«Общественная позиция»
(проект «DAT» №02 (273) от 15 января 2015 г.
Бейсенбідегі бетпе-бет
«Шаншардың» шаңырақ көтеріп, керегесін кеңейткеніне 20 жыл толыпты. Осы күнге дейін халықтың назарынан тыс қалмай, ұтымды әзілдері мен қоғамда қылаң берген құбылыстар «Шаншардың» шанышқысына шаншылмай қалған емес. Сахнадан саясатқа дейін мәселелерді көтеріп, «тіл тұрақталмай, сатираның ешкімге керегі жоқ» дейтін театрдың директоры Уәлибек Әбдірайымов мырзамен «Бейсенбідегі бетпе-бетте» кездескен едік…
–Уәлибек мырза, сұхбатымызды ескі жылдан есіңізде қалған бір әзілден бастайықшы: елге езу тарттырар не айтар едіңіз?
– Басқа басылымдар мұндай әзілді сұхбаттың соңына беруші еді…
– Жөн екен, аға, сөйтейік… Дегенмен, бүгін қоғамның өзі сатираға айналып кеткен соң, халықты күлдіру қиынға соғып жүрген жоқ па?
– Иә… (күліп). Сатира деген қиын жанр. Сатира санатына жататын эстрада – заман айнасы дейді ғой. Сондықтан сатира да заманның ағымына қарай өзгеріп отырады. Жалпы, Қазақстанда тұрып жатқан қазақтардың өмірі үлкен сатираның ойыры болды. Қазақтар таза екіге бөлініп алған: «таза қазақтар» және «шала қазақтар».
Сізге бір қызықты айтайын: Қытайдың Үрімші деген қаласында Қазақстанға баратын қазақтарға арналған курс бар. Мен сонда не айтылады екен деп, қызығып барсам, қазақша емес, орыс тілін үйретеді екен. Себебі оларда Қазақстанға барғанда орыс тілінсіз өмір сүре алмайсың, қажет болады деген түсінік қалыптасқан. Міне, сатираның нағыз уытты нәрсесі – осы. Өте күлкілі әрі ұят. Осыған қатты уайымдаймын, қарным ашады. Қанша сахнаға шығарсақ та, өзіміз бен өзіміз күлеміз де қоямыз.
Баяғыда ҚазҰУ-да оқып жүргенімде, бір көкемнің әңгімесін оқып, қатты күлгенім бар. Күлсін деп емес, іші күйіп айтқан. Сол көкемнің айтқаны есімде: Мен сендерді көруге, әңгімелесуге асығамын. Өйткені, үйде жеңгең мен екі балам бар. Бір балам медицина саласында жұмыс істесе де, бір ауыз қазақша білмейді. Үйдегі теледидарда екі арна көрсетеді: Москва және Қазақстан. Сонда мен Қазақстан арнасын көріп отырғанымда: «Мұнда не қызық бар?!» – деп, үйдегілер Москваны қосқызады. Біздің үйде теледидарды көрерде әйелім мен екі балам бір жақ, мен бір жақ болып, әр уақытта мен жеңіліп қаламын. Сөйтіп, олар Москва арнасын қарайтын. Бір күні әйелі: «Сен де өзгелердің еркегі сияқты үйге сары май, ет әкеліп қойсаң болмас па еді?» – деп, қыңқылдап қоймаған соң, орнымнан атып тұрып, сөмкемді алып, үйден шығып кеттім. Мәскеуге бағынамыз: дүкенде ет, сары май дегендердің тапшылығы. Егер бар болса, үйге апарып, еркек екенімді көрсеткім келді. Үйге келгенде, әйелім мен балаларым сөмкені қарап еді, ішінде ештеңе жоқ. «Әй, Мақтым болдым ғой!» деп, отыра кеттім. Әйелім мен балаларым бұл сөзді түсінбеді. Бейімбет Майлиннің «Күлпаш» повесінде Күлпаш ашаршылық кезіңде күнкөрістің қамымен байлардың қол астында жұмыс жасайтын. Күйеуі Мақтым ел аралап, қайыр сұрайтын. Сол Мақтым ұзаққа кетсе де, үйіне бос келетін.
Қазір мұндай әңгімелерді айтқанмен, оны ешкім түсінбейді. Себебі тілдің ешкімге керегі жоқ. Әсіресе жоғары жақта отырғандарды таңғалдыра алмайсың. Тіл дамымаса, сатираға қайдан қарық боласың?! Әзіл-сатира тіл дамыған жерде ғана жүреді.
