Серікболсын ӘБДІЛДИН: ҚАЗАҚ ӨЗ ЖЕРІНДЕ ӨЗІН ТАБА БІЛУІ КЕРЕК

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №45 (362) от 08 декаб­ря 2016 г.

 

ДАТ!

 

 

Дүй­сен­бі күні Алма­ты­дағы «Экс­клю­зив» Бас­па­лар үйiн­де Серік­бол­сын Әбдiл­дин­нiң «Тұңғыш Төраға. Пер­вый Пред­се­да­тель» кiта­бы­ның тұса­у­ке­серi өттi. Сая­сат­кер­лер мен жур­на­ли­стер, еркiн ойлы аза­мат­тар бас қосқан шара­ны ұйым­да­сты­рған – бел­гілі сая­сат­та­ну­шы Расул Жұмалы.

Кітап­тың тұса­у­ке­серіне «Жас Алаш» газеті мен «Азатты­қтан» басқа БАҚ өкіл­дері қаты­сқан жоқ. Деген­мен, бұл кітап­тың жары­ққа шыққа­ны жөнін­де әле­умет­тік желілер мен «ДАТ» газеті­нен хабар­дар болған оқыр­ман қауым «Тұңғыш Төраға­ны» тала­са оқу­да. Серік­бол­сын Әбділ­дин­нің кіта­бы ешкім­нің де жар­на­ма­сы­на зар емес екені осы­дан-ақ белгілі.

Кітап­тың шығу тарихы жөнін­де Секең: «Менің көр­ген-біл­генім­ді жари­я­ла­удағы негіз­гі мақ­са­тым – келер ұрпақ, бола­шақтағы мем­ле­кет бас­шы­ла­ры қазір­гі парақор, жалақор билік­тің қателік­терін қай­та­ла­ма­сын, бүгін­гілер­дің қулық-сұм­ды­қта­ры өздері­мен бір­ге кет­сін деген ой еді», – деді.

Төмен­де тұса­ке­сер рәсі­мін­де Серік­бол­сын аға айтқан және қаты­су­шы аза­мат­тар айтқан пай­ым-пікір­лер­ді қаз-қал­пын­да оқыр­ман қауы­мға ұсы­нып отырмыз.

 

Расул ЖҰМАЛЫ:

– Мен үшін ең қуа­ны­шты­сы – бұл кітап менің қолы­ма ерте­рек түсті. Кітап­пен таны­сып шығуға мүм­кін­ді­гім бол­ды. Өте құн­ды еңбек. Қазір­гі заманғы қазақ тарихы­ның, қазақ мем­ле­кетінің тарихы­ның шынайы бет пер­десі. Артық айтқан­дық емес. Біздің бүгін­гі ресми билік осы тари­хи шын­ды­қты білу­ге ықти­я­ры бар ма?

 

Серік­бол­сын Әбділдин:

– Бүгін­гі кез­де­су тарих­та таң­ба­сы қалған үш оқиға­ның алдын­да болып отыр. Жаңаө­зен­де­гі қан­ды қырғы­нға – 5 жыл, Жел­тоқ­сан көтерілісіне – 30 жыл, Тәу­ел­сіздік алға­ны­мы­зға – 25 жыл. Ғасыр­лар бойы аңсаған тәу­ел­сіздік­ке көп­те­ген үміт арт­тық. Жоғарғы Кеңе­стің 12-шақы­руын­да тек тәу­ел­сіздік емес, осы тәу­ел­сіздік­тің іргесін бекі­тетін­дей көп­те­ген заң­дар қабыл­дан­ды. Соның нәти­же­сін келесі ұрпаққа қал­ды­ру – біздің мін­деті­міз бол­ды. Кітап­тың шығуын­дағы мақ­сат қан­дай бол­ды десек: ол – өзі­міздің ширек ғасыр­да өткен жолы­мы­здың нағыз деректерін жазу, соны келесі ұрпаққа қал­ды­ру. Егер біздің жағ­дай­ы­мыз тәу­ел­сіздік­ті жари­я­лаған уақыт­пен, сон­дағы қабыл­данған шешім­мен сай келетін бол­са, мүм­кін, бұл кітап­тың кере­гі де жоқ болар еді. Өкініш­ке қарай, қоға­мы­м­ыз өзгеріп, кем­шілік­тер көбей­іп кет­ті. Бұл кем­шілік­тер­ден елді өтірік, ұрлық, парақор­лық, жалақор­лық жай­ла­ды. Дәл осы жағ­дай­да тәр­би­е­лен­ген жас ертең қалай бола­ды деген сұрақты біз сияқты қари­я­лар өздері қоюға мүд­делі. Кітап­тың шығу себебі де осы.

