалық немесе шаруашылықты басқару бөлімі сияқты болып қалған. Неге Назарбаев көптің ішінен Сағынтаевты премьерлікке таңдап алды? Дағдарыс жағдайындағы экономиканы басқару мүмкіндігі жоғары, басқадай, білікті экономист-мамандар, кризис-менеджерлер жоқ па еді? Бар. Көп емес. Бірақ Назарбаевқа ондай, өзінен асқан маман қажет емес. Себебі үкіметті де-факто өзі басқарады. Кабмин – ол үшін жай ғана бетперде.
Міне, Сағынтаев сияқты «бездарный» премьерді таңдап алуы сондықтан. (Да, и вообще, так называемое «правительство Сагинтаева» – самое бездарное правительство за все годы независимости). Менің Сағынтаевтың жеке азаматтық, адами, адамгершілік қасиеттеріне күмәнім жоқ – тамаша жігіт. Мен оны бұл жерде тек премьер-министр ретінде ғана атап отырмын.
Өзің қарашы – Сағынтаевтың премьерлікке келгеніне бір жыл болып қалды: оның үкіметі экономиканы сауықтыруға, дағдарыстан шығуға не ұсынды? Оның үкіметіне бір жыл болған жоқ, бірақ ештеңені есіме түсіре алмай отырмын. Басқалар да бұл үкіметтің «қырып тастағанын» түгендей алмайды деп ойлаймын. Күнделікті экономиканы «шұқылаудан» басқа түк жоқ – несін түгендесін?
Енді осыған кім кінәлі? Экономиканы пенсиялық қор қаржысынан басқа жолмен басқаруды білмейтін үкімет кімге керек? Экономиканың қаржыланбау себебінен нарық та, қоғам да сусап жатыр – ал үкімет мыңқ етпейді. Неге?
Солай бола тұрса да, осының бәріне Сағынтаевты жазғыра алмаймын/сың/. Себебі ол бүгінде президенттің «подсказымен» үкіметтік қаулыға қол қоятын, кезіндегі совхоздың «завхозы» сияқты ғана лауазым иесі. Белгіленген планкадан жоғары секіре алмайды. Секірсе – қалпақтай ұшады, сондықтан … қысып отыруға мәжбүр. Бүгінгі үкімет және оның министрлері жоғарыдан түскен разнарядкаға қол қоюшылар және сол тапсырманы нұсқаумен орындаушылар ғана.
Міне, осындай бейшара күйге түскен үкіметтің бір министрімен оңаша жолығып, не шешіп тастауға болады – менің осыған басым жетпейді. Егер Ақордада отырған «құдайың» сен айтқан «экспертный сообществоны» құлағына қыстырмайтын, оның ұсынысын тек бетперде ретінде ғана пайдаланатын болса, осы концерт кімге қажет? Сен осы қойылымның бір кейіпкері боп жүрген жоқсың ба, бауырым?
Қоғамға сөзі өтетін сен сияқты ақылды, сабырлы, өткір саясаткерлерді бұл билік «Мәңгілік билік» деген киноның рөліне пайдаланып жүрген жоқ па? Осы тұрғыдағы ойыңды айтшы. Бірақ «каждое большое дело начинается с маленьких первых шажков» деген алдарқатуды айтпа. Біз ондай «шажоктарға» тойып болғамыз (есіңе ал – ПДС, «НКВД», жұмыс комиссиялары, т.б.). Менің басты уайымым – сен сияқты «конструктившіл» азаматтарды пайдаланған Ақорда қоғамның бетін тағы бір «40 жылдық құмға» бұрып бара жатқан сияқты. Осының мән-жайын айтшы – ФБ-қауымдастығы оқысын, одан қалса, газетке басайын.
