«Общественная позиция»
(проект «DAT» №38 (309) от 05 ноября 2015 г.
ДАТ!
Тәуелсіздік алғаннан бері бірнеше рет қайталанған дағдарысқа әлемдік экономикалық дағдарыстың кесірі тиді деген ақордалық ресми насихат үдеп барады. Оның мәні – «кінә бізден емес, әлемнің жағдайы солай» деген алдарқату және сол арқылы үкімет басының тапжылмас билігін сақтап қалу.
Қазақстан тап болған дағдарыс, шынымен де, әлемдік экономиканың жағдайына байланысты ма? Осы және басқа да сұрақтар жайлы «ДАТ!» айдары аясында «Тұран» университеті Қазақстан қоғамын жүйелі зерттеулер институтының директоры, экономика ғылымдарының докторы, профессор Тоқтар ЕСІРКЕПОВ мырзамен сұхбаттасқан едік.
– Тоқтар аға, президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі ел экономикасы күрделі дағдарыс жағдайына тап болғанын мойындады. Ол тіпті мемлекеттік бюджеттің кірісі 40 пайызға кеміп кеткенін де айтты. Ал сіз ел экономикасын қазақ қоғамының ішкі жағдайларымен қатар зерттеп жүрген маман ретінде бұл дағдарысқа қандай сипаттама берер едіңіз?
– Тәуелсіздік алғаннан бергі ширек ғасырға жуық уақыттың ішінде президент мойындаған ең үлкен дағдарысқа тап болып отырмыз. Экономикалық есептеулерді салыстырар болсақ, Қазақстан 2007–2008 жылдарғы әлемдік дағдарыстың шырмауынан толық шыға алмады. Кейбір сарапшылар бұл дағдарысты сол дағдарыстың салдары және жалғасы дейді. Бірақ мұның өзінде екі түрлі себеп бар. Біріншісі – әлемдік қаржы дағдарысы десек, екіншісі – күні бүгінге дейін жүргізіліп келген экономикалық саясатымыздың осалдығы мен шикілігі деу керек.
Қазақстан билігі ашық экономика жүргізіп отырмыз, көптеген елдермен байланысымыз бар деп, шетелдік инвестицияның арқасында елге тартылған шетелдік қаржы көздері арқылы негізінен бюджетті жауып отыр. Сондықтан мен айтар едім – басты себеп ішкі жағдайда жатыр. Экономикалық тепе-теңсіздік (диспропорция) нақты сектор мен қаржы секторының арасында жүріп жатты. Ал қаржы секторы мен банк, банк пен қор нарығының арасындағы қарым-қатынас та бір-бірімен қабыспады. Шикізатты өндіруші мен өндірмейтін саланың арасындағы теңсіздік те осы дағдарысқа әкеліп соқтырды. Банктерді дағдарыстан құтқару үшін, ең алдымен Ұлттық қордан 10 миллиард доллар алынып еді, кейіннен ол соманың мөлшері көбейіп кетті. Ішкі жалпы өнімнің 20 пайызына тең келетін қаржы жұмсалды деген мәлімет белгілі болды.
– Ел президентінің пікірі бойынша, мұндай жағдайға біз әлемдік қуат көздері нарығындағы дағдарыстың салдарынан душар болған екенбіз. Ал сарапшылардың пікіріне қарағанда, әлемнің дамыған елдерінде мұндай қорқынышты жағдай жоқ: Еуроодақ елдері экономикасында аз да болса өсім бар; АҚШ тұрақты даму жолына түскенін мәлімдеді: Қытай қаржы нарығындағы қиыншылықтарға қарамастан, өткен жылғы даму тенденциясын сақтап отыр. Сонда әлемдік мұнай бағасының құлдырауы Ресей мен Қазақстанға ғана әсер етіп жатқанын қалай түсіндірер едіңіз?
– Әртүрлі көзқарастың айтылуы заңды. «2007–2008 жылғы қаржы дағдарысының үшінші кезеңіне тап болдық, әлемдік дағдарыстың бізге ешқандай қатысы жоқ» дейтіндер де бар. Иә, АҚШ-тағы Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) үш пайыздан астам өсті, Қытай өзінің экономикасындағы 7 пайыздық дамуын тұрақты сақтап отыр.
Қазақстанның тауар айналымының негізі Еуропа елдеріне жөнелтіліп, экспорттан түсетін табыстың 45 пайызы де сол жақтан келеді. Евроодақ елдерінде биылғы өсім бір пайыздай болады деп күтілуде. Басқа дамыған елдерді алып қарасақ, олар да орташа қалыпты дамуда. Сонда бізге дағдарыс қай жақтан келді деген заңды сұрақ туады.