 

Ермұрат БАПИ,

кiтап­тың құра­с­ты­ру­шы­сы әрi редакторы:

– Бұл кітап­тың пай­да болуы­ның тех­ни­ка­лық тұрғы­дағы мән-мағы­на­сын айтай­ын. Бірін­ші­ден, біз биы­лғы жазғы дема­лыс кезін­де тәу­ел­сіздік­тің 25 жыл­ды­ғы­на бай­ла­ны­сты кітап шыға­ру үшін, «ДАТ» жоба­сы­ның 18 жыл­дан бері шыққан тігін­ділерін ақта­рып, әлі күн­ге дей­ін мән-мағы­на­сын, маз­мұ­нын жой­маған лай­ы­қты мақа­ла­лар­ды ірік­те­ген едік. Сөй­тіп Бақыт­гүл Мәкім­бай еке­уміз газет­тің тігін­дісін ақта­рып, жина­сты­рған кез­де тек қана Секеңнің өзінің жазған, газет­те шыққан мақа­ла­ла­ры, естелік­тері, басқа да еңбек­тері дәл осын­дай үш кіта­пқа жүк бола­тын­дай мате­ри­ал­дар жинақтал­ды. Сол кез­де Бақыт­гүл еке­уміз келісіп, Секеңнің өзі ұсы­нған, біра­зы біздің газет­ке шыққан мате­ри­ал­дар­дың бәрін жинақтап, кітап шыға­ру­ды ұйғар­дық. Құра­с­ты­рып, қат­тап, бас­паға беретін кез­де көле­мі 700 бет­тен асты. Егер басқа, қол­да бар мате­ри­ал­ды жинақтап шыға­ра­тын бол­сақ, бұдан да қалың кітап болар еді, оған біздің мүм­кін­ді­гі­міз шек­те­улі болды.

Екін­ші­ден, біз бұл кітап­тың үзін­ділерін газеті­міз­де жари­я­лап жатыр­мыз, оқыр­ман­дар тара­пы­нан қат­ты қызы­ғу­шы­лық бай­қал­ды. Жаңа жылға дей­ін кітап­тың өтуінің бет алы­сын бағып, аймақтар­да қалай бола­ты­нын мөл­шер­леп, сұра­ныс азай­ма­са, кітап­ты тағы да осы көлем­де қай­та­дан басып шыға­ра­мыз деген ой бар.

Кітап­тың оқыр­манға жол тар­туы­на ең бірін­ші кезек­те Серік­бол­сын аға­мы­здың беделі әсер етті. Екін­ші­ден, бұл кітап­та ең бір басып айта­тын мәсе­ле – ойдан құралған, жол­дан қосқан әлдебір әде­би көр­кем­деу, редак­ци­я­лық штрих­тар енгізіл­ме­ген. Тек қана Серік­бол­сын аға­мы­здың басы­нан кеш­кен, өз көзі­мен көр­ген, өзінің әлдебір шараға қаты­сқан оқиға­ла­ры­ның жиын­ты­ғы топ­та­сты­ры­лған. Ештеңе алып қоса алмай­сыз. Сон­ды­қтан бұл кітап тари­хи құжат тұрғы­сын­дағы еңбек.

 

Әмір­жан ҚОСАНОВ,

қоғам қай­рат­кері:

– Жиыр­ма бес жыл­да ел не бітір­ді, не қой­ды? – деген кез­де тәу­ел­сіздік­тің басы-қасын­да тұрған үлкен ағам­ның кіта­бы бола­шақ ұрпақ үшін керек деп ойлай­мын. Мен өзім мақтан тұта­мын: 1992 жылы Секең Жоғарғы Кеңе­стің төраға­сы болып тұрған­да, мен «Жүзта­ныс» деген хабар ашып, ең бірін­ші Серік­бол­сын аға­мы­здың қолы­на дом­бы­ра ұстатқан­мын. Каби­нетін­де оты­рып, үйі­нен барып сұх­бат алған­мын. Мен бір сұрақ қояй­ын: Билік­ке 25 жыл­да әртүр­лі баға беріліп жатыр. Үкі­мет бәрі жақ­сы дей­ді, қой үстіне бозторғай жұмыр­тқа­лаған заман туды дей­ді. Мен сізді тек қана оппо­зи­ция деп емес, мем­ле­кет қай­рат­кері, аза­мат ретін­де қабыл­дай­мын: айты­ңыз­шы, осы 25 жыл­ды­қта қан­дай үш жетістік­ке қол жет­кіздік және қан­дай үш мүм­кін­дік­тен айы­ры­лып қалдық?

