«Общественная позиция»
(проект «DAT» №36 (353) от 6 октября 2016 г.
Ұзынағаш трагедиясы: егжей-тегжей
Газетіміздің өткен санында Алматының іргесіндегі Ұзынағаш мал базарында өз тірліктерін жасап, бала-шағасын асырап жүрген үш ағайынды жігіттің өліміне қатысты жарық көрген мақалада қанды оқиғаға қатысты сұрақтың көп екенін айтып өткен болатынбыз. Осы іске қатысты полиция тарапынан толыққанды хабар болмаған соң, атышулы базарға, қарақшылық оқиға болған аймаққа барып, қазіргі жағдайдың мән-жайын біліп қайттық. Қанды қылмысқа қатысты мәліметтерден бөлек, оралман ағайындардың көкейіндегі кірбіңдер мен мұң-мұқтажын естіп, өз оқырмандарымызбен бөлісуді жөн санадық.
Естеріңізге сала кетсек, 18 қыркүйекте мал сатумен айналысып жүрген Долданұлы Жарқынбек, Зарлыханұлы Мұқият және Әлімхан Қадылбек есімді ағайынды үш азамат із-түссіз жоғалып, кейіннен өртенген көліктері мен көмілген денелері табылған. Осы іс бойынша күдікті ретінде Мұрат Оңалбаев және Талғат Сүлейменов есімді екі күдікті қамауға алынды. Алайда осы қылмыс екі адамның (оның бірі – бір көзі соқыр мүгедек) қолынан келді дегенге ел ішінде әртүрлі ой-пікірлер туып, қылмысты істі тергеуші құқық қорғау органдарына деген сенімсіздік артуда.
Қанды қарақшылық қылмысқа қатысты осы сияқты жоралғыларды (версия) тексеру мақсатымен бірнеше адамды сөзге тартқан едік. Бірақ олардың біразы өз пікірлерін айтудан ат-тондарын ала қашты. Ол түсінікті де – қорқыныш. Себебі Ұзынағаш мал базары кәсіпкерліктің ғана емес, сонымен бірге қылмыс пен үрейдің де ортасы екеніне көз жеткіздік. Өзін Нұрбақыт деп таныстырған мал сатушы былай дейді:
– Бір жігіттер малдарын 4 миллиондай теңгеге сатып, машиналарының кабинасынан ұрлатып алды. Оны істеп жүрген осы арада жүрген адамдар ғой. Олар үштен, бестен топтасып жүреді, бірақ кім екенін білмейсің. Бірі аңдиды, бірі қарауылдайды. Осы базардың тәртібі реттелсе, ұрлық-қарлық азаяр ма еді? Мысалы, біз сенбі күні кешкі сегіздерде келдік, таңға дейін жауынның астында тұрмыз. Машинаның ішінде жарты сағаттан көз ілдіргендей болдық.
Ұзынағаш мал базарын кәсіп еткен адамдардың арасынан Қытайдан көшіп келген Жексен Жармұхаметұлы деген бауырымызды әңгімеге тарттық. Мал сатушы қандасымыз осы қылмысқа қатысты білетінінен бөлек, көкейінде жүрген біраз нәрсенің шерін тарқатты.
– Сол күні біз марқұм болған жігіттерге қарама-қарсы орында малымызды сатып тұрдық, – деп бастады сөзін Жексен. – Мал өтпей тұрды. Мысалы, мен өзімнің малымды сатылмаған соң, кері алып қайттым. Бұл өзі бір нашар базар болды. Осының алдында да малымызды алып қайтқанбыз. Атылған ағайынды жігіттер де сөйтіп алып қайтқан. Бірақ сол күні таңертең «малды сататын болдық» деген. Алайда малды кімге, қаншаға сататынын айтқан жоқ, мен сұрағаным жоқ. Олар «бір кісілер келді, бірақ қожайындары артымыздан келеді, ақшасын әкеледі» деп айтты да қойды.
– Сатып алушы адамдар ретінде күдікті болып ұсталып отырған Талғат пен Мұрат есімді жігіттерді базардан көрдіңіз бе?
