Уәлихан ҚАЙСАРОВ: Президентке шынайы демократия жасау – ЕЛГЕ ЖАУ ШАПҚАННАН ДА ҚАУІПТІ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №4 (368) от 2 фев­ра­ля 2017 г.

 

ДАТ!

 

 

Жыл сай­ын әдет­те­гі Жол­да­уын теле­ар­на­лар арқы­лы оқи­тын Қаза­қстан пре­зи­ден­ті Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев бұл жолы «жаз­ба­ша сөй­ле­уді» қала­ды. Соны­мен, бұдан 4–5 күн бұрын билік­ті бөлі­су жөнін­де­гі пре­зи­дент­тің Үнде­уі мен «жаз­ба­ша жол­да­уы» қоғам­ның талқы­сы­на түсті. Аза­мат­тық қоғам өкіл­дері мен әле­умет­тік желінің бел­сен­ділері Жол­дау мен Үнде­удің «жұл­ма-жұл­ма­сын» шыға­рып, жүн­дей түтіп жатыр. Ал осы орай­да біз «ДАТ!» айда­рын­да ой бөлі­су­ге шақы­рған экс-сена­тор Уәли­хан Қай­са­ров бұл құжат­тарға «жыл­дағы жыр» деп баға берді.

 

 

– Уәли­хан мыр­за, айна­ла­сы бір апта­ның ішін­де жария болған кон­сти­ту­ци­я­лық өзгерістер тура­лы үндеу мен пер­зи­дент­тің кезек­ті жол­да­уы ара­сын­да қан­дай бай­ла­ныс бар деп ойлайсыз?

– Бұл еке­уі бір-бірін жалға­сты­ра­тын құжат­тар. Деген­мен, пре­зи­дент­тің бір апта­ның ішін­де екі мәр­те сая­си-әле­умет­тік, эко­но­ми­ка­лық мәсе­ле­лер бой­ын­ша ел алды­на шығуы бекер емес. Бірін­ші­ден, бұл әлем­дік қауым­да­стық алдын­да «демо­кра­ти­я­лық өзгерістер жасап жатыр» деген көз­бо­я­у­шы­лық. Екін­ші­ден, елде­гі әле­умет­тік жағ­дай күн сай­ын нашар­лап бара жатыр. Халы­қтың бүгін­гі әле­умет­тік хал-аху­а­лы­нан олар­дың билік­ке деген кері көзқа­ра­сы ушы­ғып бара­ды. Ел алды­на едел-жедел екі мәр­те шығуы­ның басты себебі осында.

Жол­дау – пар­ла­мент қабы­рға­сын­да, депу­тат­тар­дың алдын­да жаса­луы керек еді. Пре­зи­дент­тің қалып­тасқан тәр­тіп­ті айна­лып өтуі тегін емес: әдет­те­гі әгу­гәй­ға құлағы­мыз әбден үйреніп алса да, Назар­ба­ев­тың «ішін өрте­ген», әзір­ге біз­ге бел­гісіз бір жәйт бар.

 

– Ол не жәйт болуы мүм­кін? Құжат­тар маз­мұ­ны әлдебір ойға жетек­те­мей ме?

– Оны бір құдай мен Назар­ба­ев­тың өзі ғана біледі… Асы­ғыс-үсі­гіс жазы­лған Жол­да­удың мәтіні көңіл­ге өте қоным­сыз екені көз­ге ұрып тұр. Құжат­ты дай­ын­да­удағы олқы­лы­қтар­ды оқып оты­рып, пре­зи­дент қол қоя­тын кез­де тіп­ті оның мәтін­мен таны­сып, өзінің ойын қос­паған шығар деген ой түй­дім. Құжат­та так­ти­ка­лық қателік­тер мен стра­те­ги­я­лық маңы­зы бар ақпа­рат­тар жаң­сақ кет­кен тұстар өте көп. Әлем­дік өрке­ни­ет­тің жетістік­терін өзіне теліп, Қаза­қстан­ның мем­ле­кет­ті­гіне қаты­сты тари­хи ақпа­рат, соның ішін­де БҰҰ-ның Қауіп­сіздік кеңесіне мүше болуы­мы­здың өзі бұр­ма­ланған. ҚК-не мүшелік­ке кіру­ге арналған әлдеқа­шан қалып­тасқан халы­қа­ра­лық жал­пы тәр­тіп­ті пре­зи­дент­ке көр­сетіл­ген сенім деп атау – қып-қызыл орын­сыз мақтан.

