«Общественная позиция»
(проект «DAT» №4 (368) от 2 февраля 2017 г.
ДАТ!
Жыл сайын әдеттегі Жолдауын телеарналар арқылы оқитын Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев бұл жолы «жазбаша сөйлеуді» қалады. Сонымен, бұдан 4-5 күн бұрын билікті бөлісу жөніндегі президенттің Үндеуі мен «жазбаша жолдауы» қоғамның талқысына түсті. Азаматтық қоғам өкілдері мен әлеуметтік желінің белсенділері Жолдау мен Үндеудің «жұлма-жұлмасын» шығарып, жүндей түтіп жатыр. Ал осы орайда біз «ДАТ!» айдарында ой бөлісуге шақырған экс-сенатор Уәлихан Қайсаров бұл құжаттарға «жылдағы жыр» деп баға берді.
– Уәлихан мырза, айналасы бір аптаның ішінде жария болған конституциялық өзгерістер туралы үндеу мен перзиденттің кезекті жолдауы арасында қандай байланыс бар деп ойлайсыз?
– Бұл екеуі бір-бірін жалғастыратын құжаттар. Дегенмен, президенттің бір аптаның ішінде екі мәрте саяси-әлеуметтік, экономикалық мәселелер бойынша ел алдына шығуы бекер емес. Біріншіден, бұл әлемдік қауымдастық алдында «демократиялық өзгерістер жасап жатыр» деген көзбояушылық. Екіншіден, елдегі әлеуметтік жағдай күн сайын нашарлап бара жатыр. Халықтың бүгінгі әлеуметтік хал-ахуалынан олардың билікке деген кері көзқарасы ушығып барады. Ел алдына едел-жедел екі мәрте шығуының басты себебі осында.
Жолдау – парламент қабырғасында, депутаттардың алдында жасалуы керек еді. Президенттің қалыптасқан тәртіпті айналып өтуі тегін емес: әдеттегі әгугәйға құлағымыз әбден үйреніп алса да, Назарбаевтың «ішін өртеген», әзірге бізге белгісіз бір жәйт бар.
– Ол не жәйт болуы мүмкін? Құжаттар мазмұны әлдебір ойға жетектемей ме?
– Оны бір құдай мен Назарбаевтың өзі ғана біледі… Асығыс-үсігіс жазылған Жолдаудың мәтіні көңілге өте қонымсыз екені көзге ұрып тұр. Құжатты дайындаудағы олқылықтарды оқып отырып, президент қол қоятын кезде тіпті оның мәтінмен танысып, өзінің ойын қоспаған шығар деген ой түйдім. Құжатта тактикалық қателіктер мен стратегиялық маңызы бар ақпараттар жаңсақ кеткен тұстар өте көп. Әлемдік өркениеттің жетістіктерін өзіне теліп, Қазақстанның мемлекеттігіне қатысты тарихи ақпарат, соның ішінде БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесіне мүше болуымыздың өзі бұрмаланған. ҚК-не мүшелікке кіруге арналған әлдеқашан қалыптасқан халықаралық жалпы тәртіпті президентке көрсетілген сенім деп атау – қып-қызыл орынсыз мақтан.
Сондай-ақ Жолдауда президент өзінің тапсырмасымен өткен жылдан бері кәсіби-техникалық училищелерде білім алу тегін деп атап өтілген. Бұл да кезекті алдаудың бір түрі. Бұл оқу орнында білім алу ежелден бері тегін екенін ескерткім келеді.
Осы «идея» өткен жылы президенттің аузынан шығысымен, ұстаздар қауымы тегін оқуды ары қарай тағы да қалай «тегін» етсек екен деп, бастары қатты. Кәсіптік білім беру саласындағы қалыптасқан дәстүрден хабары жоқ президенттің тапсырмасын «асыра» орындаудың қиындығы сол кезде байқалған еді.
Ал отыз елдің қатарына қалай «еніп кеткеніміз» тіпті ұят. Ондай пікірді Жолдау сияқты құжатта ауызға алу – салиқалы саясатты білдірмесе керек… Жолдаудың бұрынғы жылдарда жасалғаннан өзгешелігі жоқ: шамадан тыс даңғаза мақтаныш, адам нанғысыз көрсеткіштер, бос уәде мен әркімге бір жүктелген пайдасы жоқ тапсырмалар. Өз елінің, өз халқының алдындағы жауапкершілігі жөнінде бір ауыз сөз жоқ. Осы Жолдаудан кейін, «бәлкім, бұл мемлекетте ел азаматтарынан гөрі, президенттің өзі ғана өмір сүретін шығар…» деген күмәнға еріксіз ерік бересің.
– Ал Назарбаевтың Үндеуінде мемлекеттiк билiк тармақтарындағы өкiлеттiктердi қайта бөлу мәселелерiн «демократияландыру үдерiсi» мен «уақыттың талабы» деп атады. Сіз сыралғы азамат ретінде президенттің осы сөзіне қаншалықты сенім білдіре аласыз?