– Расында, сіздің басылымдарға берген сұхбаттарыңызды саралап отырып, соның бәрінде тіл мәселесін айналып өтпейтініңізге көз жеткіздім. Десек те, өз елімізде өз тілімізді қорғаумен қор болып жүргеніміз қыран-топан күлкінің тақырыбы емес пе?
– «Өлімнен ұят күшті» деген қазақта әдемі сөз бар. Ел басқарып отырғандар неге қазақша сөйлемейді? Неге талап қойылмайды? Мысалы, Өзбекстанға концерт қоюға барғанда, екі күннен кейін өзбекше сөйлеуге тырысамын. Дүкенге барғанда, бағаларды өзбекше айтып, өзімнің қазақ екенімді айтамын. Қытайға барсам – қытайша, Германияға барсам – немісше бірер сөз үйренуге тырысамын. Егер әлдекімді мемлекеттік қызметке шақырса, ол сол елдің ана тілінде сөйлеуі керек. Біздің елде неге осы талап қойылмасқа? Біздің үкіметтегілер қазақша қақпайды ғой, құдай-ау! Үлкен лауазымда отырғандар қазақша білмегеніне ұялмай ма екен? Елу жылдан кейін бәрі әдемі болып кетеді деп, «үмітсіз – шайтан» бәріміз үміттеніп отырмыз.
– Иә, бүгінде түсінбейтін жәйт көп қой: өткен жыл сатира сахнасында жүрген сіздер үшін әзіл-күлкіге толы болды демесек, былайғы жұртты қымбатшылықтың қамыты қысқан, күлкіге зар болған жыл болды ғой… Теңге девальвациясы, азық-түліктің қымбаттауы, экономикалық дағдарыс… т.б. дегендей. Бұл тұрғыда не айтар едіңіз?
– Айттың не, айтпадың не… Былтырғы жылдан есте қалған замандық әзіл сұраған едіңіз, әзілдің көкесін Ұлттық банктің төрағасы Қайрат Келімбетов айтты. Аяқ асты девальвация жасаған жоқ па? Теледидарда берген жауабын естідіңіз бе? «Біз бұған 6 ай дайындалдық. Ешкімге білдірмей мақсатымызға жеттік», – деді. Сөйтіп өзі жәй ғана мырс етті. Міне, сатираның ең үлкені – осы.
Бір күні біреу сиқыр көрсетіп жатқанда мен айттым: әлемді таңқалдыратын сиқырды Ұлттық банктің төрағасы жасаған. Бір күнде бүткіл 17 млн халықты алдап салды: 20 пайыз теңгеміз жоқ болып, сиқырдың көкесін жасады. Бірден емес, жайлап жасаса болады ғой, етіміз үйренетін еді. Бұрындары еститінмін: ханның уәзірлері үстеріне жаман шапанын киіп алып, ел жағалап, базар аралап, халықтың жағдайы не болып жатқанын көретін. Ал бүгін мына мәселеге таңданамын: қазіргі уәзірлеріміздің отырған жері биік қоршау, жан-жағы оққағар, көшеге шықса, нөкерлерін сабылтып етріп жүреді. Неге? Олар кімнен қорқады? Халықтан неге қорқуы тиіс? Халықтың жағдайын жасап жатқан солар ғой. Керісінше, халық оларды көрген жерде құшақтап алып, алғысын жаудыруы керек қой.
Мысалы, Дубайға барғанымда, теледидардан солардың бас шейхын көрсетіп жатыр: ешқандай оққағары жоқ, жұрт қатарлы дүкен аралап, өз көлігіне мініп кетті. Ал біздегі әкім-қаралар мен халықтың арасы алшақ, терең ор, нағыз комедия. Олар халыққа жұмыс істеп жатыр ма, әлде басқаға ма?
– Дегенмен, қазақ сатира театрларының күлкісі қытайдың тауары сияқты болып кетті ғой: басқа таппаған соң, жұрттың арзанды амалсыз сатып алуға мәжбүр болатыны сияқты, бұлардың арзан күлкісіне де еріксіз езу тартып жүр деген ойға не айтар едіңіз?
