ТӘҢІР қазақтың құдайы ма, әлде ескілік тарихы ма?

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №33 (397) от 14 сен­тяб­ря 2017 г.

 

Түп-тұқи­ян

 

 

Ашық энцик­ло­пе­ди­ядағы деректер­де Тәңір­шіл­дік – дәстүр­лі түр­кілік дүни­е­та­ным­ның баста­уын­дағы діни сенім.

 

Тәңір­шіл­дік сенім­нің Ұлы Тәңірісі – берік қан­да­стық жүй­е­ге негіз­дел­ген түр­кі қоға­мы­ның Жара­ту­шы­сы әрі Иесі. Ұлы Тәңір­дің елі де, қаға­ны да, жері де киелі әрі қуат­ты деп таны­лған. Тәңір­шіл­дік ұлт­тық пси­хо­ло­ги­я­ны, яғни ұлт­тың діл­дік сипа­тын аны­қтай­тын таным­дық өлшем.

Ибн Фад­лан (Аббас хали­фа­ты­ның елшісі) Х ғасыр­дың басын­да оғыз еліне жасаған сая­ха­тын­да «түрік­тер­дің қиын-қыстау кезең­де «Бір Тәңірі» деп, басын көк­ке қара­тып мінә­жат ететін­дік­терін» айтқан.

Әртүр­лі дін адам­да­рын пікір­та­ласқа шақы­рған Мөң­ке хан­ның: «…Біз тек қана Бір Тәңір­ге құл­шы­лық ете­міз» деген ұста­ны­мын еуро­па­лық мис­си­о­нер-сая­хат­шы­лар Мар­ко Поло, Джо­ван­ни Пла­но Кар­пи­ни, Виль­гельм Руб­рук мәлімдеген.

«Тәңір» ұғы­мы Шумер сына жазу­ла­рын­да, ғұн­дар­да «зин­гир» (қаза­қта «зең­гір» сөзі бар) түрін­де кез­де­седі. Ұлы Тәңір­ді «Көк, Ұлы, Нұр», т. б. сипатта­удың бәрі аспан­ды білдіреді.

VII ғасыр­да ислам дінінің келуі­мен қаза­қтың Тәңір тура­лы ұғым-наны­мы түгел мұсыл­ман­дық түсінік­ке алма­сты. Атап айтқан­да, «Бір Тәңір­шіл­дік» таны­мы «Жалғыз Алла Таға­ла­ның» ұғы­мы­на дәл­ме-дәл кел­ді. Қаза­қтар әлі күн­ге дей­ін «Алла жары­лқа­сын» мен «Тәңір жары­лқа­сын» ұғым­да­рын қатар қол­да­на­ды. Тәңір – ұлы Алла­ны біл­діретін ұғы­мға айналды.

Десек те, оның эле­мент­тері мен таным­да­ры қаза­қтың бой­ы­на ислам құн­ды­лы­қта­ры­мен кірі­гіп, бүгін­ге дей­ін жетіп отыр. Ырым, тари­хи салт-дәстүр­ге айна­лып, ұрпақтан-ұрпаққа жалға­сып келеді. Ал ислам мен хри­стан, буд­да дін­дері жет­пе­ген саха, хакас, бурят сын­ды түр­кі халы­қта­ры үшін кәдім­гі дін дәре­же­сіне дей­ін көтерілген.

 

Әр халы­қта әр қалай отпен ала­стай­ды. Ол дәуір­де түн­де пай­да­ла­на­тын оттан басқа қуат­ты жарық көзі, шырағ­дан бол­маған. Кіш­кен­тай сәбиін бесік­ке бөлей­тін ана әлдебір жылан-шаян­дар кіріп кет­пе­сін деп, сәбиін қорғау үшін от жағып, бесік­те­гі жая­лы­қтар­ды соның жары­ғы­мен тек­серіп, жаман нәр­се­лер­ді алып тастап оты­ра­ды. Ала­стай оты­рып, сәбиі үшін тілек тілей­ді. Міне, тари­хи, ғылы­ми, діни тұрғы­дан алған­да бұл ешқан­дай отқа табы­ну емес.

