«Общественная позиция»
(проект «DAT» №6 (370) от 16 февраля 2017 г.
Әлеумет әуресі
Суицид сөзін латын тілінен аударғанда «өзін-өзі өлтіру», «өзіне-өзі қол салу» немесе «қасақана өз өмірін қию» деген мағынаны білдіреді. Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салуды мінез-құлқы біржақты, ауру, ақыл-есі кем адамның іс-әрекеті деп айтуға болмайды. Бұл әрекет көп жағдайда есі дұрыс адамның мінез-құлқында да кездесетін жағдай екені анықталып отыр.
Жасөспірім кезеңде суициалдық мінез-құлықтың кейбір өзгешеліктері болады. Мұндай мінез-құлық бұл жаста көп жағдайда демонстративтік немесе байбаламдық сипатты болып келеді. Жасөспірімдердің 10 пайызы шынайы өлгісі келетін ниет білдірсе, ал 90 пайызының іс-әрекеті көмекке шақырған жан-айқайы екені дәлелденген.
Жасөспірімдер арасында суицид оқиғаларының жиiлеуiне көбінесе отбасылық және қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы, зорлық-зомбылық, есiрткi қолдану, әртүрлі компьютерлік ойындар, атыс-шабыс, қантөгіске толы фильмдердің тікелей әсері бар. Ғалымдар бұл абыройсыз өлім көбінесе өмірдегі таршылық, материалдық тапшылықтан, одан қалса, ақыл-есі кемдіктен болады деген болжам айтып келеді. Алайда бақуатты, жағдайы жаман емес немесе мансапты, басшы адамдардың өзін-өзі өлтіруін қалай түсінеміз?
Соңғы жылдары мектеп жасындағы оқушылардың өз-өзіне қол жұмсау оқиғасын жиі қайталануының дендеп кетуінің бір ұшы «памперстің» кесапатында жатыр. Себебіне үңілсек: «памперс» киіп ержеткен бала қай кезде, қай жерде, қандай күйде болғанына қарамастан (ұйықтап жатып та), дәретке отырып қояды. Өйткені ол балада дәретін уақыт пен орынға қарай реттеп, ұстап жүру қабілеті жойылған. Яғни, рефлекс әлсіз немесе қалыптаспай қалған. Сәби кезінде орнықпай қалған рефлекстің зардабын есейгенде тартпақ. Қысқасы, «памперстің» салдарынан дәрет сындыру рефлексі жойылып, «энурез», яғни шыжың дертіне ұшыраған жасөспірім ақыры өзін-өзі мерт етіп тынады.
Шыжың дерті балабақшаны қойып, мектептің жоғарғы сынып оқушылары арасында да көптеп кездеседі. Әрі жыл сайын көбею үстінде. Дәретіне ие болмаудың ақыры қасіретті жағдайға әкеліп соғады. Ондай жағдайға ұшыраған баланың ішкі күйзелісін әдетте әркім түсіне бермейді. Депрессиялық жағдайға түскен баланы ата-анасы, тәрбиеші, мұғалім, достары, жақындары байқаған бойда психологтің кеңесін алғандары дұрыс.
Депрессия – қазақтың жабығу, торығу, күйзелу секілді ұғымдарына балама ұғым. Бұл өзі нарықтық қоғам орнаған соң ең көп қолданылатын әрі ең бір «сәнді» сөзге айналды. Адам бойындағы стресстік жағдайлар мен жүйкенің шаршауы депрессияға жетелейді, сондықтан бұл жағдайдың қайсысы қайдан шығып жатқандығын ол біле бермейді. Сонда суицид жағдайында жанүзетіндердің көбі жабығудың, торығудың, күйзелудің торынан құтылудың жолы – өлім деп біліп, солай шешім қабылдайды деген сөз.
Депрессиялық жағдайға түскен адам жиі агрессиялы (ұрысқа, қақтығысқа бейім) болады. Сонымен бірге оның агрессиясы бірінші кезекте өзіне, содан соң жақынына және қоршаған ортасына бағытталады. Көп жағдайда жақындары немесе қоршаған ортасы оның бойындағы өзгерістерді түсінбейді де, қабылдай да алмайды. Ал бұл оны көптеген тығырыққа тіреп, соңы суицидке әкеліп соғуы мүмкін.
Міне, осы жағдайлардың барлығында бірінші кезекте ата-анасының, отбасының, тәрбиешінің, мұғалімнің, медбикелердің, жалпы тәжірибелі дәрігердің, психолог пен психиатрдың, достарының көмегі қажет. Өкінішке орай, жалпы тәжірибелі дәрігерлер депрессияны дер кезінде анықтағанымен, көпшілік психолог пен психиатр қызметінің не екендігін және оның не үшін қажеттігіне мән бере бермейді. Алайда депрессиялық жағдайда адамға көбінесе отбасы мүшелерінің шынайы қамқорлығы, жақындығы, түсіністігі мен демеуі қажет екенін ескерген жөн. Сіз өзіңізге жақын адамда депрессия басталғанын байқасаңыз, оның себептерін анықтауға тырысыңыз. Бұл – мүмкін болатын қауіпті жағдайдың алдын алуға пайдасын тигізеді. Осыған орай ұсынылатын психологиялық, медициналық, педагогикалық кеңес:
1. Депрессия кезінде өзі қызығатын жұмыспен, нәрсемен айналысуына ықпал жасаңыз, көмек беріңіз. Оның бір өзін жеке қалдырмауға тырысыңыз. Егер ол қарсылық білдірсе, онда жайына қалдырыңыз, мүмкін, осылай болғаны жақсы шығар, бірақ қадағалауды ұмытпаңыз.
2. Оның сіз үшін қадірлі екендігін, жақсы көретініңізді, оның қаншалықты жақындарыңызға керектігі туралы көп айтыңыз. Оның сізбен бірге болуы өте қажет екендігін көрсетіңіз, дәлелдеңіз.
3. Күн тәртібін жиі өзгертіңіз, егер мүмкіндік болса, оның барғысы келіп жүрген жаққа немесе оның жағымды естеліктер қалдырған жерлеріне барып қайтуға тырысыңыз. Бірге жүретін саяхатқа, қыдыруға немесе қонаққа баруды алдын ала жоспарлаңыз. Бұл оған көп көмегін тигізеді, себебі ол жақын болашаққа өз жоспарларын құра бастайды, сөйтіп теріс ойлардан арылуы мүмкін.
Депрессия адамда жеңіл немесе ауыр өтуі мүмкін. Дегенмен, одан сауығып кетуге әбден болады. Өзіңізге жақын адамдарға көңіл бөліңіз, оларды сүйе біліңіз, психолог пен психиатр мамандардан кеңес алудан қорықпаңыз.
Нұрлан ЕСЕНҒАЗЫ,
Ақтөбе медициналық колледжі
суицидтің алдын алу комитетінің төрағасы