– Мен бұл арада тағы тілге байланысты айтамын. Сатираға тіл тигізбей-ақ қояйын: сахнаға шығып, бала-шағамды асырап отырмын ғой. Сатира деген әдебиеттің ішіне кіретін бір жанр ғой: ал қазіргі жұрт кітап оқи ма? Қазақ тілінде жазылған газетті оқи ма? Жас ақындардан кім шықты: оларды біле ме? Бәрі жайына қалды. Олжас Сүлейменовтің «АЗиЯ» кітабы кезінде Мәскеуде талқыланған еді. Баяғыда халықтың кітапқа, әдебиетке деген құмары күшті болушы еді. Қазір кімнің өнері қалай шығып жатқанын ешкім білмейді.
Мен «Осторожно: корова» фильмін және сол сияқты қазақтан шыққан сериалдарды көрдім. Шыны керек, қай тілде екенін түсінбедім. Қазақстанға арналған фильм деп, жартылай қазақша, жартылай орысша шығарған. Жыным келді! «Осторожно: корованы» таза орыс тілінде түсіріп, қазақша сөйлеген жерін орыс тіліне, аударып беру керек еді. Мысалы, Ұлы Отан соғысының кинолары орыс тілінде неміс шығып, өз тілінде сөйлесе, орыс тіліне аударып бергенін көресің. Біздің киноны неге осылай көрсетпеске? Кімнің мазағы бұл? Қандай масқара? Кімге көрсетеміз?
Сол сияқты былтырғы жаңа жылдық концерттерді қарап отырсам, барлығы жартылай қазақша, жартылай орысша. Не деген бейшаралық? Жыл сайын тіліміз дамып келеді деген дақпырт осы ма? Мына түрімізбен тіліміз дамымайды, далада қалады. Бізде «Көшпенділер» деген «кинокомедия» бар ғой. Оны анығында комедия деп атау керек. Америкадан шақырылған голливудтық актерлар ақшасы төленген соң, киноға қазақ тілінде сөйлеп түсті. Ал бізде шала тілді актерлар бар, соларға да осындай талап қойылса, олар өз тілінде сөйлеуді үйренеді. Сонда осы дүбарадан құтылатын шығармыз.
– Әйтсе де, сіз біздің сұраққа төте жауап беріп көріңізші: қоғамдағы келеңсіздіктерді түйрейтін, ел-жұрттың ұятын шымшитын уытты, саяси сатира бүгінде неге жоқ?
– Бүгінгі қоғамға сатира керек емес. Өйткені оны тыңдайтын адамы жоқ. Мысалға, театрлардың айтып, көрсетіп жатқан дүниелері жоғары жаққа жетпей, жетсе – жақпай жатады. Екіншіден, қазақ тілі тек ауыл арасындағы «төменгі тап» қана қолданатын тіл болды. Ал «төменгі тап» саясатқа араласа алмайды. Саясатқа араласпаған соң, оларға саясаттың қыр-сырын сатирамен айта алмайсың. Себебі бүкіл саясат бізде орыс тілінде жасалады. Үкіметтің төрағасынан бастап, министрлердің өткізген жиналыстары қазақ тілінде өтеді деп айта аласыз ба? Орыс тіліне саясаттың керегі жоқ: ол тілге үлкен үстемдік беріліп, жағдайларын жасап алған соң, қазақ тілін қажет етпеген соң, «төменгі тап» саясатқа араласа алмайды. Міне, сатираның кенде қалатын жері – осында.
– Мәселен, көрші Ресейде сатириктер президентінен бастап, билік басындағыларды аямай сынайды. Жемқорлық, ұйымдасқан қылмыс, парақорлық — мұның барлығы Ресейде уытты тілмен сахнадан айтылады. Ал біздің сықақшылар мұндай тақырыптарға неге бармайды?
– Біз саяси әңгімелерге араласа бермейміз. Біздегі өнер адамдары саясатқа араласқан емес. Сондай менталитетіміз бар. Оның үстіне саясаттағы біреуді кекетіп-мұқатудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Бізде сөйлеу мәдениеті сақталған. Қазақтардың ауыз әдебиетінен бастап қарасаңыз, әдеби кітаптарды оқысаңыз, біреу-міреуді кекетіп, қатты сынға алғаны жоқ. Соған қарағанда, бұл қанда бар қасиет пе деймін. Ресей сынайды деп, ауыз менікі деп, жоғары жақты орынсыз сынап, осы жағдай көрерменге күлдіргі болады десек, меніңше, бұл дұрыс емес.
– Дегенмен, біздің елдегі баспасөзде көзге көрінбейтін, ішкі саясат мамандары жымысқылықпен жасайтын цензура бары журналист қауымға белгілі жәйт. Ол цензура бүгінде айтыс өнерін де өз тақымына басып алды. Сіздің сөзіңізге қарағанда, сатира театрлары да ішкі саясаттың цензурасына тап болған сияқты ғой: осыны барын – бар, жоғын – жоқ деп, жасырмай айта аласыз ба?