 

Серік­бол­сын ӘБДІЛДИН:

– Бар­мақ бүгіп сана­мас бұрын, осы тәу­ел­сіздік­ке тіке­лей қаты­сы болған Сауық Тәке­жа­нов сияқты үлкен адам­дар­дың ойын айтай­ын. Оның ішін­де жазу­шы Әну­ар Әлім­жа­нов та бол­ды. Тәу­ел­сіздік­тің біз­ге беретіні – халы­қтың еркін­ді­гі, өткен заман­дағы ұмы­тып қалға­нын қай­та­дан есіне түсі­ру, сол арқы­лы елі­міздің сан жағы­нан да, сапа жағы­нан да өсуіне тәу­ел­сіздік тірек бола­ды деп түй­ген­біз. Бірін­ші­ден, біздің саны­мыз өскен жоқ. Сол жыл­дар­да 17 млн адам едік, ғасыр­дың аяғын­да 14 млн 400 мың болып қал­дық, қазір­гі 17 млн 500 мың адам­ды тәу­ел­сіздік алған кезең­мен салы­сты­руға кел­мей­ді. Өйт­кені оның ішін­де біздің мил­ли­он­нан артық қан­даста­ры­мыз шет­тен кел­ді. Сол себеп­тен де бүгін­гі саны­мыз тәу­ел­сіздік­ті жари­я­лаған уақыт­тағы мөл­шер­ге әлі жет­кен жоқ. Отан­даста­ры­мы­здың санын жоғалттық.

Енді санаға келетін бол­сақ, мен 80 жасқа аяқ басқан жасым­да, осы заман­дағы­дай қиын­шы­лы­қты басы­нан өткізіп оты­рған ұлт – ол қазақ. Тіп­ті басқа­сын тіз­бе­ген­нің өзін­де, қаза­қтың өзі бірін-бірі өлтіріп жатыр. Адам өлті­ру – қой бауы­зда­у­мен бір­дей болып кет­ті. Жыл сай­ын 25 млрд дол­лар қар­жы шет­ке кете­ді. Жыл сай­ын 30 млрд дол­ларға біз шет­тен тау­ар алып келе­міз, осы 50–60 млрд дол­лар­ды өзі­міздің жер­ге, өндірісті көте­ру­ге, халы­қтың жағ­дай­ын жақ­сар­туға неге пай­да­лан­бай­мыз? Бұл – екін­ші кемшілігіміз.

Үшін­ші кем­шілік. Қазақ тарихын­да сөз­ден қым­бат ештеңе бол­маған. «Айтқа­ным­да тұра­мын, уәдем – уәде» деу біздің ұлт үшін аса қадір­лі ұғым бол­ды. Осы күн­де екінің бірі алда­уға дай­ын. Өтірік айта­ды, ұрлық, қыл­мыс жасай­ды, бұл да біздің тәу­ел­сіздік жыл­да­рын­дағы қалып­тасқан кері құбылыс.

Тәу­ел­сіздік алға­лы қан­дай жетістік­ке жет­тік деген сұраққа берер жау­а­бым: ең бірін­шісі, менің пікірім­ше, басқа­лар басқа­ша ойлай бер­сін, тәу­ел­сіздік­ті жари­я­лаған­да, біздің шет­те­гі қан­даста­ры­мыз біз­ден артық қуан­ды. Елім-жұр­тым деп, шет­тен ағы­лып кел­ді. Бірақ оны қабыл­дау біздің қол­дан кел­ді ме, кел­меді ме – оны өздеріңіз біліп отырсыздар.

Екін­шісі. Тарих­шы­лар­дың өзі қазір алжып кет­ті, тарих­ты өтірік жаза­тын бол­ды. Әйт­кен­мен де, соңғы тарихы­мы­здың бар­лы­ғы, біз – отар­лы ел болған­нан кей­ін, дұрыс жаз­ба­дық деген де сөз­дер шығып жатыр. Тарихы­мы­здың жабы­лып қалған бетін ашқа­ны­мы­здың өзі – екін­ші табыс деп ойлаймын.

Үшін­ші табысы­мыз – тәу­ел­сіз ел болған­нан кей­ін, біз дүние жүзінің сая­си кар­та­сын­да орын теп­тік. Оны кім қалай десе де, Бірік­кен Ұлт­тар Ұйы­мы­ның мүше­сі бол­дық, Тәу­ел­сіз Қаза­қстан деген заты­мыз бол­ма­са да, аты­мыз бар. Әрине, бес сұрақ қой­саң, бесе­уіне де жау­ап берер едім, сұрап оты­рған үше­уің осы. 

 

Қасым АМАНЖОЛ,

жур­на­лист, «Азаттық» радиосы:

– Кіта­бы­ңы­з­бен таны­сып үлге­ре алған жоқ­пыз. Бұл кітап­тағы негіз­гі жанр қан­дай? Кіта­бы­ңы­зда газет-жур­налға жари­я­лан­баған дүни­е­лер бар ма?