Деген­мен, отқа жылы­нып, тамақ пісіріп, жары­ғын пай­да­ланған жұрт оны киелі санай­ды. Сон­ды­қтан ислам діні жет­пе­ген кей халы­қтар әлі күн­ге от арқы­лы діни жоралғы­ла­рын жасап жүр.

Саха Рес­пуб­ли­ка­сы және оның маңын­дағы бір қауым ел Тәңір­шіл­дік­ті дін ретін­де таң­да­ды. Сол арқы­лы өз ұлы­ста­рын бір сенім, бір дін­ге жинап отыр. Тіп­тен рес­пуб­ли­ка­лық дең­гей­де наси­хат­тап, діни ғиба­датха­на­лар сала баста­ды. Бұл үрдіс енді мұсыл­ман халы­қта­ры сана­ла­тын татар, башқұрт, қазақ, қырғы­здар­да да тара­ла бастапты.

Қазақ ара­сын­да әлі де сақта­лып келе жатқан дәстүр­дің бірі – «отқа май құю». Бұл да сол көне тарих­тан Тәңір­ге мінә­жат қылған кез­ден қалған ырым. Қазір әдет-ғұрып, салт ретін­де қабыл­да­на­ды. Келін алғаш рет үйдің есі­гін аттаған­да, от жағып, оның үстіне май құй­ып, лау­ла­та­ды. Сол кез­де де «Құдай (Алла) оты­мы­зды өшір­месін, лау­лат­сын! От ана­мыз қол­да­сын!» деген сөз­дер де айтылады.

«Отпен ала­стау» демек­ші, Саха Рес­пуб­ли­ка­сы­нан кел­ген темір­шілер­дің көне заман тәсілі­мен темір қоры­тқан­да­рын көзі­міз­бен көр­ген едік.

Аға­шқа ақтық (ақ шүбе­рек) бай­лау – аға­шқа табы­ну­ды біл­дір­мей­ді. Бұл да сол ескі­ден жет­кен сарқын­шақ. Ақтық кез кел­ген жер­ге бекер­ден-бекер бай­лан­бай­ды. Қан­дай бол­ма­сын бір киесі бар деп есеп­тел­ген неме­се әулие адам­дар­дың мүр­десі жатқан жер­лер­де­гі аға­шқа, ада­мға сая болған жапан­дағы жалғыз аға­шқа бай­ла­на­ды. Бұл кие­ге деген құрмет.

Шыны­мен де, киенің және иенің бола­ты­нын әркім түсі­неді. Өйт­кені бәрі де тыл­сым хик­мет­тің барын түй­сі­неді. Тіп­тен кей жағ­дай­да ғылым жау­ап бере алмай­тын нәр­се­лер­ді кие ұғы­мы арқы­лы оп-оңай ұғып ала қоя­мыз. Қабір басын­дағы аға­штарға ақтық бай­ла­уды да ару­ақтарға құр­мет ретін­де түсі­ну­ге болады.

Ару­ақ – рух­тар. Адам – жан (рухы) мен тән­нің бір­ге өмір сүруі. Жан дене­ден бөлек өмір сүреді деген көне ұғым­нан туған діни наным бой­ын­ша өлген кісінің тір­шілік­те­гі адам­дар­ды желеп-жебеп жүретін жаны (ару­ағы). Халы­қта ару­аққа, әсіре­се тірісін­де ел аға­сы, батыр­лар мен билер болған қадір­лі адам­дар­ды, әулие-әнби­е­лер­ді қаси­ет тұтып, киелі санап, соның ару­ағы­на сиы­ну сал­ты кең тараған. Ерте­де ел қорға­уға аттанған сар­ба­з­дар май­данға кір­ген­де, жек­пе-жек­ке шыққан­да неме­се намысқа шапқан­да, руға, ала­шқа ұран болған ата­лар ару­ақта­ры­на сиы­нған. Қаза­қтар зират маңы­нан өтіп бара жатып, дұға жасай­ды, құран оқып, бата қай­ы­ра­ды. Басы­на күн туып, ел-жұр­ты­нан ауып бара жатқан­дар зират­тан бір уыс топы­рақты ала кете­ді. Малға індет тиген­де зиратқа түне­те­ді. Бала көтер­ме­ген әйел­дер, созыл­ма­лы сырқат­тар ару­ақтар­дан қай­ыр-шапағат тілеп, басы­на түнейді.