Мұхтар ТАЙЖАН: (қаз-қалпында) Басқа вариантыңыз қандай бар, Ераға? Айтыңызшы. Әрине, бір кездесудің нәтижесінен түк шықпайды. Әрине, бүгінгі таңда түгел экономиканың саясатын бір ғана адам – Назарбаев шешеді. Сонда ФБ-тың алдында отырып, тосуымыз керек пе, басқа әрекет бәрі далбаса деп? Меніңше, олай емес. Қанша жылда бұндай тактика нәтиже әпермеді. Басқа тактиканы да көру керек. Мүмкіндікпен пайдаланып, нақты жұмысқа кірісіп, өзгерістерді жасау керек. Осы жарты жылдың ішінде біраз істелген нәтижені айтар едім. Жеркомның 11 шешімдері бойынша – мораторийден басқа – заң жобасы дайындалды – бәрі протоколға сәйкес. Жайылым жер туралы заң қабылданды – латифундизмге жол бермедік, ол парламенттің ішіндегі жұмысының нәтижесі. Салық кодексінің 448-бабы өзгеретін болды – ол осындай кездесулердің нәтижесі. Қазір Салық кодексін жаңадан жазатын жұмысшы тобына кірдім. Тағы нәтиже болады деп үміттенемін.
Жоқ, әлде мен Астанадан Алматыға оралып, комптың алдында отырып, билікті сынап, басқа ештеңе бітірмей, егер Астанадағы жұмысымның нәтижесі болмай тұрса, олай жасауға болар еді.
Ал нәтиже болса, мүмкіндікпен пайдаланып, нақты жұмыспен айналысу керек. Ол менің ұстанымым, солай жасаймын да әзірше. Әрі қарай көремін. Бұл үлкен және стратегиялық әңгіме, үлкен сұхбат жасауға болар еді.
Ермұрат БАПИ: Басқа варианттар дейсің бе? Ондай нұсқалар бар: мәселен, ұлт патриоттарын топтастыру, үлкен қоғамдық қозғалыс құру жолында белсенді азаматтармен диалог жүргізу – әлдебір (түк бітірмейтін) министрмен «кеңесуден» әлдеқайда жақсы қадам болар еді. Оның орнына сендер – Геройхан екеуің өнбес дауды қуып, «пияз перісін» бастап кеттіңдер.
Егер, Герой-бауырдың жазбаларын қарасаң, мен олардың біреуіне де «лайк» баспадым. Сенің жауаптарыңа да ләм-мим демедім. Себебі анық – бәтуәсіз бәйге бұқараның мұқтажын мұңдамады. Түптеп келгенде, бұдан да бір технологияның иісі мүңкіп тұрғандай болды.
Ал сен айтып, тізбелеп отырған «локальный жеңістер» – сенің және түрлі комиссияда төбе көрсетіп жүрген жігіттердің ғана еңбегі емес.
Бұл нәтижелер бұқараның бұлқынысын сезген, соған қарсы технологиялық төтеп беру саясатын шебер пайдалана білген биліктің алданыш қылған әрекетінен туған «жеңістер». Халықтың арасында сендер сияқты табанды жігіттердің тегеурінінен туған қозғалыс ұшқынынан Ақорда тышадай болды. Міне, сендер сол тегеурінді тебініп, оның отын үрлей түсулерің керек еді. Сен «ФБ-да бос отырғаннан не шығады» дейсің: анығында, халықтық қозғалыс осы желілердің арқасында лаулай бастаған.
Ал сендер – Геройхан екеуің алдыңдар да, сол «накалды» көшкен елдің жұртында қалған бықсыққа айналдырып жібердіңдер. Чем не политтехнология? Сол ұшқындап келе жатқан қозғалысты президенттің деңгейіне жеткізу керек еді. Сен барып жүрген министрлердің орнына Назарбаевтың өзін отырғызу жағдайына жету керек болатын. Ал енді сендер оның орнына саясат технологтарының алдауына түсіп, «жеңіл желінетін жем» боп қалдыңдар. Міне, үлкен гәптің гәу-гәуі осында жатқан жоқ па?