– Біздегі цензура анау айтқандай цензура емес. Бар дей алмаймын. Елімізде біз секілді эстрада жанрындағы театрлар аз. Цензура болу үшін, театр саны өте көп болуы керек.
– Бұрындары «Шаншар» Шымкентте жүргенде, оның әзіл-сықағы әлдеқайда ұтқыр еді, ал республика сахнасы мен телеэкранына шыққан соң, оның күлкісі сұйылып барады деген пікірге қандай уәж айтар едіңіз?
– Бұрынғы күймен шымкентше ойнай берсек, бізді республика көлемінде ешкім түсінбейді.
Қазір өте жылдам заман туды: бұрынғыдай ұзақ әңгіме айтып, елді мезі етіп, күлдіре алмайсың. Барлығы тез-тез болу керек. Қазір адамның мінген көлігіне дейін, көрген теледидарына дейін жылдам. Сондықтан жылдамдық заманына қарай, біз де тырысып бағудамыз.
Иә, әзілдің болыңқырамай жатқанын мойындаймын. Кезіндегі біздің көрермендер де орта жастан асып кетті. Жастар жағы әзіл-сықақты көп көре бермейді. Көретіндердің көбі – журналистика мен филология факультетерінің студенттері. Бүгінгі жастар тіпті өлең оқи алмайды. Мысалға, «Дос-Мұқасанның» кезіндегі әндерін мен тыңдаймын, ал қазіргі ұрпақ тыңдамайды. Олардың тыңдайтыны: «Аспанға қараймын, жұлдызды санаймын…».
Жынды адам болмаса, есі дұрыс жігіт аспандағы жұлдыздардың арасынан қыз іздей ме? Одан қалса, «Мария магдаленасы» бар. Қытайға барғанымды айттым ғой: ол жақта «Чип-чип» хит емес. Қытайдағы қандастар мағыналы, салиқалы, мәнді әндерді тыңдайды.
– Ал Шымкенттегі «ДТ» мен «ҚТ»-ның трайбалистік текетіресі сіздің театрға тақырып бола алмай жүргеніне өзіңіз таңданбайсыз ба?
– Ол туралы талай айтқанмын, кезінде театрда арқау болған тақырып. Рас, бұрындары «ДТ» мен «ҚТ» үлкен саяси тартыс болған. Жазылған әзілдерім де жоқ емес. Соның бірі футбол матчының репортажында айтылады. «Мен анаған пас бермеймін!». «Неге бермейсің?». «Өйткені ол – қоңырат, ал мен –дулатпын, сол үшін пас бермеймін» деп кете беретін. Қазіргі күнге тәубе дейік, «ДТ» мен «ҚТ» болып бөлінбейміз. Осы үшін қуанамын. Бүгінде кімнің «крышасы» бар, кімде – жоқ деп бөлінетін болдық. Бұл да бір әлеуметтік нәубет.
– Жаңа жылда шынайы күлкіге зәру жұрт «Шаншардан» не күтер еді, Уәли мырза?
– «Шаншардың» шаңырақ көтергеніне де 20 жыл толыпты. Осы уақыт ішінде талай шәкірттерді тәрбиелеп, ұямыздан ұшырдық. Ешқайсысы жаман болып жатқан жоқ. Жақында өздері хабарласып, бізді ұяңыздан ұшырдыңыз, шаңырағымызға 20 жыл толуын ел алдында жақсылап өткізсек деген тілектерін айтып жатыр. Құп көрдім. Бәріміздің басымыз бірігіп, мерейтойлық концертте ойнауымыз керек. Бәріміз сценарий жазу үстіндеміз. Шымкентте мемлекеттік мәртебесі бар сатира театрын аштық. Қазір театрда спектакль жүріп жатыр. Соны Алматыға әкеліп, театрдың апталығын өткізсек деген ой бар. Бұл «Шаншар» театрының директорынан бастап, актерлары мен жарық түсірушілеріне дейін мойнына алған жұмыс. Біз тек «Шаншармен» айналысып жүргеніміз жоқ. Телеарналармен жүретін жобалар бекітілсе, ақпан айында мәлім болып қалады. Алла нәсіп етсе, ақпанның соңында ел аралап, концерт береміз.
Жансая ЕРТАЙ,
«D»