Сон­дай-ақ Жол­да­уда пре­зи­дент өзінің тап­сыр­ма­сы­мен өткен жыл­дан бері кәсі­би-тех­ни­ка­лық учи­ли­ще­лер­де білім алу тегін деп атап өтіл­ген. Бұл да кезек­ті алда­удың бір түрі. Бұл оқу орнын­да білім алу ежел­ден бері тегін екенін ескерт­кім келеді.

Осы «идея» өткен жылы пре­зи­дент­тің аузы­нан шығы­сы­мен, ұста­здар қауы­мы тегін оқу­ды ары қарай тағы да қалай «тегін» етсек екен деп, баста­ры қат­ты. Кәсіп­тік білім беру сала­сын­дағы қалып­тасқан дәстүр­ден хаба­ры жоқ пре­зи­дент­тің тап­сыр­ма­сын «асы­ра» орын­да­удың қиын­ды­ғы сол кез­де бай­қалған еді.

Ал отыз елдің қата­ры­на қалай «еніп кет­кені­міз» тіп­ті ұят. Ондай пікір­ді Жол­дау сияқты құжат­та ауы­зға алу – салиқа­лы сая­сат­ты біл­дір­ме­се керек… Жол­да­удың бұры­нғы жыл­дар­да жасалған­нан өзге­шелі­гі жоқ: шама­дан тыс даңға­за мақта­ныш, адам нанғы­сыз көр­сет­кі­ш­тер, бос уәде мен әркім­ге бір жүк­тел­ген пай­да­сы жоқ тап­сыр­ма­лар. Өз елінің, өз халқы­ның алдын­дағы жау­ап­кер­шілі­гі жөнін­де бір ауыз сөз жоқ. Осы Жол­да­удан кей­ін, «бәл­кім, бұл мем­ле­кет­те ел аза­мат­та­ры­нан гөрі, пре­зи­дент­тің өзі ғана өмір сүретін шығар…» деген күмәнға еріксіз ерік бересің.

 

– Ал Назар­ба­ев­тың Үнде­уін­де мем­ле­кет­тiк билiк тар­мақта­рын­дағы өкiлет­тiк­тер­дi қай­та бөлу мәсе­ле­лерiн «демо­кра­ти­я­лан­ды­ру үдерiсi» мен «уақыт­тың тала­бы» деп ата­ды. Сіз сыралғы аза­мат ретін­де пре­зи­дент­тің осы сөзіне қан­ша­лы­қты сенім біл­ді­ре аласыз?

– Мен – пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың сөзіне сенетін адам­дар­дың сана­ты­нан емес­пін. Менің­ше, ол еш уақыт­та өзінің билі­гі­мен бөлі­се қоя­тын құзірет иесі емес. Өйт­кені Қаза­қстан­дағы билік­тің бәрі сол адам­ның уысын­да. Әрі оған ешқан­дай жау­ап­кер­шілік те жүк­тел­ме­ген. «Демо­кра­ти­я­лан­ды­ру» деген ұғым­ды қаза­қстан­ды­қтар тек қағаз жүзін­де неме­се теле­ди­дар арқы­лы ғана біледі. Ал ондай құн­ды­лық бар бол­са, оның қан­дай екенін біз дұрыс біле алмай жүр­ген шығар­мыз… Өйт­кені біздің мем­ле­кет­те демо­кра­тия іс жүзін­де орна­ты­лған жоқ және оның жүзе­ге асуы­на ешқан­дай алғы шар­ттар да жоқ. Егер «уақыт­тың тала­бы» тура­лы айта­тын бол­сақ, онда ол уақыт баяғы­да келіп, оның мерзі­мі әлдеқа­шан өтіп кет­кен. Халқы­мы­здың дамуы­на тіке­лей әсер ететін қан­ша­ма мүм­кін­дік пай­да­ла­ныл­май, қай­ран уақыт зая кет­ті. Осы­ның бәрі тек бір адам­ның кесірі­нен деп ойлай­мын. Елде нағыз демо­кра­тия болған­да, ол адам баяғы­дан бері тақтан ұшып кететін еді. Елі­міз­ге шын демо­кра­ти­я­ның орна­уы – 25 жыл бұры­нғы уақыт­тың тала­бы еді, қазақ халқы азат елде өмір сүрер еді, амал қанша?!