Абзал ҚҰСПАН: Пікір алуандығы болған жақсы, әрине, өйткені демократияның өзегі де – осы! Мен әдетте қарапайым ФБ қолданушылары тарапынан Мұхтар Тайжан тарапына, билікке жақындап кетті деген бағытта айтылып жатқан сын-пікірлерге түсіністікпен қараймын. Барлығы бірдей масштабты ойлай алмауы заңдылық деп қабылдаймын. Алайда олардың қатарынан Ермұрат Бапи сияқты саясаттың жілігін шаққан мамандарды көру мен үшін таң қаларлық жағдай.
Неге екені белгісіз, дәл осылай сын садағына тек Мұхтар ғана ілігеді? Басқа да саясатта жүрген азаматтарымыз министрлік немесе әкімшілік жанынан жұмыс топтарына кіріп жатса да, тіпті кейбірі парламент депутаты болып жатса да, оларға қатысты ондай мәселе көтерілмейді. Егер Мұхтар бірлескен оппозицияның жетекшісі, тым құрыса партия ұйымының төрағасы болса – түсінер ем. Бұл не сонда, мәселе Мұхтардың жеке басында болғаны ма? Мұхтар бизнестен шыққан адам, менің байқағаным – бизнесті меңгерген адамдар нақты іске жақын, әрекетшіл келеді.
Ал Ерекеңнің логикасына салсақ, менің де, мен сияқты біраз адамның жасап жүрген істерінде мән болмай шығады. Мысалы, бір қазақ әділетсіз билік органының құрбанына айналады, мен оның құқығын қорғаймын деп құқық қорғау органдарына, прокуратураға, соңында сотқа жүгінемін. Аталған органдардың басшыларын, ал судьяларды түгелімен бізде бір адам тағайындайтыны белгілі. Сонда не, мен бүкіл жұмысты ысырып қойып, тек сол бір адамға қарсы «жұмыс» істеуім керек пе? Өйткені менің тірлігім жел диірменімен алысқан Дон Кихоттың тірлігі болып шықпай ма?
Бір сөзбен айтсақ, мен жергілікті деңгейде, министрлік пен әкімшілікте ешқандай шаруа шешілмейді деген пікірмен мүлдем келіспеймін! Ия, басты саяси шешімдер бір адаммен қабылданады – ол рас. Алайда сол адамның шешіміне ықпал ету үшін де жұмыстану қажет болар? Таза радикалды бағытты ұстанған (билік ұғымында, әйтпесе бізде ондай атауымен жоқ!) оппозиция әрекетін мүлдем керек емес демеймін. Алайда бізге билік пен екі ортада алтын көпір болуға жарарлық тұлғалар да артықтық етпейді. Мұхтарлардың жасап жүргені екі ортада қалыптасқан бос кеңістікті толтыруға бағытталған нақты іс, нақты әрекет деп білемін.
Ермұрат БАПИ: Абзал Құспанның пікіріне қатысты бірер мәселе айтайын: біріншіден, Мұхтардың жеке өзін жазғырудан аулақпын. Мен жас саясаткерлер арасында қалыптасып келе жатқан жалпы тенденцияны Мұхтардың атымен атап отырмын. Екіншіден, Абзал, аңғармаған болуың керек: билікпен «ауызжаласу» мәселесін мен Әлихан Байменовтен бері айтып та, жазып та келемін. Одан да бұрын, Абзал құралыптас жігіттер «үстел жағалап жүрген» кезде, жақсы көретін ағатайым Алдамжаровтың (2000-жылдары) билікке кеткен кезінде де жазғамын. Бертінгі «ДВК»-ны құрушылар бір-бірлеп билікке қашқан кезде де үндемей қалмағам.
Ал парламенттің жұмыс комиссияларына қатысып, биліктің саяси алдарқатуына лигитимдік берудің қажеті бар ма деген мәселені Зәуреш Батталовамен де, Дос Көшіммен де, Женя Жовтиспен де талқыладық. Сондықтан Мұхтарды «мұрындықтау» – бір бұл ғана емес.
