«Общественная позиция»
(проект «DAT» №46 (363) от 15 декабря 2016 г.
Ширек ғасыр: балама шежіре
«Қазақстан Тәуелсіздігінің 25 жылдығына орай ауыз толтырып, кімнің сөйлеуге хақысы бар?» деген сұрақ туа қалса, Нұрсұлтан Назарбаевпен бірге аты аталуы тиіс бір тұлға бар. Ол – Серікболсын Әбділдин. Қараңыз: ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің он бірінші шақырылымының депутаты (1985–1990); Халық депутаты (1990–1994); 1990 жылы ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасының орынбасары; 1991–1994 жылдары ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы; 1999–2004 жылдар аралығында Қазақстан Республикасының Парламент мәжілісінің депутаты.
Бірақ соңғы екі-үш күн бойында аспаннан марапат жауып жатқанда, Қазақстан Тәуелсіздігінің іргетасын қалауға тікелей қатысқан Серікболсын ағаның аты-жөні президент Нұрсұлтан Назарбаевтың етектей Жарлығында аталмағаны – ақиқатты ағаш атқа теріс мінгестіріп жіберген жағдай болды. Айтпақшы, ресми баспасөзде жария болған бұл Жарлықтан Тәуелсіз Қазақстанның қаржы нарығын қалыптастырған әзірге әйгілі банкир Дәулет Сембаевтың да аты-жөнін көре алмадық…
Осы айтулы мерекеге орай Серікболсын аға Әбділдиннің таяуда жарыққа шыққан «Тұңғыш төраға – Первый председатель» деп аталатын кітабынан үзінді жариялай отырып, «тәуелсіздік» атауының даңқы мен дабырасын ажыратуға тырыстық.
(Ескерте кетейік, бұл кітпаты газеттің соңғы бетінде мекен-жайы көрсетілген «ДАТ»-тың редакциясынан сатып алуға болады).
Мемлекеттің өмірі – сол мемлекеттің халқының өмірі, халықтың өмірі – ол халықтың тіршілігі, халықтың әл-ауқаты – ол халықтың тарихы. 1936 жылдың 5 желтоқсанынан, яғни ҚазАКСР-сының Кеңес Одағының құрамына Одақтас Республика ретінде қайтадан құрылғанынан бастап, қазіргі күнге дейінгі Қазақстанның жағдайын екіге бөліп қарауға болады: Қазақстан Кеңес Одағы құрамында және Тәуелсіз мемлекет болуы.
Жалпы, тарихи жағдайға көз салатын болсақ, мен туғаннан бері, ол отызыншы жылдардың аяғынан бастап, тарихи үлкен-үлкен белестер болды. Екінші дүниежүзілік соғыс. Әкем сол соғыста қайтыс болды. Екінші дүниежүзілік соғыс қай жер болсын: соғыс болған жер болсын, соғыс жетпеген жер болсын – халықтың мойнына өте көп ауыртпашылық әкелді. Соғыс біткеннен кейін, халық шаруашылығын қалпына келтіру жұмысы басталды.
Енді 1950 жылдан бері қарай өмірге келетін болсақ, бұл бір жақсы заман деп есептеуге болады. Жыл сайын тауарлардың бағасы арзандап жатты, еңбекақы төлеу жүйесі іске кірісті, тіпті бұрынғы колхоздарға ешқандай тиын-тебенсіз жұмыс істеп келгендер еңбекақысын ақшалай алатын болды. Тың көтерілді. 1961 жылы қазақ жерінен Адам баласы алғаш рет ғарышқа ұшты. 1978 жылы ҚазКСР-сының екінші Конституциясы қабылданды. Жалпы айтқанда, ол заман – көтерілу, даму заманы…
Одан кейінгі Желтоқсан оқиғасы туралы айтылмаған жәйттар әлі көп. Шындық болашақта шығады ғой. Бірақ бір ақиқат – ұйымдасқан топ жастарды алаңға алып шықты және алаңға шыққан жастардың басына қиыншылық түскенде, ұйымдастырушылар басын ала қашты. Тәуелсіздік үшін төгілген жастар қаны үкіметтің ұятына жүктелсін, ол кезде халық мұндай қантөгісті күтпеп еді. Қайрат Рысқұлбековке «Халық қаһарманы» атағы берілгенде, оның тақтасының басында шешесінің жылап тұрып: «Оның тірі болғаны дұрыс еді» деп, аяқтаған сөзі дұрыс еді.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алғаннан кейінгі күндерді екі кезеңге бөлуге болады: бірінші кезең – 1991 жыл мен 1993 жылдың желтоқсанының аралығы, халық пен билік тарихи мүмкіндікті пайдаланып, Қазақстанды тәуелсіз мемлекет ретінде құруға ұмтылуы. Бұл жылдар Қазақстанның тәуелсіз демократиялық мемлекеттік құру жылдары болды. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін әлемнің әр елдері мойындай бастады. Екі жарым айдан кейін 1993 жылдың 2 наурызында БҰҰ Бас ассамблеясының 46-сессиясында Қазақстан Республикасын БҰҰ-ның мүшелігіне қабылдау туралы 46/224 қарары қабылданды.
