«Общественная позиция»
(проект «DAT» №45 (362) от 08 декабря 2016 г.
ДАТ!
Дүйсенбі күні Алматыдағы «Эксклюзив» Баспалар үйiнде Серікболсын Әбдiлдиннiң «Тұңғыш Төраға. Первый Председатель» кiтабының тұсаукесерi өттi. Саясаткерлер мен журналистер, еркiн ойлы азаматтар бас қосқан шараны ұйымдастырған – белгілі саясаттанушы Расул Жұмалы.
Кітаптың тұсаукесеріне «Жас Алаш» газеті мен «Азаттықтан» басқа БАҚ өкілдері қатысқан жоқ. Дегенмен, бұл кітаптың жарыққа шыққаны жөнінде әлеуметтік желілер мен «ДАТ» газетінен хабардар болған оқырман қауым «Тұңғыш Төрағаны» таласа оқуда. Серікболсын Әбділдиннің кітабы ешкімнің де жарнамасына зар емес екені осыдан-ақ белгілі.
Кітаптың шығу тарихы жөнінде Секең: «Менің көрген-білгенімді жариялаудағы негізгі мақсатым – келер ұрпақ, болашақтағы мемлекет басшылары қазіргі парақор, жалақор биліктің қателіктерін қайталамасын, бүгінгілердің қулық-сұмдықтары өздерімен бірге кетсін деген ой еді», – деді.
Төменде тұсакесер рәсімінде Серікболсын аға айтқан және қатысушы азаматтар айтқан пайым-пікірлерді қаз-қалпында оқырман қауымға ұсынып отырмыз.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Мен үшін ең қуаныштысы – бұл кітап менің қолыма ертерек түсті. Кітаппен танысып шығуға мүмкіндігім болды. Өте құнды еңбек. Қазіргі заманғы қазақ тарихының, қазақ мемлекетінің тарихының шынайы бет пердесі. Артық айтқандық емес. Біздің бүгінгі ресми билік осы тарихи шындықты білуге ықтияры бар ма?
Серікболсын Әбділдин:
– Бүгінгі кездесу тарихта таңбасы қалған үш оқиғаның алдында болып отыр. Жаңаөзендегі қанды қырғынға – 5 жыл, Желтоқсан көтерілісіне – 30 жыл, Тәуелсіздік алғанымызға – 25 жыл. Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке көптеген үміт арттық. Жоғарғы Кеңестің 12-шақыруында тек тәуелсіздік емес, осы тәуелсіздіктің іргесін бекітетіндей көптеген заңдар қабылданды. Соның нәтижесін келесі ұрпаққа қалдыру – біздің міндетіміз болды. Кітаптың шығуындағы мақсат қандай болды десек: ол – өзіміздің ширек ғасырда өткен жолымыздың нағыз деректерін жазу, соны келесі ұрпаққа қалдыру. Егер біздің жағдайымыз тәуелсіздікті жариялаған уақытпен, сондағы қабылданған шешіммен сай келетін болса, мүмкін, бұл кітаптың керегі де жоқ болар еді. Өкінішке қарай, қоғамымыз өзгеріп, кемшіліктер көбейіп кетті. Бұл кемшіліктерден елді өтірік, ұрлық, парақорлық, жалақорлық жайлады. Дәл осы жағдайда тәрбиеленген жас ертең қалай болады деген сұрақты біз сияқты қариялар өздері қоюға мүдделі. Кітаптың шығу себебі де осы.
Ермұрат БАПИ,
кiтаптың құрастырушысы әрi редакторы:
– Бұл кітаптың пайда болуының техникалық тұрғыдағы мән-мағынасын айтайын. Біріншіден, біз биылғы жазғы демалыс кезінде тәуелсіздіктің 25 жылдығына байланысты кітап шығару үшін, «ДАТ» жобасының 18 жылдан бері шыққан тігінділерін ақтарып, әлі күнге дейін мән-мағынасын, мазмұнын жоймаған лайықты мақалаларды іріктеген едік. Сөйтіп Бақытгүл Мәкімбай екеуміз газеттің тігіндісін ақтарып, жинастырған кезде тек қана Секеңнің өзінің жазған, газетте шыққан мақалалары, естеліктері, басқа да еңбектері дәл осындай үш кітапқа жүк болатындай материалдар жинақталды. Сол кезде Бақытгүл екеуміз келісіп, Секеңнің өзі ұсынған, біразы біздің газетке шыққан материалдардың бәрін жинақтап, кітап шығаруды ұйғардық. Құрастырып, қаттап, баспаға беретін кезде көлемі 700 беттен асты. Егер басқа, қолда бар материалды жинақтап шығаратын болсақ, бұдан да қалың кітап болар еді, оған біздің мүмкіндігіміз шектеулі болды.