Үшіншіден, «сот пен прокуратураға жүгінуің» – сенің негізгі кәсібің, нан тауып жүрген жұмысың. Ондай «жүгініске» шек жоқ – министр мен сот түгілі, ООН-ға дейін баруыңа болады. Ал қоғамға белсенді боп, «білек сыбанып» шыққан саясаткер үшін дәл қазіргі Қазақстанның жағдайында бұл «жүгініс» белсенділіктің басты тақырыбы болмауы керек. Негізгі акцент – министрмен кездесу емес, қоғаммен жұмыс болуы тиіс деп ойлаймын.
Ал министр мен прокурормен жолығысу – сол қоғамдық белсенділіктің бір тармағы ғана болуы керек. Себебі жүйенің негізгі дертін ұсақ-түйек «жүгіністер» арқылы шешеміз десек, біздің қатты қателескеніміз. Мен Мұхтарды «мінегенде», сөз астарында осындай ой болған.
Төртіншіден, «алтын көпірлердің бос кеңістіктерді толтыруы» қоғамдағы билікке қарсылық қозғалыстың қызуын баспауы тиіс. Біз «алтын көпір» саламыз деп жүргенде, тағы бір 25 жыл – ширек ғасырдың өтіп кетуі мүмкін. Сол себепті өзін қоғамшыл саясаткерлікке арнаған адам мәселені министрмен мәмілелесу арқылы емес, сол министрді қоғамның дөңгелек үстеліне келуге мәжбүрлеу арқылы шешуі керек деп ойлаймын.
Бесіншіден, менің «саясаттың жілігін шаққан» мамангерлігім – 20 жылдық оппозициялық жұмыстың нәтижесі. Бірақ менің тұжырымым қоғамдағы пікірдің алтын қазығы болуы керек деген ойдан тіпті де аулақпын. Менің алаңдайтыным – қоғамдық қозғалыстың акцентін ауыстыруға бағытталған технологиялық саясаттың жөн-жосығын ел-жұртқа жеткізу және Мұхтар мен Абзал сияқты інілердің есіне салу. Басқа дау-дамайға зауқым да, уақытым да жоқ.
Мұхтар ТАЙЖАН: Ереке, мен биліктің құрамағында министр-депутат-әкім-спикер деңгейіне өсіп, одан кейін оппозицияға кетіп қалып, сосын бір жылдан кейін тағы билікке министр болып оралған адам емеспін. Сондықтан мені басқалармен, бұрынғы өзіңіздің әріптестеріңізбен салыстыруға болмайды деп санаймын. Оппозиция партиясының құрамында да болған емеспін, қазір де биліктің құрамына кірген жоқпын. Бұрын саясаттан кеткенде, өзім кеттім, ешкімге айлық үшін қарыз болып кеткен жоқпын, кейбіреулер сияқты. Кейбіреулер саясаттан кеткенде, партияның құжаттарымен бірге кеткен болатын. Оларды неге сынамайсыз? Кейбіреулер бұрынғы оппозицияда жүріп, партияның газетін сатып жіберді ғой, өздері жазып жатыр соны, енді бір-бірімен ақша үшін соттасып жатыр, неге олар туралы айтпайсыз? Неге маған тиісіп отырсыз? Жеркомда тек мен емес, Шаханов, Көшім, өзіңіздің ЖСДП партияңыздан әріптесіңіз Сәбден, Сарым, Бабамұрат, желтоқсанға қатысқан Нұрлыбек Қуанбаев, т.б. азаматтар қатысқан болатын. Жеркомнан кейін, парламенттің жұмысшы топтарында Әміржан Қосанов, Сергей Дуванов, Евгений Жовтис, Зәуреш Батталова, ЖСДП партиясынан жас әріптесіңіз – Асхат Рахимжанов қатысқан болатын. Неге тек маған тиісіп жүрсіз осы? Соны түсінбей қалдым. Жарайды, өзіңіз білесіз ғой.