 

Серік­бол­сын ӘБДІЛДИН:

– Жанр жағы­нан мен, әрине, жазу­шы да емес­пін, әде­би­ет­ші де, фило­соф та, тарих­шы да емес­пін. Әйт­кен­мен, бұған жау­ап берудің әділетін айтай­ын: бұл ешқан­дай жан­рға жат­пай­тын қой­ырт­пақ. Бірақ «қой­ырт­пақтың» ішін­де бар­лы­ғы әділет­ті теріл­ген, әділет­ті адал сауы­лған сүт, жақ­сы өскен күріш, бар­лы­ғы осы кітап­тың ішін­де, қаза­қтың тілі­мен айтқан­да – ақиқат.

Евту­шен­ко­ның бір өлеңін­де бар ғой: «О сво­ем отце мы мно­го зна­ем, но в то же вре­мя ниче­го не зна­ем» деген. Сол еске түсіп, қай­та-қай­та ойла­нып оты­рып, бала­ла­рым мен неме­ре­лерім оқы­сын деп, «Мен соғы­стың түле­гі­мін» деген мақа­ла қостым. Басқа мақа­ла­лар­дың дені сая­си жағы­нан жазы­лған. Жасы­ра­ты­ны жоқ, Нұре­кең (Назар­ба­ев – Ред.) риза бол­сын дедім, ең мықты кей­іп­керім де – Нұре­кең. Содан кей­ін­гі кей­іп­кер­лер­дің ішін­де бәріңіз бар­сыз. Жар­ма­хан да, Ғалым­жан да, Мұх­тар Әбі­ля­зов та бар. Қазақ үшін күрес­кен­дер­дің істеріне ел-жұрт құлақ салып жатқан­ды­қтан, сол аза­мат­тар­дың жасаған істерін қостым.

 

Ермұрат БАПИ:

– Біз кітап­ты құра­с­ты­ру­шы ретін­де айтар бол­сақ, бұл Серік­бол­сын аға­ның газет­те бұрын шыққан, басқа кітап­тарға бер­ген мақа­ла­ла­ры мен жаңа­дан қосқан дүни­есін есеп­те­ген­де, кітап­тағы еңбек­тің 30 пай­ы­зы жаңа. Біраз мақа­ла­лар­дың ара­сын жалға­сты­ра­тын уақы­тқа бай­ла­ны­сты, тақы­ры­пқа, мән-мағы­наға бай­ла­ны­сты Секеңнің дәне­кер жаз­ба­ла­ры бар. Ал енді жанр тұрғы­сы­нан кел­ген­де, бұл деректі пуб­ли­ци­сти­ка, құжат­ты-пуб­ли­ци­сти­ка­лық тұрғы­да, оның ішін­де ешқан­дай бел­ле­три­сти­ка жоқ.

 

Жар­ма­хан ТҰЯҚБАЙ,

мем­ле­кет және қоғам қайраткері:

– Мен­де сұрақ жоқ, себебі кітап­тағы көп­те­ген деректі мәлі­мет­тер мен тари­хи оқиға­лар­дың тіке­лей куәсі­мін. Кітап­тың ата­уы «Тұңғыш Төраға» деп өзі айтып отыр: Секеңнің қалай тұңғыш Төраға болға­ны, қалай жеңіс­ке жет­кені, Тәу­ел­сіздік декла­ра­ци­я­сы жари­я­ланған кез­де сон­да «Тор­же­ству­ет спра­вед­ли­вость!» деп, шыда­ма­стан айға­лып жібер­гені де есім­де бар. Бәрі­міз дауыс беріп, Секеңді төраға сайлағанбыз.

Шынын­да, ол кез өте бір өтпе­лі заман еді ғой. Мәсе­лен, тәу­ел­сіздік­ті, декла­ра­ци­я­ны қабыл­дау кезін­де сол про­це­стер­дің өзін­де, шынын­да, біздің рес­пуб­ли­ка­ның ішін­де де «одақ­шыл­дар» мен «рес­пуб­ли­ка­шыл­дар­дың», тәу­ел­сіздік­ті жақта­у­шы­лар­дың ара­сын­дағы күрес өте күшті бол­ды. Сол күре­сте Әбділ­дин­нің арқа­сын­да біздің қабыл­даған декла­ра­ци­ядағы «осы мем­ле­кет – қазақ ұлты­ның бай­ы­рғы жерін­де құры­лып жатқан төл мем­ле­кеті» деген мағы­на­да жазы­лған сөздің өзі сол кез­де біраз қар­сы­лық туғы­зды. Әсіре­се «одақ­шыл­дар» қар­сы шықты. Пре­зи­дент­тің өзі де сол кез­де «осы керек жоқ шығар» деген сөз­дер­ді айтқа­ны менің есімде.