Басқа шенеуніктердің қалай қабылдағанын қайдам, бірден-бір жетекші ретінде бұл тәуелсіздігімізді әлем мемлекеттері мойындағанын мен мемлекетіміздің билігі мен барлық Қазақстан жұртшылығының беріктігіне сынақ ретінде қабылдадым.
Өзімді қоғам өмірінің жақсаруына, экономикасын өсіруге, халықтың тұрмысын тұрақты сақтауда үлес қосып, осындай байқаудан өту үшін аттестациядан өтетіндей сезіндім.
Жоғарғы Кеңестің XII шақырылуында егеменді мемлекеттің құқықтық базасы құрылды:
Республика тәуелсіз мемлекет болып жарияланды.
Тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясы қабылданды.
Мемлекеттік рәсімдер: Ту, Әнұран, Елтаңба және мемлекеттік наградалар бекітілді.
Ұлттық валюта – теңге енді.
Халық шаруашылығында құрылымдық жұмыстар басталды.
Халық уақытында жалақысын алып, кеңестік кездегідей ақысыз білім алу, медициналық көмек, зейнеткерлер және басқалары да әлеуметтік көмектерін алып отырды.
Халық бұрынғыша келешекке сенді.
Мемлекет құрылысын, экономикалық реформаларды, шаруашылық құрылысты, әлеуметтік жетілуін, заңдардың тұрақтылығын, сыртқы байланыс құрылымын шешетін 300-дей заңдар қабылданды:
«ҚазССР-да мемлекеттік билік пен басқару құрылымын жетілдіру туралы» заңы.
«Қазақстан Республикасында азаматтық туралы» заң.
«Қорғаныс және қорғаныс күштері туралы» заң.
«Жеке меншік туралы» заң.
«ҚР халқының денсаулығын сақтау туралы» заң.
«Білім туралы» заң.
1993 жылдың қаңтарында Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданып, оның 23 және 24-баптарында тегін оқу және ақысыз медициналық көмек көрсету нормасы бекітілген.
«Қазақстан Республикасында ауыл, селолар мен азық-түлік базасын өркендету» туралы заңы қабылданды.
«Семей облысындағы полигонда ядролық сынақты тоқтату» жөнінде Жоғарғы Кеңестің қаулысы шықты.
Алғаш рет Қазақстанның парламент тәжірибесінде депутаттар үкіметті сайлады, іс-шараларын талқыға салып, тыңдады.
Қабылданған заңдардың мемлекеттік қызметкерлер жұмысына немқұрайлы қарағандықтан – бірталайы орындалмады. Экономикалық және әлеуметтік реформаларда бірыңғай мемлекеттік саясаттың бұзылғандығы жөнінде жеткілікті фактілерге ие болдық. Үкіметтің жұмысын тексерген Жоғарғы Кеңестің бақылау палатасы, оның төрағасы халық депутаты Ғ.Алдамжаров көптеген заң бұзушылықтарды (мемлекеттік меншікті коммерциялық сфераға айналдырылған, үкіметтің кепілімен несиелер таратылған, т.б.) әшкерелеген. Бұл Жоғарғы Кеңестің жұмысы президентке ұнаған жоқ.
Он екінші шақырылған Жоғарғы Кеңестің таратылғаны – президент әкімшілігінің жұмысы. Heгe төрт жыл бойы шешім қабылдап, қажет кезінде президентке қарсылықтарын да білдіріп отырған депутаттардың бір бөлігі өз беттерінше кетті? Мұнда бірнеше себептер бар:
1. 1993 жылғы қазан айындағы Ресейдің Жоғарғы Кеңесін атқаннан кейін біздің мемлекеттің кейбір депутаттары қорқып қалды.
2. Кейбір депутаттар тұрмыс жағдайын түзеу үшін президенттің сөзіне сенді. Ол солай болды да, біреуге орын, біреуге атақ-медаль берілді.
Он екінші рет шақырылған Жоғарғы Кеңестен кейін, Жоғарғы Кеңестің XIII шақырылуы мен Конституциялық сот таратылды.