Дағдарыс – шикізатқа, соның ішінде мұнайға тәуелді елдерді шырмап отыр. Ең бастысы – шикізатқа тәуелді экономика «мұнайдың киесіне» ұрынып, «голланд ауруына» ( «Голланд ауруы» мемлекеттің шикізаттан түсетін қаржыға тәуелділігін, жаңашылдық дамудан кенжелеп қалғанын білдіреді. Бұл – шикізаттан түсетін қаржыны қанағат тұтып, қоғамның дамуын тығырыққа тірейтін қауіпті дерт. – Ред.) шалдығады деген ұғым бар. Мұнайдан түскен мол қаржыны иемденген елдің экономикасы жақсы дамымайтынын әлемдік сарапшылар әлдеқашан дәлелдеген. Бюджетке қыруар табыс түсіп жатқанда, шағын және орта бизнес (ШОБ) пен ауыл шаруашылығы, экономиканың басқа салалары билікті аса қызықтырмайды.
Мұнай өндіру үшін күш-қуат жұмсаудың қажеті шамалы: жан ауыртпайтын табыс көзі әрі шетелдік инвестициялық компаниялардың ақшасы өзінен-өзі келіп құйылып жатады. ШОБ-ті дамыту үшін күні-түні жұмыс жүргізу талап етіледі. Үкіметтегі шенеуніктер тегін мұнайға солай шылқып отырғанда, ауыл шаруашылығына мойнын бұра ма?
Дағдарысқа тап болған мұнайлы Ресей мен Қазақстанды салыстырар болсақ, өткен жылдарда, мәселен, 2013 жылы біз 68,1 миллион тонна мұнайды экспортқа шығарған екенбіз, одан 52,2 миллиард доллар ақша түскен екен. Ішкі тұтынатын мұнайымыз 13,7 миллион тонна болды десек, жалпы өндірген өніміміз 81,8 миллион тоннаға жеткен. Жалпы өндірілген мұнайдан 58,9 млрд ақша тапқан екенбіз. Бұл абсолюттік көрсеткіш десек, республикалық және жергілікті бюджетті қосқанда, яғни ортақ бюджеттегі мұнайдың үлесі 44 пайыз болған. Экспорттан түсетін табыстың 60 пайызы тек мұнайдан түскен.
Ал Ресейде 2015 жылдың бірінші жарты жылдығындағы есеп бойынша, өткен 2014 жылмен салыстырғанда, экспорттағы мұнайдың жалпы құны 40,7 пайызға арзандап, 100 миллиард доллар қаржысын жоғалтқан. Қазақстан 25 миллиард доллардан айырылған. Бұл – АҚШ Қаржы министрлігінің есебінің мәліметі.
Қазақстандық ресми статистикадан тыс, әлемдік қаржы институттарының мәліметтеріне сүйенсек, еліміздің ЖІӨ мөлшері 185 млрд долларды құрайды. Халықтың жан басына шаққанда бұл – 10 345 АҚШ долларына тең. Ал Кеңес Одағы құрамындағы Қазақстанның 1990 жылғы ЖІӨ-і – 9211 доллар болыпты. Кейбір сарапшылардың бағалауы бойынша, сол кездегі доллардың құны қазіргіге қарағанда 5 есе қымбат болған.
Шикізат ресурстары экспортының көлемі Қазақстанның ЖІӨ-інің ішінде 72 млрд доллардан асады. Егер де бұл соманы жан басына бөлетін болсақ, жыл сайын шамамен 4015 доллары көлемінде шикізат байлығы қазып алынады екен. Ал енді бұл сандарды теңгеге аударып, отбасылық коэффициентке көбейтетін болсақ, 4 500 000 теңгеден асатын қазіргі және болашақ ұрпаққа тиесілі ұлттық байлық әрбір түтіннің бюджетінен шетелге шығарылады екен. Ұлттық табиғи байлығымыз бен болашақ ұрпаққа арналған қордың тоналуын осы сандардан анық аңғаруға болады.
– Осы орайда тәуелсіз экономистер қауымдастығы тарапынан Қазақстанның дағдарысқа тап болуына елдің экономикалық моделі дұрыс таңдалып алынбауы себеп болды деген пікірлер айтыла бастады. Дегенмен, қазақстандық экономикалық модельдің кемшілігі осы ғана ма? Біздің экономиканың тұралауына қоғамдағы стагнациялық жағдайдағы саяси аспектілер әсер етпеді деп айта аламыз ба?