Соған қара­ма­стан, Тәу­ел­сіздік декла­ра­ци­я­сын қабыл­даған сол құрам­дағы депу­тат­тар­дың өте ұлағат­ты, елім-жерім деген пара­сат­ты­лы­ғы зор еді. Солар­ды басқарған – Секең бол­ды. Сон­ды­қтан бұл кісінің жазға­ны­ның бәрі шын, ешқан­дай өтірік қосқан жоқ, бар­лық мәсе­ле­лер қам­ты­лған. Ал кей­ін­гі уақыт­тағы жағ­дай­ға баға беру­де Секеңнің көзқа­ра­сы бар­лы­ғы­ңы­зға бел­гілі, сон­ды­қтан мұн­дай кітап­тың жары­ққа шыққа­ны – осы елде­гі тари­хи, құн­ды туын­ды деп есеп­тей­мін. Құт­ты болсын!

 

Рыс­бек СӘРСЕНБАЙ,

«Жас Алаш» газетінің бас редакторы:

– Қадір­лі Секе, кіта­бы­ңыз құт­ты бол­сын! Өтірік Қаза­қстан­ды жай­лап алды ғой, қай жер­ге бар­саң да өріп жүреді. Ал өтірік­ті әшке­ре­лей­тін шын­дық керек. Қаза­ққа, халы­ққа керекті өси­ет айтып отыр­сыз, сол үшін рах­мет сіз­ге! Қазір сіздің әңгі­ме­леріңізді тың­дап оты­рып, Жоғарғы Кеңе­сте­гі біраз оқиға­лар көз алдым­нан өткен­дей болып отыр: сіздің қалай Төраға болға­ны­ңыз, сізді бол­дыр­мас үшін анау адам­ды, мынау адам­ды ұсы­нып, пре­зи­дент­тің сасқа­лақтаға­ны. Бір ада­мы аяқ асты­нан бас тарт­ты ғой, есіңіз­де шығар, кім екені. Басқа­лар да сіз­бен бәсе­ке­лес бола алма­ды. Келесі 6 айдан кей­ін болған сес­си­яда сіз Төраға болып сай­лан­ды­ңыз. Ол кез­де шын мәнін­де Жоғарғы Кеңе­сте демо­кра­ти­я­ның ныша­ны, бәсе­ке­ле­стік бар еді. Ақиқат та, әділет­тілік те болып еді.

Тағы бір көрініс есі­міз­де: сіз Төраға болып оты­рған кез­де пре­зи­дент бір заң­дар­ды ұсы­на­ды, сіз оны кері ысы­рып: «Регла­мент деген бар ғой, өзі­міз қол қой­ып бекіт­кен регла­мент­ті өзі­міз бұз­сақ, мына заң­дар­да қан­дай қадір-қаси­ет қала­ды», – деген едіңіз. Мұның бәрін айтып жатқа­ным – қазір­гі мәжілістің, сенат­тың төраға­ла­рын қалай оты­рғы­зып қоя­ты­ны, олар­дың қалай жұмыс істей­тін­ді­гі бел­гілі. Осы­ны салы­сты­ру үшін де тұңғыш Төраға қан­дай бол­ды деген мәсе­лені жұрт­тың бәрі танып білуі керек. Кітап­тың атын, бәл­кім, «Тұңғыш Төраға» деп сол үшін қой­ды­ңыз ба, жоқ әлде оппо­нен­тіңіздің ішін­де­гі қыжы­лын қозғау үшін бе, қан­дай ойы­ңыз болды?

Екін­ші сұрағым: Тәу­ел­сіздік декла­ра­ци­я­сы жари­я­ланған кез­де бәрі­міз шат­тан­дық. Жоғарғы Кеңе­стің сес­си­я­сы­на жур­на­лист ретін­де жиі қаты­са­тын едім. Сон­да сіз Нұре­кеңнің қолын ұста­ды­ңыз, пре­зи­ди­у­м­дағы­лар­дың бәрі екін­ші жақтан тағы қол ұста­сты. Шай­қа­лып, шат­та­нып, сөй­тіп ұран­да­тып едіңіз­дер. Сол сәт есіңіз­де шығар, сол кез­де қан­дай сезім­де бол­ды­ңыз? Сол кез­де­гі шат­тық сезі­мі елдің ішін­де­гі тәу­ел­сіздік­ке қол жет­кіз­ген және соны жари­я­лаған­дағы, сол Тәу­ел­сіздік декла­ра­ци­я­сы­ның негіз­гі арқа­уы болған – сая­си тәу­ел­сізді­гі­міздің аху­а­лы бүгін, сіздің­ше, қан­дай деңгейде?