– Жоқ, бұрын-соңды ол екеуін көрмегем. Бірақ та сол күні саудаласқан адамдарды көрген жігіттер бар ғой… Жігіттер жоғалған соң, ел-жұрт ізденіске шықты. Менің артымнан тағы малым келген соң, іздеуге бара алмадым. Бірақ іздеуге шыққан менің қасымдағы адаммен үнемі телефон арқылы хабарласып, жағдайды біліп отырдым.
Оның айтуынша, Үлгілі деген ауылдың жанында әлгі екі мәшине батпаққа батқан. Оларға сол ауылдың бір азаматы көмекке келген. Маған сол азаматтың әңгімесін телефонмен баяндап берді.
Оған полицияда жұмыс істейтін, я бұрын істеген Айбек есімді бір жігіт келіп, осы жерде бір адамдардың көліктері бұзылып қалыпты, соны жасап берші деген. Ол жігіт тракторымен барған. Айтуынша, батпаққа батқан көліктердің жанында 5–6 жігіт жүрген. Түгел қызу. Арақтың бос бөтелкелерінің жатқанын көрген. Содан көліктеріне от алдырып берген. Кейін оны тартқанда, рөлде отырған адамның тәжірибесі жоқ болу керек, тормозды баспай, тракторды шалқасынан түсірген. Трактордың мұржасы сынып қалған, ол жалпысы 30–40 мың теңге тұратын нәрсе болғандықтан, төлеп беруді талап еткен. Сонда бір жігіт оған «менің қалтамда 25 мың теңге ғана бар, соны ала тұр, еш алаңдама, менің атым – Талғат, қалған ақшаңды ертең әкеліп беремін» депті. Тракторшы жігіт келіскен екен. Оны ертіп келген Айбек тағы бір трактор алып келіп, құлаған тракторды тұрғызған. Тракторшы жігіттің айтуынша, сол кезде екі мәшинеде мал болмаған. Ол: «Мына мәшинелерің таза қытайдыкі ғой» десе, «жоқ, біз сатып алғанбыз, Шымкенттікіміз» деген екен. Кейін Талғат 25 мың теңгесін беріп, «сен алаңдама, қалғанын кейін әкеп беремін» деп келіскен.
– «Біз Шымкенттенбіз» деп айтқаны кім болды екен сонда?
– Мәшинелердің басы-қасында жүрген жігіттің біреуі айтқан. Үлгілідегі тракторшы жігіт полицияда істейтін Айбекті ғана таниды екен. Бұны ертіп келіп жүрген сол ғой. Кейін белгілі боғандай, бұл Астана трассасында табылған, өртеніп кеткен мәшине екен.
Марқұм болған үш жігіт туралы айтсам, олар әрдайым мал әкеліп жүретін. Өздері өте жуас жігіттер болатын. Арасындағы Қадылбек моторист болған. Өте керемет, халықтың алғысын алып жүрген азамат. Жарқын мен Мұқият екеуі де біреудің бетіне қарсы келмейтін, шаруашылықтарын өздері жандандырып жүрген азаматтар еді.
Менің білуімше, марқұмдармен малдың ақшасына саудаласқан адамдарды көрген Мәуіт деген азамат бар – маған өзі айтқан: «Бұлар саудаласып жатқанда, қастарында болғанмын», – деп.
– Ол адамдардың жанында Талғат пен Мұрат болған ба?
– Ол екеуін осы Мәуіт деген жігітке көрсету керек. Таныса – сол таниды.
– Мәуітті немесе сіздерді осы іс бойынша сұрақ-жауап алу үшін полиция қызметкерлері іздеп келді ме?
– Мәуіт ауылдан әлі қайтып келген жоқ, соңғы рет екі-үш күн бұрын телефонмен сөйлескенімде, «мал жинап жүрмін» деп айтқан. Бізден ешкім сұрақ-жауап алған жоқ. «Полициямын» деген адам келген жоқ, көрген де жоқпыз.
Жалпы, Ұзынағаш базары Қазақстан көлеміндегі ірі базарлардың бірі. Аумағы да өте үлкен. Сондықтан базардың тәртібі өте мықты болуы керек қой. Әр жерден келіп жатқан халық, өздерінің нанын табамыз деп, 100–200 мәшине келіп жатады. Нешетүрлі адамдар келеді. Сондықтан соның бәрін түсіріп, жазып отыратын камералар болуы керек. Қайнаған базарда біреу ақшасын, біреу малын, біреу адамын жоғалтып жатыр. Сондайда камераның көмегі бар ғой.