 

– Деген­мен, билiк­ті осы­лай назар­ба­ев­ша бөлі­судің нәти­же­сін­де үкi­мет пен пар­ла­мент қан­дай да бір құзыр­лы өкілет­тік­ке ие бола­ды деп ойлай­сыз ба?

– Жоқ. Бұл өзгерістер­дің мақ­са­ты – билік­пен бөлі­су деп түй­сін­сек, қат­ты қате­ле­се­міз. Ал пар­ла­мент пен үкі­мет­ке жүк­те­летін өкілет­тік­тер де, қосым­ша өзгерістер де қағаз бетін­де қала­тын жаз­ба. Егер Кон­сти­ту­ци­я­ны өзгер­ту жөнін­де­гі жобаға нақты үңілетін бол­сақ, бақы­ла­удың бар­лық теті­гі сол баяғы пре­зи­дент­тің бір өзінің қолын­да қала береді.

Ал елі­міз­де жаңа мини­стр­лiк­тер құрып, арты­нан оны жой­ып неме­се бiр-бiрiне қосу – кеңес дәуiрi­нен келе жатқан үрдiс. «Мем­ле­кет­тiк басқа­ру­ды тиiм­дi ету­ге бағыт­талған» осын­дай әрбiр рефор­ма жаңа­дан құры­лған мини­стр­лiк­тер­дiң ата­уын өзгер­ту­мен ғана есте қала­ды. Мыса­лы, 2002 жылы бiр­не­ше ведом­ство қай­та құры­лып, ақы­рын­да олар­дан үш жаңа мини­стр­лiк жаса­ды. Жетi бiр­дей коми­тет басы артық деп таны­лып, қысқа­рып кет­ті. Екi жыл өткен соң 16 коми­тет құрып, 10 коми­тет жұмысын тоқтат­ты. Осы­дан мем­ле­кет не ұтты? Билік­ті, құзірет­ті бөлістің түрі осы ма?

Сәті түс­кен­де осы­ған бай­ла­ны­сты өзім­нің кей­бір ой-пікірім­ді айта кет­кім келіп отыр. Егер сіздің газетіңіздің оқыр­ман­да­ры пре­зи­дент ұсы­нған өзгерістер­ді мұқи­ят оқып, түбіне дей­ін зерт­тей­тін бол­са, онда бір өте қызық мәсе­ле­ге көзі жете­ді. Менің бай­қа­уым­ша, білім­ді және көзі ашық талай адам осы өзгерістер­ді талқы­ла­удың бары­сын­да бір­ден бай­қа­маған бір қитұрқы­лық бар. Билік ешнәр­се­ге ықпал етпей­тін, бірақ деко­ра­тив­тік тұрғы­дан өте әде­мі «өзгерістер­ді» енгізіп отыр. Ал түп­теп кел­ген­де, мұн­да пре­зи­дент­тің құзіретін шек­тей­тін өзгерістері аты­мен жоқ…

 

– Сон­да бұл «кон­сти­ту­ци­я­лық рефор­ма­ның» аста­рын­да қан­дай сая­си қитұрқы ой-ниет жатыр деп ойлайсыз?

– Билiк өкiлет­тi­гiн бөлi­су «сар­саңы­мен» Ата заңға әлдебір мүд­делі өзгерiс енгiзiл­мек. Ол – жеке мен­шiк құқы­ғын қорға­уға қаты­сты бап. Дәлiрек айтқан­да, жеке мен­шiк­тің құқы­ғын қорғау тетiк­терi күшейтiледi.