 

Серік­бол­сын ӘБДІЛДИН:

– Кітап­тың аты-жөніне қаты­сты Ермұрат, Бақыт­гүл үше­уміз ақыл­да­стық. Жасы­ра­тын ештеңесі жоқ, Жоғарғы Кеңе­стің аты тарих­та қал­мауы мүм­кін, оның үстіне тари­хи оқиғаға ара­ласқан адам­дар­дың қата­ры азай­ып жатыр. Біз тәу­ел­сіздік­ті жари­я­лар­дың алдын­да, жел­тоқ­сан­ның 10-ында Нұре­кеңді тағы­на оты­рғы­здық, ол кісі жел­тоқ­сан­ның 1‑інде ҚазССР ының пре­зи­ден­ті бол­ды. Енді жел­тоқ­сан­ның 8‑і күні Бело­ве­жье­де кез­де­су бол­ды да, 10 күні ина­у­гу­ра­ция жасай­мыз деп, жос­пар­лап қой­ған­быз. «Не істеу керек?» деген мәсе­ле тұр­ды. Ина­у­гу­ра­ци­яда Назар­ба­ев­ты «Пре­зи­дент КазССР» деп бере­міз бе, не бол­ма­са рес­пуб­ли­ка­ның атын өзгер­те­міз бе?

Содан таңер­тең­гі мәжілі­сте атын өзгерт­тік, «КазССР – Рес­пуб­ли­ка Казах­стан» болып шықты, түстен кей­ін бәрі­міз барып, сарай­ды тол­ты­рып, шат­та­нып, пре­зи­дент­ті тағы­на оты­рғы­здық. Сол күні пре­зи­дент кеш­ке дастар­хан жай­ды, Жар­ма­хан Тұяқ­бай бар, бәрі­міз барып шам­пан іштік. Содан шыға бері­сте мен Нұре­кеңе рах­мет айтып, кет­келі тұрға­ным­да, «қала тұры­ң­дар» деген соң – қал­дық. Нұре­кеңнің маған айтқа­ны: «Ертең бәрін дай­ын­дап қой­дым, бір­ден төраға бола­сың», – деді.

Бірақ ішім­де сенім­сіздік пай­да бол­ды. Өйт­кені көп жыл бір­ге жүр­дік қой – ол кісіні жақ­сы біле­мін. Айтқа­ным­дай, ертеңін­де ол кісі уәдесін­де тұрған жоқ, мәжілістің оты­ры­сы­на кел­меді, сөйт­сем, ол сол ғима­рат­та оты­рып, сыр­ты­мы­здан жина­лыс жүр­гізіп оты­рып­ты. Жар­ма­хан­ның айтқа­нын­дай, төраға­лы­ққа ана­ны, мына­ны ұсы­нып, Әбділ­дин­ді былай ысы­рып қой­ған екен. Жел­тоқ­сан­ның 11‑і күні мен Төраға болып сайландым.

Кітап­тың атын қалай атау жөнін­де ақыл­дасқан себебі­міз – тәу­ел­сіздік­ті жари­я­лағанға дей­ін 15 төраға болған екен. Олар­дың 14‑і төралқа­ның төраға­сы, еке­уі (Асан­ба­ев пен Назар­ба­ев) қысқа мерзім­де пар­ла­мент­тің төраға­сы бол­ды. Мем­ле­кет­тің аты бірін­ші рет «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы» деп атал­ды, оның бірін­ші пар­ла­мен­тін басқа­рып оты­рған Төраға­сы, әрине, тұңғыш қой. Сол себеп­тен де құра­с­ты­ру­шы­лар алғы­сөз­де 15 төраға­дан кей­ін 16 төраға неге бірін­ші бол­ды деген­ге осы­лай жау­ап бер­ген. Оқы­саңыз, кітап­тың атын да, қой­ы­лған себебін де түсі­несіз. Ол – бір.

Екін­ші сұрағы­ңы­зға қаты­сты айта­рым: Кеңес Одағы­нан тарқаған мем­ле­кет­тер­дің ара­сы­нан біздің әлем­де жүр­гізіп оты­рған сая­са­ты­мы­зды тың­да­саңыз, біз­ден артық гүл­деніп оты­рған ешкім жоқ сияқты. Ал енді шын­ды­ққа келетін бол­сақ, олай емес. Шетел­дің айтуын­ша, біз 15 рес­пуб­ли­ка­мен салы­сты­рған­да, 14-орын­да­мыз. Нұре­кең айтып жүреді ғой, 20–21 есе өстік деп. Біреу оқы­ды, біреу оқы­маған болар: мен өзім­мен бір­ге ала кел­ген «Аргу­мен­ты и фак­ты» деген бір газетім бар. Осын­да жазы­лған, «рост ВВП с 1991 по 2005 год состав­ля­ет 216%». Бұл – екі есе деген сөз! Ал Нұре­кең бол­са осы өсім­ді 20 есе деп айтып жүр. Мен айтып та, жазып та жүр­мін: біздің көр­сет­кі­ші­міз – 1,7 пай­ыз деп. Шын­ды­ққа жүгін­сек, осы 25–30 жыл­дың ішін­де, әрі сая­сат­кер, әрі эко­но­мис­сіз­дер, білесіз­дер, дол­лар­дың өзі 5 есе құн­сызда­нып кет­ті. Газет­тің көр­сетіп оты­рған 216 пай­ы­зы бар­лық деваль­ва­ци­я­сы­ның нәтижесі.