Бұл жөнінде мен өзімнің бұрынғы әріптестерімді кінәлаудан аулақпын – әркімнің өз шешімі бар. Сонымен қатар егеменді Қазақстанның негізгі заңдарын бірге ақылдасып шешкен, бірге қызметтес болған Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің 12 шақырылымындағы депутаттарға алғысымды білдіремін.
Егеменді Қазақстанның екінші кезеңінің басы 1994 ж. қаңтар айындағы Жоғарғы Кеңестің 12-шақырылымының таралуынан басталып – бүгінгі күнге дейін созылады. Бұл екінші кезеңде республикада тәуелсіз парламент пен тәуелсіз сот жүйесі болмады, яғни атқарушы билік толығымен бақылаусыз қалды, президент жасалған іс-шараларына жауапкершілікпен қарамады. Қазақстан өзінің экономикалық тәуелсіздігін жоғалтты. Жаппай жекешелендіру басталды, мемлекеттік меншік шетелдіктерге таратылды.
Экономикада. Статистикалық мәліметтерге қарағанда, 1990ж. Қазақстанның астығы адам басына шаққанда 1,7 т., АҚШ-та 1,3 т, сүт 307 және 269 кг, мұнай 1,5 және 1,4 т., көмір 7,7 және 3,6 т., темір рудалары 1,0 және 0,2 т. болды. Ресурстары жағынан Қазақстан ең бай деген Америкадан бай болды. Бұл өнімнің барлығы кез келген уақытта ішкі рынокта да, сыртқы рынокта да сұраныста болады. Ал тәуелсіздік алғаннан он бес жылдан кейін мұнайдан басқа өндіріс салаларында Қазақстан 1990 жылғы жағдайына жеткен жоқ. Бүгінде республика жеке азықтық қауіпсіздігін жоғалтты деуге болады.
Қаржылық тәуелсіздікте. Қазақстанның қаржы базасы жеткілікті болған. Егер республиканың ұлттық кірісін орташа кеңестік баға нормасымен қайта есептегенде, Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстаннан басқа республикаларға 4,6 млрд. сом шикізат қоры төгілді. Оның бір бөлігі дотация ретінде республиканың бюджетіне құйылды. Қазақстан өз пайдасынан кәдімгідей, 1 млрд. сомдай сальдо иеленді, бұл деген 1,5 млрд. АҚШ доллары.
Өкінішке орай, «Жеке тұлғалар үшін шетелдік валютадағы анонимдік есебін кіргізу» туралы 1994 ж. 1 ақпанда президенттің № 1537 жарлығымен қазынаны тонау, парақорлықтан тұратын құқықтық база енгізілді. Кейіннен бұл акт 1995 ж. 21 сәуірінде № 2230-мен толықтырылды. Қазақстанда қаржы аштығы басталды, төлемсіз, инфляция көрінбейтін өлшемге өсті. Өндіріс орындары банкротқа ұшырады.
Қазақстан 60% экономикалық потенциалынан айырылды, 40% жоғарыға экономикалық сападағы азаматтары жұмыссыз қалды.
Экономиканың құлдырауынан негізгі тауар өндіру көзі төмендеді. Елдің байлығы талан-таражға салынды, ірі өндіріс орындары шетелдік фирмаларға сатылды, елде жұмыссыздық қаптады. Халықтың күнкөрісі төмендеп кетті.
Қазақстанда кезіндегі жасалған өнімдер Азия, Африка, т.б. елдерге экспортқа шығарылған. Әлемдік саудада Алматы ауыр машина жасау зауытының, Өскемен мыс-мырыш зауытының және Шымкент прессавтоматы зауытының өнімдері сұраныста болды. Өскемен мырышы, Балқаш, Жезқазған катодты мысы, Шымкент қорғасыны Лондондық түсті металдар биржасында сапа эталонында жоғарғы және 1-сапалы болып есептелінді. Шикізатпен қатар Қазақстанда өндірілген өнім де жоғары сұраныста болды. Ал қазір тек пайдалы қазбалардан түсіп жатқан ақшалардың жұғындысымен ғана тіршілік етіп жатқанымызға мәзбіз.
Саясатта. Саясатта тәуелсіз Қазақстанда, саяси жағынан «демократиялық» деп аталатын мемлекетте, жаңа модель, яғни авторитетті және шығыстық деспоттық элементтерімен, ағайын-туыстық басқару жүйесі құрылған.
Демократияның үндеуі – сыртқы қолдану және сайлау алдындағы риторика, яғни мазмұнсыз көпірме сөздер. Ең қорлықтысы (намысқа тию) – билікте отырғандардың Қазақстан халқын аңқау, ақылсыз, демократияны түсіне алмайтын етіп көрсетуі. Бұл нағыз ұлт тарихын қорлау деп түсінуге болады.