Не үшiн? Кiм үшiн? Қара­пай­ым халық үшiн бе, әлде мем­ле­кет­тiң дәу­летiн жеке­ше­лен­дiрiп алған шен­дi-шек­пен­дi, бай-бағлан­дар­дың мүд­десi үшiн бе? Кон­сти­ту­ци­я­лық рефор­ма­ның астын­да қан­дай шынайы мақ­сат­та­ры жатыр?

Билік бар­лық қитұрқы­ны Кон­сти­ту­ци­я­ның 26-бабы­ның 1‑ші және 2‑тармақтарына тығып таста­ды. Егер осы екі тар­маққа пре­зи­дент­тің ұсы­нып оты­рған өзгерістері енгізіл­се: бірін­ші­ден, шетел­дік­тер­дің Қаза­қстан­да кез кел­ген мүлік­ті сатып алуы­на бола­ды – оның ішін­де қозғал­май­тын мүлік те бар – пәтер, үй, жер­дің үсті мен асты, тағы басқа­лар. Кон­сти­ту­ци­я­ның қазір­гі қол­да­ны­стағы нұсқа­сын­да ол тек Қаза­қстан­ның аза­мат­та­ры­на тиесілі болған. Енді «Қаза­қстан­ның аза­ма­ты» деген сөз «КЕЗ КЕЛГЕН» деген тір­кес­ке өзгер­тіліп жатыр.

Екін­ші­ден, қыл­мыс­кер­дің мүл­кін енді тәр­кіле­у­ге бол­май­ды. Сон­ды­қтан жер­ді қалай бол­са да, қытай­ларға сату­дың жолын табу және өздерінің елден ұрлап, жинап алған қар­жы­сы мен мүл­кін Кон­сти­ту­ция арқы­лы қорғап қалу айла­сы жаса­лу­да. Міне­ки, «өзгерістер­дің көкесі» қай­да жатыр?! Қалған­ның бәрі – бос сөз!

Қаза­қстан­ның сана­лы аза­мат­та­ры осы жағ­дай­ға жіті көңіл бөліп, бұл өзгерістер­ге қар­сы­лық туды­руы қажет деп ойлай­мын. Бұл – қазақ халқы үшін өте тағ­дыр­лы мәселе!

 

– Деген­мен, осы өзгерістер арқы­лы пре­зи­дент ел билі­гін сай­ла­уда жеңіп шыққан пар­ти­я­ның көсе­мі ретін­де, мәсе­лен, пре­мьер-мини­стр­дің құзы­ры­мен билік­ке қай­та­дан қон­жи­юы мүм­кін деп ойла­май­сыз ба?

– Менің­ше, пре­зи­дент еш уақыт­та пре­мьер-министр болғы­сы кел­мей­ді. Бүгін­гі таң­да Қаза­қстан­да пре­зи­дент болу – пре­мьер­дің жұмысы­мен салы­сты­рған­да, әлдеқай­да жеп-жеңіл. Ол ешнәр­се­ге жау­ап­ты емес. Үкі­мет пен пар­ла­мент­ке және жер­гілік­ті атқа­ру орган­да­ры­на бар мәсе­ле­ге қаты­сты кінәні артуға бола­ды. Сон­ды­қтан ол ондай лау­а­зым­ды қай­те­ді?! Жасы да келіп қал­ды. Одан гөрі жаса­рын жасап, аса­рын асап, сол пре­зи­дент­тік тақтан айы­ры­лып қал­маудың ама­лын жаса­уға тырысады.

 

– Айт­пақ­шы, жеке­ле­ген сарап­шы­лар пре­зи­дент­тің бұл қада­мын нақты мұра­гері бол­маған­ды­қтан жасалған әре­кет деп баға­ла­уда. Сіз бұған қан­дай ой қосар едіңіз?