Ермұрат БАПИ: Ойбу-у, мен сөз түсінетін, жөн білетін жігітпен, қоғамда белсене шыққан саясаткермен сөйлесейін деп жүрсем, сен әлі «саясаттың балалық ауруында» жүр ме едің, Мұхтар-ау?! Мен бұл пікірлерді сені сынау үшін жазып па едім? Мен бұған дейін ешқашан бала-шағамен алысып көрмеген адаммын: сені де сыбап тастайын деген ойым болмаған.
«Басқаларды неге сынамайсың?» дейсің. Мен ұрынарға қара таппай жүрген жоқпын: біреулерді сынауға уақытым да, құлқым да жоқ.
Ал сені нысанаға алып, пікір (сын емес, мен сын айтсам, ешкімді оңдырмаймын) айтқан себебім – сен «министрлермен мәміле жасауды» қазақ қозғалысы саясатының басты бағытына айналдырғың келеді: осының жөн бе, қоғаммен саяси жұмыс жүргізудің басты бағыты осы ма еді деп, сенімен ой бөлісейін деген едім. Әйтпесе саған ғана «тиісетіндей», сенде менің құтым қалған жоқ, бауырым! Оның үстіне мен өз жазбаларымда «жерком» жөнінде, онда кімдер болғаны қақысында ләм-мим деген жоқпын. Менікі – қоғамның қатпар-қатпар қордалы мәселесін министр шеше ала ма, министрмен өзімізді неге алдандырып жүрміз деген сауалдың төңірегіндегі ойлар ғана еді. Сені сөз түсінетін саясаткер деп ойлаған едім… Ендеше сенікі жөн болсын: министрлермен мәмілеңді ары қарай жасай бер – нәтиже шығарсаң, сен үшін елден бұрын мен қуанайын…
Пәлі, мен сені саясаткер деп жүрсем…
Мұхтар ТАЙЖАН: Не, қалай жасау керек екенін жақсы біліп отырсыз. Ұйымыңыз бар ғой – ЖСДП. Геройханмен тіл табысып, нақты әрекет жасайсыз деп ойлаймын. Сөзбен емес, іспен көрсетуіңізді күтемін.
- (Ескерту: осы пікірін жазған соң, Мұхтар бауырым мені ФБ-достықтан шығарып, қазіргі трендпен айтқанда, «банға» тастап жіберіпті. Сондықтан Мұхтардың «Геройханмен тіл табысып, нақты әрекет жасайсыз» деген ызғар мен ашу аралас пікіріне ФБ бетінде жауап жаза алмадым. Бірақ оның «нақты іспен көрсетуіңізді күтемін» деген түртпегі мен бірер комментатордың ой-жоралғысына орай пікірімді газеттің келесі нөмірінде жазам деп отырмын).
Comments
Бүркіт Қаратай: Көп әңгіме керек емес. Нақты іске көшіп жүрген азаматтардан үлгі алу керек. Соның бір дәлелі осы бір ағамыз деп ойлаймын. Осы қос ағамыздың ойлары бір жерден шықса екен.
Sultangazy Abdikhalykov: Мұхтар Болатханұлының да, Ермұрат аға, сіздің де әрекеттеріңіз дұрыс. Қоғамды парасатты ойлай алатын азаматтар деңгейіне көтеруде екеулеріңіздің де тактикаларыңыз дұрыс. Қолдаймын. Бір-бірімізді жақсылықта қолдап, жамандықта тыйып жүретін ұлт боламыз, бұйырса!