Екіншіден, біз бұл кітаптың үзінділерін газетімізде жариялап жатырмыз, оқырмандар тарапынан қатты қызығушылық байқалды. Жаңа жылға дейін кітаптың өтуінің бет алысын бағып, аймақтарда қалай болатынын мөлшерлеп, сұраныс азаймаса, кітапты тағы да осы көлемде қайтадан басып шығарамыз деген ой бар.
Кітаптың оқырманға жол тартуына ең бірінші кезекте Серікболсын ағамыздың беделі әсер етті. Екіншіден, бұл кітапта ең бір басып айтатын мәселе – ойдан құралған, жолдан қосқан әлдебір әдеби көркемдеу, редакциялық штрихтар енгізілмеген. Тек қана Серікболсын ағамыздың басынан кешкен, өз көзімен көрген, өзінің әлдебір шараға қатысқан оқиғаларының жиынтығы топтастырылған. Ештеңе алып қоса алмайсыз. Сондықтан бұл кітап тарихи құжат тұрғысындағы еңбек.
Әміржан ҚОСАНОВ,
қоғам қайраткері:
– Жиырма бес жылда ел не бітірді, не қойды? – деген кезде тәуелсіздіктің басы-қасында тұрған үлкен ағамның кітабы болашақ ұрпақ үшін керек деп ойлаймын. Мен өзім мақтан тұтамын: 1992 жылы Секең Жоғарғы Кеңестің төрағасы болып тұрғанда, мен «Жүзтаныс» деген хабар ашып, ең бірінші Серікболсын ағамыздың қолына домбыра ұстатқанмын. Кабинетінде отырып, үйінен барып сұхбат алғанмын. Мен бір сұрақ қояйын: Билікке 25 жылда әртүрлі баға беріліп жатыр. Үкімет бәрі жақсы дейді, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман туды дейді. Мен сізді тек қана оппозиция деп емес, мемлекет қайраткері, азамат ретінде қабылдаймын: айтыңызшы, осы 25 жылдықта қандай үш жетістікке қол жеткіздік және қандай үш мүмкіндіктен айырылып қалдық?
Серікболсын ӘБДІЛДИН:
– Бармақ бүгіп санамас бұрын, осы тәуелсіздікке тікелей қатысы болған Сауық Тәкежанов сияқты үлкен адамдардың ойын айтайын. Оның ішінде жазушы Әнуар Әлімжанов та болды. Тәуелсіздіктің бізге беретіні – халықтың еркіндігі, өткен замандағы ұмытып қалғанын қайтадан есіне түсіру, сол арқылы еліміздің сан жағынан да, сапа жағынан да өсуіне тәуелсіздік тірек болады деп түйгенбіз. Біріншіден, біздің санымыз өскен жоқ. Сол жылдарда 17 млн адам едік, ғасырдың аяғында 14 млн 400 мың болып қалдық, қазіргі 17 млн 500 мың адамды тәуелсіздік алған кезеңмен салыстыруға келмейді. Өйткені оның ішінде біздің миллионнан артық қандастарымыз шеттен келді. Сол себептен де бүгінгі санымыз тәуелсіздікті жариялаған уақыттағы мөлшерге әлі жеткен жоқ. Отандастарымыздың санын жоғалттық.