– Ондай ой-пікір­лер­ді жоққа шыға­руға бол­май­ды. Менің қоса­рым – бұл өзгерістер­де билік­ті мұра­гер­лік­пен тап­сы­ру­дың еш теті­гі көз­дел­ме­ген. Егер пре­зи­дент өзінің тағын біре­у­ге мұра­гер ретін­де осы өзгерістер арқы­лы тап­сыр­мақ­шы бол­са, онда біз оны мін­дет­ті түр­де бай­қар едік…

 

– Әйт­се де, пост­тран­зит­тік кезеңнің қар­саңын­да Кәрім Мәсі­мов пен «КНБ»-ның билік­ті «таза­лау» науқа­ны­нан сіз қан­дай ой түйдіңіз?

– Бұл сұрағы­ңы­зға жау­ап беру оңай емес. Бұл меке­ме жабық түр­де жұмыс істей­тін орган болған­ды­қтан, жари­я­сыз ақпа­рат­тарға баға бере алмай­мын… Өзіңіз де түсі­нетін шығарсыз.

Бірақ, жал­пы бір сөз­бен айтқан­да, әрине, бұл қыз­мет Мәсі­мов­ке бекер беріл­ген жоқ. «КНБ»-ның құзіреті арқы­лы бір­не­ше мақ­сат­тарға жету­ге бола­ды. Мыса­лы, жасы­рын, көз­ден таса жүр­ген сая­си оппо­нент­терін аны­қта­уға және олар­ды сырт­тан бақы­лап оты­руға, оппо­зи­ция ара­сы­на өз тың­шы­ла­рын жіберіп, іріт­кі салуға кең мүм­кін­дік бар. Бел­сен­ді аза­мат­тар­ды абақты­ға оты­рғы­зу, енді бірін қорқы­ту неме­се сатып алу үшін әре­кет жасай­ды. Ондай мүм­кін­дік­тер­ді пай­да­ла­нуға нағыз жол ашы­лған сияқты. Ал «таза­лау науқа­ны» тура­лы айта­тын бол­сақ, әлбет­те, бұны бел­гілі бір ада­мға арнайы жол ашу мақ­са­ты­мен бай­ла­ны­сты деп қабыл­да­уға тура келеді.

 

– Ал елді демо­кра­ти­я­лан­ды­ру, сая­си рефор­ма жүр­гі­зу үрдісінің алғы шар­тын сіз қалай бел­гілер едіңіз?

– Қазір мұн­дай шар­ттар­ды қою қажет­ті болға­ны­мен, іске асы­руға ешқан­дай мүм­кін­дік жоқ. Әрине, дүние жүзін­де талай мем­ле­кет­тер­де заң­дарға да, кон­сти­ту­ци­я­ларға да өзгерістер­ді енгі­зудің тәжіри­бесі аз емес. Соларға қарап, өзі­міз­ге сай және лай­ы­қты үлгілер таң­да­уға болар еді. Бұлар­дың бәрін осы жер­де атап айта­тын бол­сам, біраз уақыт пен газет­тің орнын алады.

Менің білетінім – осы жолы да Кон­сти­ту­ци­яға енгізіп оты­рған өзгерістер тек көз­бо­я­у­шы­лық мақ­сат­пен жаса­лып жатыр. Демек, бір мәсе­лені айт­па­сам бол­май­ды-ау дей­мін: Кон­сти­ту­ци­я­ның қоры­тын­ды жоба­сы Вене­ци­я­лық комис­си­я­ның сарап­та­ма­сы­нан өтуі тиісті еді. Міне­ки, сіздің сұрағы­ңы­зға қысқа­ша жау­а­бым осы.

 

– Қаза­қстан­ның демо­кра­ти­я­лық оппо­зи­ци­я­сы соңғы 15–20 жыл­дан бері «Сай­лау тура­лы», «Оппо­зи­ци­я­лық сая­си пар­ти­я­лар тура­лы», «Жер­гілік­ті жер­де өзін-өзі басқа­ру тура­лы», бей­біт жиын­дар мен шеру­лер­ге қаты­сты заң жоба­ла­рын ұсын­ды. Тіп­ті 2005 жылы Қаза­қстан Кон­сти­ту­ци­я­сы­ның жаңа жоба­сын дай­ын­дап, оны жал­пақ жұрт­шы­лы­ққа жария етті. Ал Назар­ба­ев­тың билік өкілет­тік­терін бөлу жөнін­де­гі Үнде­уі­нен оппо­зи­ция талап­та­ры­ның ныша­нын бай­қай алды­ңыз ба?