Құран­да: «Ең соңын­да рух­тан сұра­ла­ды» – деген аят бар. Ал «Ару­ақ» «рух» сөзінің көп­ше­сі. Ұлты­мы­здың «қай­тыс бол­ды», «қайт­ты» деп ата­уын­да да үлкен мән бар екенін осы­дан түсі­не­міз. Оның үстіне құран­да әули­е­лер­дің келетіні ескертілген.

Яғни, рух­тар «хара­сат күніне» дей­ін өмір сүреді, өлмей­ді. Сол себеп­ті ару­ақ та «Тәңір­ден (Алла­дан) тілек тілей­ді» деген халы­қтық таным қалып­тасқан. «Ару­ақ қол­да­сын!», «Алла атса оңа­лар, ару­ақ атқан оңбай­ды!» деген мақал­дар – халқы­мы­здың ару­ақ тура­лы ұғы­мы­ның өте жоға­ры дең­гей­де екенін көр­сет­се керек. Пай­ғам­бар Мұхам­мед Мұста­фа­ның (с.ғ.с) қабір басы­на барып, ару­ақтарға арнап құран бағы­штаға­ны тура­лы хади­стер де бар. Бұл тұрғы­дан алған­да «Ару­ақ» ұғы­мы да исла­мға жат емес. Аллаға серік қосу деп те қаралмайды.

 

Ады­рас­пан­ды тұта­тып, ала­стап жүр­ген­дер­ді база­рдан әлі күн­ге көру­ге бола­ды. Ады­рас­пан – у қай­та­ра­тын, түр­лі бак­те­ри­я­лар­ды, мик­роб­тар­ды өлтіретін улы өсім­дік. Оны тұта­ту арқы­лы үйді түтін­мен ала­стап, түр­лі мик­роб­тар­дан ары­луға бола­ды. Соны­мен бір­ге көшпе­лі халы­қтар оны сабы­нға салып, былғай­ды. Қол­дан жаса­ла­тын ол сабын­дар да адам денесін­де­гі түр­лі тері ауру­ла­ры мен бөріт­кен­дер­ді емдей­ді. Тіп­тен дала аңшы­ла­ры ады­рас­пан­нан у жасап, қасқыр, түл­кі де аулай­тын болған.

Арша да – мик­роб­тар­ды, бак­те­ри­я­лар­ды өлтіретін мәң­гі жасыл өсім­дік. Аңы­здарға сүй­ен­сек, аршаға Тәңір­дің мей­ірі­мі­мен «өлме­стің суы» тамған екен. Сол себеп­ті мәң­гі жасыл болып тұра­ды. Жұрт оны құман­дағы суға салып қой­ып, әр күні жуы­нуға пайдаланды.

Тұта­тып үй ішін де ала­стай­ды. Жын-шай­тан­ды, жаман дуа­лар мен қара энер­ги­я­лар­ды қуа­ды. «Арша тұрған жер­ге шай­тан бар­май­ды» деген наным бар. Бұны «Тәңір­дің мей­ірі түсіп, өлме­стің суы тамған» қаси­ет­ті өсім­дік­тің киесі­нен шай­тан­ның да қорқа­тын­ды­ғы­мен түсіндіреді.

 

Тасат­тық беру – көне­ден келе жатқан сал­ты­мыз. Бұл да бар­лық түр­кі халы­қта­ры ара­сын­да таралған. Алай­да мұсыл­ман халы­қта­рын­да дін­ге де кірік­кен. Ескі наным бой­ын­ша түр­кілер сиқыр­мен жын шақы­рып, жаң­быр жауғы­за­тын және дауыл соқты­ра­тын болған. Бұл тәсіл­дер­ді пай­да­ла­нып жүр­ген түр­кілер әлі бар. Мыса­лы, саха, хака­стар­дың көп­те­ген діни жоралғы­ла­ры соған келеді.