Енді санаға келетін болсақ, мен 80 жасқа аяқ басқан жасымда, осы замандағыдай қиыншылықты басынан өткізіп отырған ұлт – ол қазақ. Тіпті басқасын тізбегеннің өзінде, қазақтың өзі бірін-бірі өлтіріп жатыр. Адам өлтіру – қой бауыздаумен бірдей болып кетті. Жыл сайын 25 млрд доллар қаржы шетке кетеді. Жыл сайын 30 млрд долларға біз шеттен тауар алып келеміз, осы 50–60 млрд долларды өзіміздің жерге, өндірісті көтеруге, халықтың жағдайын жақсартуға неге пайдаланбаймыз? Бұл – екінші кемшілігіміз.
Үшінші кемшілік. Қазақ тарихында сөзден қымбат ештеңе болмаған. «Айтқанымда тұрамын, уәдем – уәде» деу біздің ұлт үшін аса қадірлі ұғым болды. Осы күнде екінің бірі алдауға дайын. Өтірік айтады, ұрлық, қылмыс жасайды, бұл да біздің тәуелсіздік жылдарындағы қалыптасқан кері құбылыс.
Тәуелсіздік алғалы қандай жетістікке жеттік деген сұраққа берер жауабым: ең біріншісі, менің пікірімше, басқалар басқаша ойлай берсін, тәуелсіздікті жариялағанда, біздің шеттегі қандастарымыз бізден артық қуанды. Елім-жұртым деп, шеттен ағылып келді. Бірақ оны қабылдау біздің қолдан келді ме, келмеді ме – оны өздеріңіз біліп отырсыздар.
Екіншісі. Тарихшылардың өзі қазір алжып кетті, тарихты өтірік жазатын болды. Әйткенмен де, соңғы тарихымыздың барлығы, біз – отарлы ел болғаннан кейін, дұрыс жазбадық деген де сөздер шығып жатыр. Тарихымыздың жабылып қалған бетін ашқанымыздың өзі – екінші табыс деп ойлаймын.
Үшінші табысымыз – тәуелсіз ел болғаннан кейін, біз дүние жүзінің саяси картасында орын тептік. Оны кім қалай десе де, Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесі болдық, Тәуелсіз Қазақстан деген затымыз болмаса да, атымыз бар. Әрине, бес сұрақ қойсаң, бесеуіне де жауап берер едім, сұрап отырған үшеуің осы.
Қасым АМАНЖОЛ,
журналист, «Азаттық» радиосы:
– Кітабыңызбен танысып үлгере алған жоқпыз. Бұл кітаптағы негізгі жанр қандай? Кітабыңызда газет-журналға жарияланбаған дүниелер бар ма?
Серікболсын ӘБДІЛДИН:
– Жанр жағынан мен, әрине, жазушы да емеспін, әдебиетші де, философ та, тарихшы да емеспін. Әйткенмен, бұған жауап берудің әділетін айтайын: бұл ешқандай жанрға жатпайтын қойыртпақ. Бірақ «қойыртпақтың» ішінде барлығы әділетті терілген, әділетті адал сауылған сүт, жақсы өскен күріш, барлығы осы кітаптың ішінде, қазақтың тілімен айтқанда – ақиқат.
Евтушенконың бір өлеңінде бар ғой: «О своем отце мы много знаем, но в то же время ничего не знаем» деген. Сол еске түсіп, қайта-қайта ойланып отырып, балаларым мен немерелерім оқысын деп, «Мен соғыстың түлегімін» деген мақала қостым. Басқа мақалалардың дені саяси жағынан жазылған. Жасыратыны жоқ, Нұрекең (Назарбаев – Ред.) риза болсын дедім, ең мықты кейіпкерім де – Нұрекең. Содан кейінгі кейіпкерлердің ішінде бәріңіз барсыз. Жармахан да, Ғалымжан да, Мұхтар Әбілязов та бар. Қазақ үшін күрескендердің істеріне ел-жұрт құлақ салып жатқандықтан, сол азаматтардың жасаған істерін қостым.