– Иә, 2001 жыл­дан бастап оппо­зи­ция өкіл­дері үкі­мет­ке және пар­ла­мент пала­та­ла­ры­ның депу­тат­та­ры­на, тіп­ті пре­зи­дент­тің аты­на мем­ле­кет­ті демо­кра­ти­я­лан­ды­руға, аза­мат­тық қоғам­ды қалып­та­сты­руға бай­ла­ны­сты бір емес, бір­не­ше ондаған ұсы­ны­стар жол­даған бола­тын. Бірақ, өзіңіз көріп тұр­сыз, сол «баяғы жар­тас – бір жар­тас» болып тұр. Оппо­зи­ция аты­нан ұсы­ны­лған өзгерістер мен ескерт­пе­лер ел аза­мат­та­ры­ның сая­си және аза­мат­тық құқы­қта­ры­на тіке­лей бай­ла­ны­сты еді.

Және Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы қол қой­ған халы­қа­ра­лық Кон­вен­ци­я­лар бой­ын­ша, бұл құқы­қтар­ды мем­ле­кет мой­ын­дап, шек­те­уі мүм­кін емес. Мен кезін­де оппо­зи­ция ұсы­нған Кон­сти­ту­ци­я­ның жоба­сын өте мұқи­ят оқып шықтым. Оның бір­де-бір ұсы­ны­сы қазір­гі пре­зи­дент­тің ұсы­нып оты­рған кон­сти­ту­ци­я­лық жоба­сын­да көз­дел­ген жоқ және ондай болуы да мүм­кін емес. Менің­ше, қазір­гі науқан­ды тек көз­бо­я­у­шы­лы­қ­пен салы­сты­руға болады.

 

– Деген­мен, пре­зи­дент­тің бұл шеші­мін билік­тің тран­зит­тік кезеңіне дай­ын­ды­ғы ретін­де баға­лаған жеке­ле­ген сая­сат­та­ну­шы­лар пікірі­мен келі­сесіз бе?

– Жоқ. Ондай ой басы­ма да кел­меп­ті. Пре­зи­дент­тің өз тағын ешкім­ге ешқа­шан беретін түрі жоқ. Қараңыз­шы, 25 жыл ішін­де Гер­ма­ни­яда төрт канц­лер, Фран­ци­яда – төрт, АҚШ-та – бес пре­зи­дент, Ұлы­бри­та­ни­яда – бес пре­мьер-министр ауы­сып­ты. Ал Қаза­қстан­да ширек ғасыр­дан астам бір-ақ адам пре­зи­дент­тік орын­да, әкесі­нен қалған­дай, жеке­ше­лен­діріп алып, ешкім­ге де бер­гісі жоқ. Әрине, осын­дай жағ­дай­да пре­зи­дент­ке шынайы демо­кра­тия жасау – ел шетін жау шапқан­нан да қауіп­ті болып табылады.

Ал егер билік­тің тран­зи­ті тура­лы айта­тын бол­сақ, онда, бір жағы­нан, өзгерісті демо­кра­ти­я­лан­ды­ру­сыз өткі­зу өте қиын, екін­ші жағы­нан, демо­кра­ти­я­ның өзі, жал­пы бүгін­гі билік­тің көзіне өте жат және сенім­сіз үрдіс болып көрінеді.

Басқа сөз­бен айта­тын бол­сам, Қаза­қстан­да пре­зи­дент билік­ті ешқан­дай тран­зит­тік рәсім­сіз өткізу­ге тыры­са­ды. Бірақ енді­гі ел оған көне ме екен?.. Мәсе­ле – осында.

 

– Рас, көнер-көн­бесі неғай­был. Бірақ 25 жыл бағы­нған бұқа­ра «бұй­да үзер­лік» қылық таны­та­тын бел­гі де бай­қал­май­ды. Десек те, ашық сұх­ба­ты­ңы­зға көп рахмет!

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,

«D»