Қазақ даласында қағандардың, билердің, болыстардың сайлау жүйесі, еркін сөз тәжірибелері бұрыннан қалыптасқан. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» деген нақыл сөз бар. Бұл дегенің еркін сөз емей, не?..
Жасалып жатқан жұмыстарға қарасаң, биліктегілер мемлекеттен гөрі – Астана құрылысына көп мән береді. Халықтың мүддесі мемлекет билігінде отырғандардың мүддесімен ауысқан. Конституция мен заңдарды оқығанда ұғатының – президенттің құқысы шексіз, ал жауапкершілігі ешқандай.
Қоғамда. Енді ес жия бастағанда, жарамсақтар тәуелсіз Қазақстанның тарихын ойлап шығара бастады. Халыққа «Қазақстан жас мемлекет», «Тәуелсіздік қанмен келген», «1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы бостандықтың қозғалысы», т.б.
Біз халықтың көзін ашуымыз керек. Ең бірінші «Жас мемлекетке» деген түсінік: бұл терминді Кеңестің басқа тараған мемлекеттері пайдаланбайды. Олар өздерінің түп-тамырын өзгертпеді. Біздің Қазақ мемлекеті ежелден келе жатыр. Жас мемлекет деп санау моральсыз. Біздің осыған дейінгі қазақ халқы үшін, жері үшін, бостандығы үшін қорғаған қағандар мен батырлардың барлық халық алдында, елі алдында өзін, дәрежесін төмендету деген сөз.
Соңғы жылдары білім беру жүйесі құрыды. Ғылым академиясы, басқа да мәдениет және білім ошақтары таратылған, миллиондаған халыққа, әсіресе ауыл адамына медициналық көмек көрсету қиындап кетті.
Биліктегілер Қазақстанның жетістігі – «ұлтаралық тұрақтылық» дейді. Осы сөзден кейін, тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанда ұлттар бір-бірімен қырылысқан секілді.
Негізгі этнос арасындағы достық пен сенімділік үкіметтің арқасында емес, Қазақстанның көпұлтты халықтарының достық қарым-қатынасының арқасында келген бейбітшілік. Қоғам тамырымен өзгерді. Бірақ ең өкініштісі – жақсы мен жаманды айыра алмай бара жатқанымызда.
Тәуелсіздікке кім ие болды? Бала (бала, жас нәресте) тәуелсіздікті алды ма? Соңғы жылдары 1000-нан астам бала (нәрестелер) елден шығарылды (сатылды, берілді) оның ішінде 300-дейінің жайы белгілі. Қалғандары белгісіз.
Жастар тәуелсіздікті алды ма? Қазақстанда 4 млн-нан астам жастар, оның тең жартысы жұмыссыздар. Бір бөлігі қылмыскерлер, жартысы түрмеде отыр.
Жұмысшылар тәуелсіздікті алды ма? Көптеген жұмысшылар жұмыссыз қалды. Зауыт, фабрикалар жабылып қалды.
Шаруалар тәуелсіздікті алды ма? Ауылдың 2/3 бөлігі талқандалды. Мал ұрлаушылар қаптады, қалаға қашты.
Кәсіпкерлер тәуелсіздікті алды ма? Әрбір кәсіпкердің артында бірнеше сауыншылар (фискалды, құқықтар және басқа органдар қаптаған), егер олардың алақандарына ештеңе салмаса, ертең жабылады.
Интеллигенттер тәуелсіздікті алды ма? Көбісі жұмыссыз, базардағы кішігірім сатушыларды құраушылар – солар.
Соғыс, еңбек ардагерлері тәуелсіздікті алды ма?
Қазіргі кезде жартылай қайыршылықта жүргендер – осылар. Қазақстанның патриоттары материалдық жағынан да, моральдық жағынан да басылды. Оларды садақамен, тегін тамақтандырумен дәрежелерін төмендетіп болды.
Сонымен тәуелсіздікті кім алды? Көптеген саясаткерлер мен зерттеушілердің қорытындылары бойынша, бүкіл үкіметті, Қазақстанды жекешелендіріп алған бір топ – тәуелсіздікті алды. Ал мемлекеттік қызметкерлер өзін-өзі еркін сезе алмайды. Бүгін олар «масалар», ертең өрмекшіге жем болған «шыбындар».
Тоқетерін айтқанда, өткен жиырма бес жыл миллиондаған қазақстандықтар үшін ең ауыр жылдар болды. Яғни, өндіріс кеміп, жұмыссыздық көбейіп, парақорлық, ұрлық, заңсыздықтың өршіген, халықтың материалдық, рухани жағынан кедейленген жылдар болып тарихта қалды.