– Экономикалық модель ұғымының талдауы кең. Экономикалық салаларды құрылымы бойынша шикізатты және шикізатқа жатпайтын модель деп қарастыруға болады. Осы ретте елімізде қалыптасқаны – шикізатты мұнай-газға негізделген. Бір пікірлер бұл – қате стратегия дейді. Енді бірі дұрыс деген баға береді. Әлемдік тәжірибені қарасаңыз, ең жақсы экономикалық модель – мұнайлы Норвегияда дейміз. Кесіп айттын болсақ, таңдалып алынған модель дұрыс шығар, алайда оның іске асырылуы – басқа мәселе. Бірінші жағынан алып қарсақ, қаржы көздерінің негізін сыртқа, табиғи ресурстарымызды шетелдіктердің қолына беріп, шеттен инвестиция тарттық. Дегенмен, нарықтық экономикаға көшіп, қалыптасқан ел болу үшін, мұнайды арқау ету – қателікке жатпайды.
Екінші жағынан, түскен қаржы экономикалық даму бағдарламаларына жұмсалуы керек еді: ол жоспарымыз орындалмады. Яғни, биліктің мұнайға иек артуы «құнығу синдромын» тудырып, «тегін» келіп түсіп жатқан ақшаның буына мастандырды. Үкімет басшысы елдің алдына шығып, мәселенің мән-жайын түсіндіргенін көрген де, естіген де емеспіз.
– Ендеше сол Кәрім Мәсімов үкіметінің «экономиканы қолмен басқару» моделі экономикалық түйсік (категория) дәрежесінде утопиялық саясат болғаны қазақстандық дағдарыстың бір сипаты деп айтуға бола ма?
– Бүгінгі үкіметке қатысты бір ғана мысалды айтсам жеткілікті шығар: президент Назарбаев дағдарысқа қатысты мәлімдеме жасаған кезде үкіметтің дағдарысқа қарсы бағдарламасы жоқ екендігі жалпақ жұртқа жария болды. Масқара емес пе: қиын-қыстау кезеңге арналған бағдарлама үкіметтің қолында кез келген уақытта дайын тұруы керек қой. Шикізатты экономикаға тәуелді елдегі бағыттың өзіндік қатерлері бар екенін Халықаралық валюта қоры, басқа әлемдік қаржы институттары баяғыдан бері айтып келеді.
Экономиканы дамыту құралындағы шикізат көзі мұнай десек, шикізатты экономикадан диверсификациялық экономикаға өткізу көзі ретінде осы құрал пайдаланылуы керек еді. Үкіметтің қаржы көздерін ірі бағдарламаларға, мәселен, индустриалды-инновациялық дамуға салуы сәтті болған жоқ. Оның басты себебі – үкімет ешкімнің алдында есеп бермейді. Оның үстіне есебі жоқ мол қаржыны бақылайтын, қадағалайтын орган атымен жоқ. Осындай жағдайда «голланд ауруына» жол берілмегенде – қайтсін?!
Негізінен бір-екі ғана салаға бағытталған экономика толыққанды даму жолына түсе алмайды. Үкімет жаңаруы керек еді, оның дағдарыс жағдайына жұмыс жүргізуге лайық еместігін қарапайым жұрт та біліп отыр. Ал мұнайы жоқ мемлекеттер, керісінше, жағдайын оңдап алды, өйткені мұнай бағасының арзандауы олардың баға нарығына салмағын түсірген жоқ. Азық-түлік пен электр қуатын тасымалдаушының қызметі де арзандады.
Әбден болары болып, бояуы сіңіп қойғанда ғана президент үкіметке дағдарысқа қарсы жоспар дайындауды ұсынды. Ал кез келген дұрыс үкімет экономиканың қан тамырын үнемі басып, күн сайын мониторинг жасауы тиіс еді. Неге үкімет президенттің айтуымен ғана қимылдайды? Неге ол өз бетінше әрекет етуге қауқарсыз. Осындай үкімет бізге керек пе деген заңды сұраққа кім жауап береді?
– Бұл сұрақтарыңызға ешкім жауап бермейтіні бесенеден белгілі жайт. Ал ел экономикасына қаржы құятын негізгі төрт арнаның үшеуі бітеліп қалды. Мәселен, ел президенті бұдан былай Ұлттық қорды қозғамау жөнінде жарлық берді. Екінші – зейнетақы қорының қаржысы шексіз емес және ол қаражат тек қана банк секторына жұмсалмақ. Үшінші – инвесторлар есебінен түсетін капитал дағдарыс жағдайында сап тыйылды. Қалғаны не? Қалғаны – халық пен бизнесті салықпен қысу ғана. Бұл қысым елді дағдарыс жағдайынан алып шығатын мүмкіншілік деп ойлайсыз ба?