Ермұрат БАПИ:
– Біз кітапты құрастырушы ретінде айтар болсақ, бұл Серікболсын ағаның газетте бұрын шыққан, басқа кітаптарға берген мақалалары мен жаңадан қосқан дүниесін есептегенде, кітаптағы еңбектің 30 пайызы жаңа. Біраз мақалалардың арасын жалғастыратын уақытқа байланысты, тақырыпқа, мән-мағынаға байланысты Секеңнің дәнекер жазбалары бар. Ал енді жанр тұрғысынан келгенде, бұл деректі публицистика, құжатты-публицистикалық тұрғыда, оның ішінде ешқандай беллетристика жоқ.
Жармахан ТҰЯҚБАЙ,
мемлекет және қоғам қайраткері:
– Менде сұрақ жоқ, себебі кітаптағы көптеген деректі мәліметтер мен тарихи оқиғалардың тікелей куәсімін. Кітаптың атауы «Тұңғыш Төраға» деп өзі айтып отыр: Секеңнің қалай тұңғыш Төраға болғаны, қалай жеңіске жеткені, Тәуелсіздік декларациясы жарияланған кезде сонда «Торжествует справедливость!» деп, шыдамастан айғалып жібергені де есімде бар. Бәріміз дауыс беріп, Секеңді төраға сайлағанбыз.
Шынында, ол кез өте бір өтпелі заман еді ғой. Мәселен, тәуелсіздікті, декларацияны қабылдау кезінде сол процестердің өзінде, шынында, біздің республиканың ішінде де «одақшылдар» мен «республикашылдардың», тәуелсіздікті жақтаушылардың арасындағы күрес өте күшті болды. Сол күресте Әбділдиннің арқасында біздің қабылдаған декларациядағы «осы мемлекет – қазақ ұлтының байырғы жерінде құрылып жатқан төл мемлекеті» деген мағынада жазылған сөздің өзі сол кезде біраз қарсылық туғызды. Әсіресе «одақшылдар» қарсы шықты. Президенттің өзі де сол кезде «осы керек жоқ шығар» деген сөздерді айтқаны менің есімде.
Соған қарамастан, Тәуелсіздік декларациясын қабылдаған сол құрамдағы депутаттардың өте ұлағатты, елім-жерім деген парасаттылығы зор еді. Соларды басқарған – Секең болды. Сондықтан бұл кісінің жазғанының бәрі шын, ешқандай өтірік қосқан жоқ, барлық мәселелер қамтылған. Ал кейінгі уақыттағы жағдайға баға беруде Секеңнің көзқарасы барлығыңызға белгілі, сондықтан мұндай кітаптың жарыққа шыққаны – осы елдегі тарихи, құнды туынды деп есептеймін. Құтты болсын!
Рысбек СӘРСЕНБАЙ,
«Жас Алаш» газетінің бас редакторы:
– Қадірлі Секе, кітабыңыз құтты болсын! Өтірік Қазақстанды жайлап алды ғой, қай жерге барсаң да өріп жүреді. Ал өтірікті әшкерелейтін шындық керек. Қазаққа, халыққа керекті өсиет айтып отырсыз, сол үшін рахмет сізге! Қазір сіздің әңгімелеріңізді тыңдап отырып, Жоғарғы Кеңестегі біраз оқиғалар көз алдымнан өткендей болып отыр: сіздің қалай Төраға болғаныңыз, сізді болдырмас үшін анау адамды, мынау адамды ұсынып, президенттің сасқалақтағаны. Бір адамы аяқ астынан бас тартты ғой, есіңізде шығар, кім екені. Басқалар да сізбен бәсекелес бола алмады. Келесі 6 айдан кейін болған сессияда сіз Төраға болып сайландыңыз. Ол кезде шын мәнінде Жоғарғы Кеңесте демократияның нышаны, бәсекелестік бар еді. Ақиқат та, әділеттілік те болып еді.
Тағы бір көрініс есімізде: сіз Төраға болып отырған кезде президент бір заңдарды ұсынады, сіз оны кері ысырып: «Регламент деген бар ғой, өзіміз қол қойып бекіткен регламентті өзіміз бұзсақ, мына заңдарда қандай қадір-қасиет қалады», – деген едіңіз. Мұның бәрін айтып жатқаным – қазіргі мәжілістің, сенаттың төрағаларын қалай отырғызып қоятыны, олардың қалай жұмыс істейтіндігі белгілі. Осыны салыстыру үшін де тұңғыш Төраға қандай болды деген мәселені жұрттың бәрі танып білуі керек. Кітаптың атын, бәлкім, «Тұңғыш Төраға» деп сол үшін қойдыңыз ба, жоқ әлде оппонентіңіздің ішіндегі қыжылын қозғау үшін бе, қандай ойыңыз болды?