Жаңабек Наров: Мен де жазылған пікірлерді оқып отырып, түсінгендеймін. Мұхтар ағаның ер азаматқа тән істерін бұрыннан да көріп жүрмін. Қолдайтыным да рас. Мұқаңның, Абзал бауырымыз айтқандай, билік пен халықтың арасындағы бос кеңістікті толтыратыны да рас. Ерекең күрескерлік жолды қалайды. Мұқаң дипломатиялық жолды қалайды. Солай жұмыс жасап та жатыр. Қазақтың билері де шиеленіскен дауды бітімгершілік жолмен шешкен. Алайда жалғыз адам биліктің қалың сеңін жаруы мүмкін, қалыптасқан тұтас бюрократизмге ой салуы мүмкін.
Бірақ тұтасқан дүниені бұза алмайды. Ұлт жанашырлары бірігуі керек. Бәлкім, қозғалыс, партия құру керек шығар. Парламенттегі және лауазымды қызметтерді неге «нұротандықтар» ғана иеленуі тиіс? Халық неге жасанды қуыршақ партияларға сену керек? Қазаққа бірігетін уақыт жетті. Осы уақытқа дейін халық шыдап келді ғой, енді шегінетін жер қалған жоқ. Елім деген азаматтар жеке-жеке іс атқарғанша, бүкіл ел болып жұмылайық. Ең қиыны – ұлт жанашырларының, халықтың бірігуі. Егер халық біріксе, үкіметтің қарсылығы да, сыртқы күштердің ықпалы да ештеңе емес. Халық жұдырықтай жұмылса, ол халыққа ешкім де қарсы тұра алмайды.
Ереке, Мұқа, басқа да ұлт жанашырлары, елдің басын біріктіруге атсалыссаңыздар, бәріміз де сол жолдан табылатын едік.
Рас, Мұқаңды сыйлаймын. Бірақ билікшіл болғанын жақтырмаймын. Билік елім деген азаматтарды тыңдағысы келсе, Дос Көшім, Досым Сәтпаев, Мұхтар Шаханов, Амангелді Айталы, Айдос Сарым, т.б. неге келіссөзге шақырмайды?
Биліктің жалғыз Мұхтар ағамызбен емес, жалпы елім деген азаматтармен бірлесе жұмыс істегенін құптаймын. Әйтпесе «Жалғыздың үні, жаяудың шаңы шықпас» деген. Егер билік тек «Нұр Отанның» аясында шектелсе, халық та 25 жыл ертегіден шаршады. Енді ұлт болып бірігіп, іске кірісу ғана қалды. Биліктегілерді кім ығыстыра алады? Сол азаматтармен халықтың бірлесуіне тура келеді. Ол Әблязов па, Жақиянов па, басқа ма – бәрібір. 25 жылда нәтиже шығармаған биліктен енді қысылтаяңда үміт күту қисынсыз.
Қапар Ахат: Менше, Ермұрат Бапи өте дұрыс және өз уағында өте құнды ақыл айтып отыр. Ал Мұхтар да мұны өте дұрыс қабылдайды деп сенемін. Себебі Мұхтар Тайжан Ермұрат Бапиды бұрыннан таниды және ол барлық істің байыбын толық біледі.
Mарат Уатқан: Ермұрат ағасы інісіне «Екі кеменің артына жармасқан суға кетеді» деген ой айтыпты. «Бос кеңістікті» толтыру – биліктің ғұмырын ұзартуға ғана жарайтынын жаңа тарихымыздан жақсы білеміз. «Дон Кихот» пен «радикалды оппозиция» ұғымын халықтың санасына сіңіру – халық мүддесіне жұмыс жасамайтыны белгілі.
Светлана Шаймен: Ереке, біршама көзім ашылып қалды. Ойлы пікірлесу хатыңыз қолға қалам алып, мынау – дұрыс, мынау – бұрыс адам деп, ФК-ті де мұқият оқып, ойланып қадам жасауға мұрындық болды… Қарапайым халыққа дұрыс бағыт-бағдар беретін АЗАМАТТАР аман болсын дейміз ғой. РАХМЕТ! Түсіне білгенге бірталай ой айтылған екен.