Камералар базардың аузында ғана тұр, өздері үшін орнатқан. Ақша төлемей, мәшине өтіп кетпесін деген оймен қойылған камералар. Мал түсіріп, малды мәшинеге басатын жақта, әр бұрышта бір-бір камера орнату қажет. Қандайда бір жаман пиғылды адам камераны көрсе, оның жазып тұрғанын білсе, сескенеді ғой. Мен өзім Қытайдан келдім, онда қылмыс жасаған адам жазадан неге құтылмайды десем, барлық жерде қалың камера орнатылған екен ғой.
– Сонда сіз үш жігітті екі адам ғана өлтірді деп ойлайсыз ба?
– Менің ойымша, екі адам ғана болуы мүмкін емес. Бұл жағдайды полиция нақтылауы керек. Мұның артында үлкен қомақты нәрсе бар ма – соны анықтау қажет.
Мысалы, Ұзынағаш полициясының алдына адамдар жиналғанда, полиция нақты хабар бермей қойған. Айбек деген полиция туралы айтса, ондай адам жоқ, анау-мынау деген сыңай білдірген. Бәлкім, Ұзынағаш полициясын басып тұрған үлкен күш жатыр ма? Жоқ әлде базардың ішінде осымен астасқан адамдар бар ма деген мәселе халықты толғандырып тұр. Іздеуге қатысқан адамдар осы мәселелерді талқылап жүр: 5–6 адамның екі мәшинеде жүргені, олар бір-бірімен байланысты адамдар ма? Оның ар жағында басқа адамдар бар ма? Бірақ осы жәйтті сыртқа шығармау жөнінде келісім бар шығар. Бұның ортасында полиция бар ма? Бұл жағдай Ұзынағаштың полициясына нұқсан келтіретін болған соң, жасырып отыр ма – білмеймін. Осыны нақты тексеру керек.
Қазір полиция халықтың сенімінен қалған. Мысалы, біз Шығыс Қазақстаннан 1000 шақырымнан астам жол жүріп келеміз. Жол бойының бәрі ГАИ. Сол қалың ГАИ бізден ақша алады. Бір тоқтатқаны – 1000 теңге. Жарығың жанбай қалыпты, ана жерің үйтіпті, мына жерің бүйтіп қалыпты дейді. Барған жерде жөндеймін дегеніңді ұқпайды. Мен протокол жазам дейді. Содан соң еріксіз сұрағанын бересің. Солардың ішінде Қазақстанды өркендетейін, ортасын гүлдендірейін, тәртібін түзейін деп жүрген полиция көрген жоқпын. Олар өз қалталарына ақша жинау үшін шығып жүрген адамдар.
Шіркін, осыларды жай киім киіп, істеген тірліктерін камераға түсірсе деймін ғой. Не деген жамандық бұл! Құрым Қытайдың ішінен ондай дүние көрмедік қой біз. Мемлекеттің атынан жолда тұрған адам сол мемлекетке қызмет жасауы керек қой, шіркін! Қытайда қағазын, талонын кесіп береді. Еш дау-дамайсыз айыппұлды төлеп, қағазын аламыз. Мемлекеттің тәртібі, оның орнатқан заңы өз орнында тұру керек қой.
Осы Ұзынағаш базарының өзін алсақ, кірген кезде әр көлікке 1500 теңге, әр ірі қараға 700 теңге алады. Бірақ осынша ақша алынды деген еш қағаз берілмейді.
Мен атамекенге былтыр көшіп келгем. Қытайда да 17 жыл бойы мал тасумен айналысқам. Мал тасу – кәсібім. Осында келіп, заңсыз дүниелерді көріп, күйіп кеттім. Жол полициясының «келісеміз бе?» дегені не? Мемлекеттік заң бойынша тәртіпті бұздың десе, талонын кесіп берсін, пәлен жерге төлейсің десе – мақұл. Бұлар болса, «келісейік пе?» дейді. Еріксіз «ал» дейсің. Бұл дегенің саяси тонаушылық қой!
– Айтпақшы, Қытайда адам өліміне қатысты қылмыс үшін қандай жаза қолданар еді?