Екінші сұрағым: Тәуелсіздік декларациясы жарияланған кезде бәріміз шаттандық. Жоғарғы Кеңестің сессиясына журналист ретінде жиі қатысатын едім. Сонда сіз Нұрекеңнің қолын ұстадыңыз, президиумдағылардың бәрі екінші жақтан тағы қол ұстасты. Шайқалып, шаттанып, сөйтіп ұрандатып едіңіздер. Сол сәт есіңізде шығар, сол кезде қандай сезімде болдыңыз? Сол кездегі шаттық сезімі елдің ішіндегі тәуелсіздікке қол жеткізген және соны жариялағандағы, сол Тәуелсіздік декларациясының негізгі арқауы болған – саяси тәуелсіздігіміздің ахуалы бүгін, сіздіңше, қандай деңгейде?
Серікболсын ӘБДІЛДИН:
– Кітаптың аты-жөніне қатысты Ермұрат, Бақытгүл үшеуміз ақылдастық. Жасыратын ештеңесі жоқ, Жоғарғы Кеңестің аты тарихта қалмауы мүмкін, оның үстіне тарихи оқиғаға араласқан адамдардың қатары азайып жатыр. Біз тәуелсіздікті жариялардың алдында, желтоқсанның 10-ында Нұрекеңді тағына отырғыздық, ол кісі желтоқсанның 1-інде ҚазССР ының президенті болды. Енді желтоқсанның 8-і күні Беловежьеде кездесу болды да, 10 күні инаугурация жасаймыз деп, жоспарлап қойғанбыз. «Не істеу керек?» деген мәселе тұрды. Инаугурацияда Назарбаевты «Президент КазССР» деп береміз бе, не болмаса республиканың атын өзгертеміз бе?
Содан таңертеңгі мәжілісте атын өзгерттік, «КазССР – Республика Казахстан» болып шықты, түстен кейін бәріміз барып, сарайды толтырып, шаттанып, президентті тағына отырғыздық. Сол күні президент кешке дастархан жайды, Жармахан Тұяқбай бар, бәріміз барып шампан іштік. Содан шыға берісте мен Нұрекеңе рахмет айтып, кеткелі тұрғанымда, «қала тұрыңдар» деген соң – қалдық. Нұрекеңнің маған айтқаны: «Ертең бәрін дайындап қойдым, бірден төраға боласың», – деді.
Бірақ ішімде сенімсіздік пайда болды. Өйткені көп жыл бірге жүрдік қой – ол кісіні жақсы білемін. Айтқанымдай, ертеңінде ол кісі уәдесінде тұрған жоқ, мәжілістің отырысына келмеді, сөйтсем, ол сол ғимаратта отырып, сыртымыздан жиналыс жүргізіп отырыпты. Жармаханның айтқанындай, төрағалыққа ананы, мынаны ұсынып, Әбділдинді былай ысырып қойған екен. Желтоқсанның 11-і күні мен Төраға болып сайландым.
Кітаптың атын қалай атау жөнінде ақылдасқан себебіміз – тәуелсіздікті жариялағанға дейін 15 төраға болған екен. Олардың 14-і төралқаның төрағасы, екеуі (Асанбаев пен Назарбаев) қысқа мерзімде парламенттің төрағасы болды. Мемлекеттің аты бірінші рет «Қазақстан Республикасы» деп аталды, оның бірінші парламентін басқарып отырған Төрағасы, әрине, тұңғыш қой. Сол себептен де құрастырушылар алғысөзде 15 төрағадан кейін 16 төраға неге бірінші болды дегенге осылай жауап берген. Оқысаңыз, кітаптың атын да, қойылған себебін де түсінесіз. Ол – бір.