Ал тасат­тық – қаза­қта жауын тілеу мақ­са­ты­мен Құдай разы­лы­ғы үшін көп­шілік аты­нан құр­бан шалу мағы­на­сын­да қол­да­ны­ла­ды. Шама­ла­ры­на қарай ірі қара, ұсақ мал­ды құр­бан­ды­ққа шалып, көп­шілік­ке етін асып, дастарқан жай­ып береді, құран оқып, дұға жасап, Жара­ту­шы иеміз­ден елдің тыны­шты­ғын, түр­лі қауіп-қатер­ден сақта­уын, егін өнім­ді болуын сұрай­ды, жаң­быр тілей­ді. Бір сөз­бен айтқан­да, тасат­тық – діни рәсім­ге айналған.

Тасат­ты­ққа сой­ы­лған мал­дың қан-жыны ағын суға не көл­ге төгіледі. Дұға­сы жаса­лып, тілек тіле­неді. Яғни, амал мен ниет қабысқан.

Тасат­тық беріл­ген кез­ден бастап тілек­тері орын­да­лып, жауын жау­а­ды. Осын­дай хик­мет­ке өзі­міз талай рет куә бол­дық. Көз­бен көріп тұрып сен­бе­у­ге де болмайды.

 

Қыдыр ата – миф­тік бейне. Түр­кі халы­қта­ры мифо­ло­ги­я­сын­да Қыдыр бей­несінің аста­ры­нан ислам дініне дей­ін­гі және онан кей­ін­гі кезең­де пай­да болған екі діни-фольк­лор­лық дәстүр түсіні­гі қатар аңғарылады.

Қыдыр ата – қазақ түсіні­гіне қыды­рып жүретін, кез­дескен ада­мы ұна­са бата беретін ақсақал. Бата алған адам «Қыдыр дары­ған» ата­лып, сәт­тілік пен бақы­тқа кене­леді екен.

Қыдыр – әртүр­лі кей­іп­те (көбіне кедей адам секіл­ді) қыды­рып жүреді. Одан сый не бата алу үшін кез кел­ген ада­мға, оның әле­умет­тік ман­сап-мәр­те­бесі мен бай­лы­ғы­на, киі­міне, түр-әлпе­тіне қара­май, ықы­лас көр­се­ту керек (өйт­кені ол Қыдыр болып шығуы мүм­кін). «Қыры­қтың бірі Қыдыр» деген сөз содан қалған.

Ал Құран­да Қызыр тура­лы ашық айтыл­май­ды. Алай­да «Кәһф» сүресінің 60–82 аят­та­рын­дағы: «Өз тара­пы­мы­здан оған рақым бер­ген және ілім үйрет­кен құл­да­ры­мы­здың бірі» (18÷65) деп тіл­ге тиек етілетін кісінің Қызыр (а.с.) екені білі­ну­де. Өйт­кені тіке пай­ғам­ба­ры­мы­здан жет­кен сахих хади­стер­де бұл кісінің Қызыр екені анық айты­лған (Бұһа­ри, Илм, 16, 44).

Жал­пы, ислам ғалым­да­ры мұн­дай көне таным-түсінік­тер­ді зерт­теу арқы­лы діні­міз­ге сая­тын ортақты­қты көп­теп таба алады.

Алма­ты­лық аза­мат (аты-жөнін айт­па­уды өтін­ген): «Біз қоғам­дық ұйым ретін­де тір­кел­сек те, дін ретін­де тір­ке­ле алмай отыр­мыз», – деп отыр. Бұл жігіт­тің айтуын­ша, егер тәңір­шіл­дік заң жүзін­де «дін» ретін­де таныл­са, үкі­мет жер беріп, ғиба­датха­на салуы­на рұқ­сат ету­ге мін­дет­ті екен.

Өйт­кені заң бой­ын­ша бар­лық дін­дер­ге бір­дей жағ­дай жасау қарас­ты­ры­лған. Алма­ты­лық тәңір­шіл­дер бұл тетік­ті пай­да­ла­ну үшін бір жағы­нан мүд­делі адам­дар тобын құрып, енді бір жағы­нан діни жоралғы жол­да­рын қарас­ты­рып жатыр.

 

Бей­сен АХМЕТҰЛЫ

 

• Түп­нұсқа: informburo.kz/kaz/tr-azaty-dayy-ma-lde-esk-dur-tarihy-ma-.html