Біздің бүгін­гі эко­но­ми­ка­мыз 90 жылғы дәре­же­ге әлі жет­кен жоқ. Ішкі өнім­нің өскенінің себебі бар, бірақ 90 жыл мен қазір­гі уақыт­тағы өнер­кәсіп­тің, өндіретін тау­ар­дың құра­мы мүл­де өзгеріп кеткен.

 

Ғалым АҒЕЛЕУОВ,

қоғам бел­сен­дісі:

– Қазір халы­қтың наза­ры жер­дің саты­луы­на қар­сы өткен митин­гілер­ді ұйым­да­стыр­ды деп айып­та­лып оты­рған Макс Бока­ев пен Талғат Аян­ның соты­на ауып отыр. Бұған дей­ін Гүл­жан Ерға­ли­е­ва, Серік­жан Мам­бе­та­лин, Ермек Нарым­ба­ев, т.б. аза­мат­тарға қысым жасал­ды. Демо­кра­ти­ядан алшақтап, авто­ри­тар­лық жүй­е­ге жақын­да­уы­мы­зды тоқта­туға болар ма еді? Ол үшін не істеу қажет? Макс пен Талғат­ты бүгін­гі жағ­дай­да боса­ту жолы бар ма?

 

Серік­бол­сын ӘБДІЛДИН:

– Аты­ра­удағы Талғат пен Мак­стың сотын зей­ін салып, бақы­лап отыр­дым. Бір ауыз сөз­бен айтар бол­сам, сіз­дер сияқты аза­мат­тар билік­ке кел­ген кез­де Макс пен Талған ұлт батыр­ла­ры бола­ды. Өйт­кені бұл жігіт­тер қаза­ққа ең қым­бат, киелі ұғым – жер­ді қорға­ды. Қазір ұлт­тық идея ретін­де «Мәң­гілік ел» деп жатыр ғой, ол бұрыс идея.

Бірін­ші­ден, мәң­гі ешнәр­се жоқ. Екін­ші­ден, «елу жыл­да – ел жаңа» дей­ді. Сон­ды­қтан «мәң­гілік жер» деп күрес­сек, дұрыс болар еді. Екі аза­матқа жаным аши­ды, оларға жаса­лып жатқан­ның бар­лы­ғы – зорлық-зомбылық.

Авто­ри­та­ризм­ның қашан басталға­ны жөнін­де осы кітап­тың ішін­де де жазға­ным бар. Жал­пы пре­зи­дент екі мәр­те Жоғарғы Кеңе­сті қуған­нан бастап, өзіне авто­ри­тар­лық билік орнатқа­ны бел­гілі. Екі рет заң­сыз рефе­рен­дум өткізді. Содан бастап авто­ри­та­ризм мен дик­та­ту­раға жол бер­ді. Ал енді оны тоқта­та­тын бір күш шықты, ол – Жақи­я­нов, Әбі­ля­зов бастаған демо­кра­ти­я­лық қозға­лыс еді. Менің ойым­ша, халқы­мыз сол сая­си күшті пай­да­ла­на алмай қалды.

Жуыр­да жігіт­тер­дің пікірін тың­дай­ын деп, үштіл­ділік­ке қаты­сты бір жиын­да бол­дым. Үштіл­ділік, әрине, жақ­сы, бірақ қаза­қтың тілін­де ғылым бол­ма­са, оның баға­сы төмен. Өрке­ни­ет­тің бар­лы­ғы ағы­л­шын тілін білу керек дей­ді. Қаныш Сәт­па­ев ағы­л­шын тілін біліп­ті, Әуе­зов ағы­л­шын тілін біл­ді деген­ді есті­ген­деріңіз бар ма? Сол себеп­ті тіл­ді біл­сін-ақ, бірақ қазақ тілін ғылым тіліне айнал­дыр­ма­сақ, өрке­ни­ет­тің көші өтіп кет­ті деу­ге болады.

Макс пен Талғат жөнін­де айтар бол­сам, қол­дан кел­ген заң­ды қан­дай әре­кет­тер бар, соның бәрін іске асы­руы­мыз керек. Елде­гі шие­леністің көп­шілі­гі жоғарғы жақта қабыл­данған шешім­ге бай­ла­ны­сты ушы­ға­ды. Жер сату­ды жоғарғы жақ заң­да­стыр­маған­да, ел де тыныш, құда да, құдағи да тыныш болар еді.