Екінші сұрағыңызға қатысты айтарым: Кеңес Одағынан тарқаған мемлекеттердің арасынан біздің әлемде жүргізіп отырған саясатымызды тыңдасаңыз, бізден артық гүлденіп отырған ешкім жоқ сияқты. Ал енді шындыққа келетін болсақ, олай емес. Шетелдің айтуынша, біз 15 республикамен салыстырғанда, 14-орындамыз. Нұрекең айтып жүреді ғой, 20-21 есе өстік деп. Біреу оқыды, біреу оқымаған болар: мен өзіммен бірге ала келген «Аргументы и факты» деген бір газетім бар. Осында жазылған, «рост ВВП с 1991 по 2005 год составляет 216%». Бұл – екі есе деген сөз! Ал Нұрекең болса осы өсімді 20 есе деп айтып жүр. Мен айтып та, жазып та жүрмін: біздің көрсеткішіміз – 1,7 пайыз деп. Шындыққа жүгінсек, осы 25-30 жылдың ішінде, әрі саясаткер, әрі экономиссіздер, білесіздер, доллардың өзі 5 есе құнсызданып кетті. Газеттің көрсетіп отырған 216 пайызы барлық девальвациясының нәтижесі.
Біздің бүгінгі экономикамыз 90 жылғы дәрежеге әлі жеткен жоқ. Ішкі өнімнің өскенінің себебі бар, бірақ 90 жыл мен қазіргі уақыттағы өнеркәсіптің, өндіретін тауардың құрамы мүлде өзгеріп кеткен.
Ғалым АҒЕЛЕУОВ,
қоғам белсендісі:
– Қазір халықтың назары жердің сатылуына қарсы өткен митингілерді ұйымдастырды деп айыпталып отырған Макс Бокаев пен Талғат Аянның сотына ауып отыр. Бұған дейін Гүлжан Ерғалиева, Серікжан Мамбеталин, Ермек Нарымбаев, т.б. азаматтарға қысым жасалды. Демократиядан алшақтап, авторитарлық жүйеге жақындауымызды тоқтатуға болар ма еді? Ол үшін не істеу қажет? Макс пен Талғатты бүгінгі жағдайда босату жолы бар ма?
Серікболсын ӘБДІЛДИН:
– Атыраудағы Талғат пен Макстың сотын зейін салып, бақылап отырдым. Бір ауыз сөзбен айтар болсам, сіздер сияқты азаматтар билікке келген кезде Макс пен Талған ұлт батырлары болады. Өйткені бұл жігіттер қазаққа ең қымбат, киелі ұғым – жерді қорғады. Қазір ұлттық идея ретінде «Мәңгілік ел» деп жатыр ғой, ол бұрыс идея.
Біріншіден, мәңгі ешнәрсе жоқ. Екіншіден, «елу жылда – ел жаңа» дейді. Сондықтан «мәңгілік жер» деп күрессек, дұрыс болар еді. Екі азаматқа жаным ашиды, оларға жасалып жатқанның барлығы – зорлық-зомбылық.
Авторитаризмның қашан басталғаны жөнінде осы кітаптың ішінде де жазғаным бар. Жалпы президент екі мәрте Жоғарғы Кеңесті қуғаннан бастап, өзіне авторитарлық билік орнатқаны белгілі. Екі рет заңсыз референдум өткізді. Содан бастап авторитаризм мен диктатураға жол берді. Ал енді оны тоқтататын бір күш шықты, ол – Жақиянов, Әбілязов бастаған демократиялық қозғалыс еді. Менің ойымша, халқымыз сол саяси күшті пайдалана алмай қалды.
Жуырда жігіттердің пікірін тыңдайын деп, үштілділікке қатысты бір жиында болдым. Үштілділік, әрине, жақсы, бірақ қазақтың тілінде ғылым болмаса, оның бағасы төмен. Өркениеттің барлығы ағылшын тілін білу керек дейді. Қаныш Сәтпаев ағылшын тілін біліпті, Әуезов ағылшын тілін білді дегенді естігендеріңіз бар ма? Сол себепті тілді білсін-ақ, бірақ қазақ тілін ғылым тіліне айналдырмасақ, өркениеттің көші өтіп кетті деуге болады.