– Тек өлім жазасы немесе өмірлік түрме жазасы. Бірінші толық тергейді, қандай ниетпен, қандай құралмен өлтіргенін анықтайды. Егер өмірлік жазаға келмесе, атып тастайды. Қазақстанда адам саны аз, ату жазасын заң көтермейді деген ұғым – қате, ойдан шығарып алған дүние. Бұл үлкен бір байлардың өздеріне лайықтап шығарып алған заңы ма деп те ойлайсың кейде. Бір адамды атпасаң, ол адам үш адамды өлтіріп жатса, оның несі заң сонда? Қытайда мынадай мақал бар: «Бір тауықты сойып, мың маймылға сабақ өту» деген. Осындай қасақана адам өлтіргенді атып тастаса, басқаларға сабақ болар еді.
– Атамекенге оралғалы бері түйген ойларыңыз қандай?
– Мен көшіп келгелі бері жалпы түйіндегенім – жергілікті халықта тәртіпсіздікпен кеткен, заңға бағынбайтын адамдар көп екен. Бұл елдің заңы оларға жүрмей ме деп ойлаймын кейде. Бабаларымыз білектің күшімен, найзаның ұшымен алып қалған осындай ұлан-ғайыр жерде ұлағатты орта болу керек! Бір-бірімен қырылып, бір-бірімізді өлтіріп жатсақ, қалай ұйысқан ұлт боламыз?!
Қытайда бір жарым миллион қазақ бар: қазір сондағы ағайындарым телефон соғып, қайтыңдар деп жатыр. Сонда қазақ елі деп несіне келдік? Мен жанымды баға алмай келген жоқпын еліме. Қытайда үлкен шаруа қожалығым болған. Қазір Қытайдың өзі қымыздың пайдасын біліп алып, қымыз ішетін болған. Биемді байлап, малымды борлап, қытайға сатып жүре бермедім бе?! Жоқ, мен елім-жерім деп келдім. Балам Қазақстанда оқимын деді. 10 миллион қазаққа барып, баламызды қазақ қылайық дедік қой.
Себебі қазір Қытайда балабақшадан бастап, бәрі қытайша болып кеткен. Болашақта балаларымыз қазақтың дәстүрінен, салтынан, тілінен айырылып қалмасыншы деп келдік. Келген кезде жағдай осындай болса, ішің күйеді ғой. Қытайды мақтайын деп жатқаным жоқ, бірақ Қытайда бай болсаң, сені ресми түрде алға шығарып, үлгі етіп көрсетеді. Ал Қазақстанда болса, «өлгелі жүріп келіп еді», «байып алыпты», «оңбаған оралман» деген әңгімелер шығады. Не деген жаман нәрсе бұл! Қазақстанды ойласақ, бүгін оңалуымыз керек, әйтпесе болашағымыз бұлыңғыр болып қала береді.
Димаш АЗАМАТОВ,
«D»
Өз аузынан
Гүлнар Есіркенова,
жергілікті тұрғын:
ҚАНДЫ ҚЫЛМЫСТЫ
екі адам ғана жасағаны күдікті
–Ұсталған екі жігітті бала кездерінен білемін. Семьялары жуас жандар, өздерімен-өздері күндерін көріп жүрген. Талғаттың әке-шешесі бұрын қайтыс болып кеткен. Ал Мұраттың әкесі тракторист болған, біртоға кісі. Отбасыларында 6-7 бала бар. Қара жұмыс істеп бәрін жеткізген. Мұраттың өзі жалданып мал бағатын, біреудің тракторын айдап, шөбін шауып беретін. Сөйтіп күнін көріп, бала-шағасын асырап жүрген. Бұған қоса өзі мүгедек, бір көзі жоқ. Бұрын еш бұзықтықтарын, жаман әдеттерін естіген жоқпын. Әйелі жас балалармен үйде отырған. Ал Талғат ауылда «костоправ» болып жұмыс жасайтын. Әйелі – мұғалім. Ол да өзімен-өзі күнін көріп жүрген бала. Арасында «таксовать» ететін. Біз Ұзынағашқа барып, сүт сататынбыз, сонда бізді тасып жүретін. Осы жігіттер қанды қылмыс жасады дегенге сенбеймін. Өйткені бұдан бұрын жаман әдеттерін естімегенмін. Тіпті осы екі жігіттің мал базарына келіп-кетіп, малмен айналысқанын көрмеппін.