 

Мұх­тар ТАЙЖАН,

қоғам қай­рат­кері:

– Секе, кіта­бы­ңыз құт­ты бол­сын! Сіз секіл­ді ақсақал­дар­дың ара­сын­да оты­ру – мен үшін үлкен ғани­бет. Сіз біз­ге эко­но­мист ретін­де, мем­ле­кет­тік тұлға ретін­де үлгісіз. Біз­ге өткен тарих­ты жақ­сы зерт­теп бер­діңіз. Оны тек осы кітап­тан ғана емес, мақа­ла­ла­ры­ңы­здан, басқа кітап­та­ры­ңы­здан оқып білеміз.

Бірақ мен бола­шақ тура­лы фило­со­фи­я­лық сұрақ қояй­ын деп едім. Ел ақсақа­лы Мұх­тар Маға­у­ин былай деп жаз­ды: «Ашар­шы­лы­қтан кей­ін қазақ халқы басқа бір халы­ққа айна­лып кет­ті. Қорқақ бол­ды, жағым­паз бол­ды. Басқа ұлтқа айна­лып кет­ті», – деп. Демо­гра­фия жағы­нан 20–25 жыл­дың ішін­де ел өзгер­ді. Сая­си эли­та да өзгеріп бара жатыр. Ұста­ным да өзгер­ді. Жас буын өсіп келеді.

Енді қазақ ұлты­ның бола­шағы қан­дай бола­ды деп ойлай­сыз? Сана сезі­мі­міз өз қал­пы­на келе ме? Өз жері­міз­ге тәу­ел­сіз қожай­ын бола ала­мыз ба? Қаза­қстан­ның бола­шағы қан­дай бола­ды деп ой түйдіңіз?

 

Серік­бол­сын ӘБДІЛДИН:

– Мықты мен әлсізді өлшей­тін өлшем жоқ. Біз өзі­міз­бен-өзі­міз болу үшін, ең бірін­ші қазақ ұлты­ның сапа­сы керек. Ұлт­тың сені­мі керек. Екін­ші – елде әділет­ті билік орна­уы керек. Соның бәрін жасау үшін, өзің дұрыс айт­тың, бәрі де бір сәт­те өзге­ре қал­май­ды. Маға­у­ин­ның жазып оты­рға­ны – халы­қты жасы­тқан заман бол­ды. Біздің 70 жыл Кеңес Одағы­ның қолын­да болға­ны­мы­зға әркім әртүр­лі баға береді.

Соңғы жыл­да­ры өз көзім­мен көріп, өз қолым­мен істе­ген жұмыста­рым­ды сара­лай кел­сем, сол кез­де қаза­қтың жағ­дайы қазір­гі жағ­дай­ы­нан артық бол­ма­са, кем болған жоқ. Сол себеп­тен де қаза­қтың басқа жақтан іздей­тін ештеңесі жоқ. Жер­дің асты да, үсті де бай­лы­ққа толы. Тек өзің­нен-өзіңді ізде­уі, қазақ өз жерін­де өзін таба білуі керек. Осы жол­мен жүре беретін бол­саң­дар, еш уақыт­та дұрыс билік құра алмай­сы­ң­дар. Пре­зи­дент­тің сай­ла­у­ын­дағы­дай 97,7 пай­ыз деп дауыс бересің­дер де отырасыңдар.

 

Расул ЖҰМАЛЫ:

– Тоқ­са­нын­шы жыл­дар­дың басын­да біз – сту­дент едік. Жоғарғы Кеңе­стің алды­на келіп, ұран­дар жазып, демон­стра­ци­я­лар жасай­тын­быз. Сол кез­де бізді ешкім қуда­лап, қапасқа апа­рып тық­пай­тын. Бар­лы­ғы бол­ма­са да, жеке­ле­ген депу­тат­тар алды­мы­зға шығып, тала­бы­мы­зды тың­дай­тын. Сол кез­де­гі билік­тің, сол кез­де­гі пар­ла­мент­тің, өзіңіз бастаған Жоғарғы Кеңе­стің құра­мын­да оты­рған аза­мат­тар­дың дең­гейі үлкен болған. Біз­ге осын­дай мүм­кін­дік бер­ген­деріңіз­ге сол кез­де­гі жас буын, қазір­гі орта буын болған аза­мат­тар­дың аты­нан алғы­сы­мыз шексіз. Себебі біз қазір­гі жастар­мен салы­сты­рған­да біз демо­кра­ти­я­ның не екенін көріп қал­дық, олар демо­кра­ти­я­ны мүл­де көр­ген жоқ. Бұл бүгін­гі билік­тің күші емес, әлсізді­гі. Сон­ды­қтан өзіңіз сияқты ел аға­ла­ры аман бол­сын, Алла сіз­дер­ге қуат бер­сін! Өзіңіз де ара­мы­зда аман-есен жүре беріңіз!

Дай­ын­даған –

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»