Макс пен Талғат жөнінде айтар болсам, қолдан келген заңды қандай әрекеттер бар, соның бәрін іске асыруымыз керек. Елдегі шиеленістің көпшілігі жоғарғы жақта қабылданған шешімге байланысты ушығады. Жер сатуды жоғарғы жақ заңдастырмағанда, ел де тыныш, құда да, құдағи да тыныш болар еді.
Мұхтар ТАЙЖАН,
қоғам қайраткері:
– Секе, кітабыңыз құтты болсын! Сіз секілді ақсақалдардың арасында отыру – мен үшін үлкен ғанибет. Сіз бізге экономист ретінде, мемлекеттік тұлға ретінде үлгісіз. Бізге өткен тарихты жақсы зерттеп бердіңіз. Оны тек осы кітаптан ғана емес, мақалаларыңыздан, басқа кітаптарыңыздан оқып білеміз.
Бірақ мен болашақ туралы философиялық сұрақ қояйын деп едім. Ел ақсақалы Мұхтар Мағауин былай деп жазды: «Ашаршылықтан кейін қазақ халқы басқа бір халыққа айналып кетті. Қорқақ болды, жағымпаз болды. Басқа ұлтқа айналып кетті», – деп. Демография жағынан 20-25 жылдың ішінде ел өзгерді. Саяси элита да өзгеріп бара жатыр. Ұстаным да өзгерді. Жас буын өсіп келеді.
Енді қазақ ұлтының болашағы қандай болады деп ойлайсыз? Сана сезіміміз өз қалпына келе ме? Өз жерімізге тәуелсіз қожайын бола аламыз ба? Қазақстанның болашағы қандай болады деп ой түйдіңіз?
Серікболсын ӘБДІЛДИН:
– Мықты мен әлсізді өлшейтін өлшем жоқ. Біз өзімізбен-өзіміз болу үшін, ең бірінші қазақ ұлтының сапасы керек. Ұлттың сенімі керек. Екінші – елде әділетті билік орнауы керек. Соның бәрін жасау үшін, өзің дұрыс айттың, бәрі де бір сәтте өзгере қалмайды. Мағауинның жазып отырғаны – халықты жасытқан заман болды. Біздің 70 жыл Кеңес Одағының қолында болғанымызға әркім әртүрлі баға береді.
Соңғы жылдары өз көзіммен көріп, өз қолыммен істеген жұмыстарымды саралай келсем, сол кезде қазақтың жағдайы қазіргі жағдайынан артық болмаса, кем болған жоқ. Сол себептен де қазақтың басқа жақтан іздейтін ештеңесі жоқ. Жердің асты да, үсті де байлыққа толы. Тек өзіңнен-өзіңді іздеуі, қазақ өз жерінде өзін таба білуі керек. Осы жолмен жүре беретін болсаңдар, еш уақытта дұрыс билік құра алмайсыңдар. Президенттің сайлауындағыдай 97,7 пайыз деп дауыс бересіңдер де отырасыңдар.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Тоқсаныншы жылдардың басында біз – студент едік. Жоғарғы Кеңестің алдына келіп, ұрандар жазып, демонстрациялар жасайтынбыз. Сол кезде бізді ешкім қудалап, қапасқа апарып тықпайтын. Барлығы болмаса да, жекелеген депутаттар алдымызға шығып, талабымызды тыңдайтын. Сол кездегі биліктің, сол кездегі парламенттің, өзіңіз бастаған Жоғарғы Кеңестің құрамында отырған азаматтардың деңгейі үлкен болған. Бізге осындай мүмкіндік бергендеріңізге сол кездегі жас буын, қазіргі орта буын болған азаматтардың атынан алғысымыз шексіз. Себебі біз қазіргі жастармен салыстырғанда біз демократияның не екенін көріп қалдық, олар демократияны мүлде көрген жоқ. Бұл бүгінгі биліктің күші емес, әлсіздігі. Сондықтан өзіңіз сияқты ел ағалары аман болсын, Алла сіздерге қуат берсін! Өзіңіз де арамызда аман-есен жүре беріңіз!
Дайындаған –
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»