– Дамыған мемлекеттердегі экономикалық саясат халыққа салынатын салықты мейлінше азайтуға бағытталады. Дағдарыс кезінде салық жүйесіне тиіспейді, тіпті азайтуы мүмкін. Егер көбейтетін болса, бұрынғы алып отырған салық түрлерінен айырылып қалу қаупі туады. Салықтың азабын халық көреді. Сондықтан салық жинайтын нысан түрлерінің көлемін көбейту әдісі қамтамасыз етілсе, сол табыстың деңгейіне салынған салық экономиканың тұрақтылығын нығайтады. Мұнай саласының 70–80 пайызы шетелдіктердің иелігінде десек, ол ЖІӨ-нің жартысын құрайды. Мұнайдың бағасы арзандаса, салынатын салық мөлшері де азаяды. Онсыз да алым-салықтан көз аша алмай отырған отандық ШОБ экономиканың тұрақтылығына ықпал ете алмауда. Билік мұнайдан түсетін қаржы көзі азайған кезде жан-дәрмен қара халықтың «қалтасына түсіп», әкімшілік жауапкершілікті қатайтып, айыппұл түрлерін көбейту әрекетін бастады. Бұл түбінде жақсылыққа апармайды. Бюджетке ақша жинау үшін жасалатын «жабайы» әрекеттер экономиканы оңалтудың орнына залалын көп тигізеді. Пәтерақы, коммуналдық қызмет төлемдерін қымбаттату да – осы алым-салықтың бір түрі. Салық мөлшерін көбейтіп, тұрғындардың әлеуметтік жағдайын қиындату – арылмас күнә дер едім.
Сондықтан салық жүйесіне бар күшті салғаннан гөрі, шетке кеткен, оффшорда жатқан қаржыны елге әкелу ең оңтайлы жол болар еді. Ұзын-ырғасы 128 миллиард қаржы сыртта деген мәлімет бар, енді біреулер ол мөлшер 300 миллиард десіп жүр. Әлемдік дағдарыс кезінде Еуропа мемлекеттері мен АҚШ-та шеттегі ақшаны әкелу үшін «коммерциялық құпия», «банктік құпия» деген таңбаны алып тастады. Салық төлемей, капиталын жасырып, оффшорға асырып жібермес үшін күрес бастады. Біздің мемлекет те осы бастаманы қолдаған болатын. «Рақымшылық жасау» жөнінде жұмыстар жүргізіліп жатыр. Оффшордағы қаржы елге келсе, жауапкершіліктен босатылады. Алайда мен мұндай шараға қарсымын.
– Қызық екен! Себебі?
– Тәуелсіздік алғаннан бері үшінші рет «амнистия» жарияланыпты. Келесі рақымшылықтың да «ауылы алыс емес» сияқты. Дәл сондай ел болсақ, өзге мемлекеттер бізді «ұрлықшы ел» деп таниды ғой. Отыз елдің қатарына қосылайын деп жүргенде, атымыз ұрлықпен шығуы керек пе?!
Бүгінгі күні үкімет мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендірейін деп жатыр. Жекешелендіру арқылы бюджетті толтыру мүмкін емес. Сонау 90-жылдары болған жаппай жекешелендірудің қазір екінші науқаны ретінде үлкен кәсіпорындар, ұлттық компаниялардың акцияларын сатқалы жатыр. Қазақстан экономикасының 90 пайызы сол кезде саудаға түсіп, сатылып кеткен. «Файненшл Таймс» газеті 1996 жылы былай деп жазыпты: «Қазақстан өз өнеркісібінің 90 пайызын 3 миллиард долларға сатып жіберді», деп. Әрине, аз ақша емес те шығар, алайда экономиканың бүтіндей мөлшеріне жуық өнеркәсіптің құны ретінде бағамдасақ, бұл мардымсыз қаржы.
«Халықтық IPO» деп «ҚазТрансОйл» мен « KEGOC-тың» 10 пайызын сатып жіберді. Бұрындары жекешелендіру кезінде капиталға рақымшылық бірге жүргізілмеген. Ал осы күні екеуі де бірге жүргізіліп жатыр. Рақымшылыққа жататын капитал мен мүліктер – кешегі заңсыз жолмен табылған табыс.
Бұдан бұрын 2001, 2006–2007 жылдары болған рақымшылық 2014–2015 жылдары да қайталанды. Сонда 15 жылдың ішінде үш рет мүлікке рақымшылық жасалыпты. Әрбір бес жыл сайын қоғамда рақымшылық жариялайтын болса, онда мұны ұры, коррупциялық қоғам деуге әбден болады. Кешегі әртүрлі жолдармен ұрланған капиталдарға рақымшылық жасап, ол қаржыға мемлекет мүлкін сатып алуға мүмкіндік беруде. Бұл тек бай-шонжарлар мен билікте отырғандар үшін ғана жасалып жатқан саясат. Әртүрлі заңсыз жолмен келген ақшаны қайта заңдастырып, сол қаржыға мемлекет мүлкін жекешелендіргелі отыр.
– Ал осындай күрделі дағдарыс жағдайында елде билік құрған идеологияны өзгерту қажеттігі жөнінде не айтар едіңіз? Мәселен, «алдымен – экономика, содан соң – саясат» деген принцип өзін-өзі ақтады ма?
– Әлемдік тәжірибеден де, ғылыми тұрғыдан да пайымдасақ, саясат пен экономика – медальдың екі жағы сияқты. Экономикалық реформа басталған кезде саяси реформа қатар жүргізілуі тиіс. Егер саяси реформа тоқтап қалса, онда реформа халық үшін емес, билік үшін ғана қызмет ететіні белгілі. Реформаны жүргізіп отырған – адам, әркім жеке мүддесін мемлекет пен халықтың мүддесінен биік қоюы керек деген қағида жоқ.
Біз маман ретінде баспасөзде айтып та, жазып та жатырмыз. Ал жұмыс істеп, халыққа нәтижесін көрсететін үкімет қой. Елде жыл сайын алуан түрлі бағдарламалар жасалып жатады, алайда нәтижесі шамалы. Бағдарламалардың қорытындысы жөнінде есеп берген билік жоқ.
«Алдымен – экономика, сонан соң – саясат» деген биліктегілердің ойы елге тіптен түсініксіз. Меніңше, бұл дұрыс саясат емес. Экономикалық реформа да, саяси реформа да қатар жүруі керек. Саясат биліктің емес, бүкіл халықтың мүддесін көздеуі қажет. Негізінде, саяси реформалар адамды экономикалық тәуелсіздікке әкеледі. Экономикалық тәуелсіздік адамды нарықтық жағдайда бәсекеге қабілетті етеді. Нарықта бәсекелесік болуы керек, ал саясатта неге бәсеке болмайды деген сұраққа жауапты саясаткерлердің еншісіне тапсырдым.
– АҚШ өткен ғасырдың 20–30-жылдарындағы «ұлы депрессиядан» негізінен жол салу индустриясын дамыту амалымен құтылған екен. Америка құрлығын екі жақтан шайып жатқан Тынық және Атлант мұхиттарының аралығына бірнеше жүздеген мың шақырымдық жолдар салыныпты. Ал біздің депрессия жағдайымыздан «жол салу» – ол ауыл шаруашылығы болмай ма? Ел тұрғындарының басым бөлігі еңбек ететін ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы – депрессиядан құтқару құралы бола ала ма?
– Менің ойымша, ауыл шаруашылығы дағдарыс кезінде айналысатын мәселе емес. Негізінде, «ас – адамның арқауы» деп жатады ғой, сол себепті күнделікті тұтынатын өнімге қажеттісі – сұраныс. Ал ауылдағы басқа үлкен шаруамен айналысу үшін «қарның тоқ, көйлегің көк» болуы тиіс. Сондықтан ауыл шаруашылығы тек қана дағдарысты күтіп отыратын сала деп қабылдағанымыз жөн емес. Ауыл шаруашылығы еліміздегі ЖІӨ-нің 5–6 пайызын ғана құрайды. Демек, ол саланың дағдарыстан құтқаруға ықпалы көп деп айта алмаймын.
– «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» демекші, дағдарыс жағдайында сіз білікті экономист ретінде ел билігіне қандай кеңестер айтар едіңіз?
– Қанша жерден мұнайлы ел атансақ та, бюджеттің орындалуын қараған кезде қыруар қаржы пайдаланылмай қалғаны мәлім болып жатады.
Ендеше үкіметті жаңартып, оның құрамына кризиске қарсы тұра алатын менеджерлер келуі тиіс. Қолы таза азаматтар қажет.
Мүмкін, олар технократтардың қатарынан шығатын шығар. Дағдарысқа қарсы менеджменттің қолға алынғаны жөн. Ал дағдарысқа жол берген, оған қарсы жоспары мен бағдарламасы жоқ үкімет орнын босатуы тиіс!
– Ашық айтылған әңгімеңізге рахмет, Тоқтар аға!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»