– Мен – президент Назарбаевтың сөзіне сенетін адамдардың санатынан емеспін. Меніңше, ол еш уақытта өзінің билігімен бөлісе қоятын құзірет иесі емес. Өйткені Қазақстандағы биліктің бәрі сол адамның уысында. Әрі оған ешқандай жауапкершілік те жүктелмеген. «Демократияландыру» деген ұғымды қазақстандықтар тек қағаз жүзінде немесе теледидар арқылы ғана біледі. Ал ондай құндылық бар болса, оның қандай екенін біз дұрыс біле алмай жүрген шығармыз… Өйткені біздің мемлекетте демократия іс жүзінде орнатылған жоқ және оның жүзеге асуына ешқандай алғы шарттар да жоқ. Егер «уақыттың талабы» туралы айтатын болсақ, онда ол уақыт баяғыда келіп, оның мерзімі әлдеқашан өтіп кеткен. Халқымыздың дамуына тікелей әсер ететін қаншама мүмкіндік пайдаланылмай, қайран уақыт зая кетті. Осының бәрі тек бір адамның кесірінен деп ойлаймын. Елде нағыз демократия болғанда, ол адам баяғыдан бері тақтан ұшып кететін еді. Елімізге шын демократияның орнауы – 25 жыл бұрынғы уақыттың талабы еді, қазақ халқы азат елде өмір сүрер еді, амал қанша?!
– Дегенмен, билiкті осылай назарбаевша бөлісудің нәтижесінде үкiмет пен парламент қандай да бір құзырлы өкілеттікке ие болады деп ойлайсыз ба?
– Жоқ. Бұл өзгерістердің мақсаты – билікпен бөлісу деп түйсінсек, қатты қателесеміз. Ал парламент пен үкіметке жүктелетін өкілеттіктер де, қосымша өзгерістер де қағаз бетінде қалатын жазба. Егер Конституцияны өзгерту жөніндегі жобаға нақты үңілетін болсақ, бақылаудың барлық тетігі сол баяғы президенттің бір өзінің қолында қала береді.
Ал елімізде жаңа министрлiктер құрып, артынан оны жойып немесе бiр-бiрiне қосу – кеңес дәуiрiнен келе жатқан үрдiс. «Мемлекеттiк басқаруды тиiмдi етуге бағытталған» осындай әрбiр реформа жаңадан құрылған министрлiктердiң атауын өзгертумен ғана есте қалады. Мысалы, 2002 жылы бiрнеше ведомство қайта құрылып, ақырында олардан үш жаңа министрлiк жасады. Жетi бiрдей комитет басы артық деп танылып, қысқарып кетті. Екi жыл өткен соң 16 комитет құрып, 10 комитет жұмысын тоқтатты. Осыдан мемлекет не ұтты? Билікті, құзіретті бөлістің түрі осы ма?
Сәті түскенде осыған байланысты өзімнің кейбір ой-пікірімді айта кеткім келіп отыр. Егер сіздің газетіңіздің оқырмандары президент ұсынған өзгерістерді мұқият оқып, түбіне дейін зерттейтін болса, онда бір өте қызық мәселеге көзі жетеді. Менің байқауымша, білімді және көзі ашық талай адам осы өзгерістерді талқылаудың барысында бірден байқамаған бір қитұрқылық бар. Билік ешнәрсеге ықпал етпейтін, бірақ декоративтік тұрғыдан өте әдемі «өзгерістерді» енгізіп отыр. Ал түптеп келгенде, мұнда президенттің құзіретін шектейтін өзгерістері атымен жоқ…
– Сонда бұл «конституциялық реформаның» астарында қандай саяси қитұрқы ой-ниет жатыр деп ойлайсыз?
– Билiк өкiлеттiгiн бөлiсу «сарсаңымен» Ата заңға әлдебір мүдделі өзгерiс енгiзiлмек. Ол – жеке меншiк құқығын қорғауға қатысты бап. Дәлiрек айтқанда, жеке меншiктің құқығын қорғау тетiктерi күшейтiледi.
Не үшiн? Кiм үшiн? Қарапайым халық үшiн бе, әлде мемлекеттiң дәулетiн жекешелендiрiп алған шендi-шекпендi, бай-бағландардың мүддесi үшiн бе? Конституциялық реформаның астында қандай шынайы мақсаттары жатыр?
Билік барлық қитұрқыны Конституцияның 26-бабының 1-ші және 2-тармақтарына тығып тастады. Егер осы екі тармаққа президенттің ұсынып отырған өзгерістері енгізілсе: біріншіден, шетелдіктердің Қазақстанда кез келген мүлікті сатып алуына болады – оның ішінде қозғалмайтын мүлік те бар – пәтер, үй, жердің үсті мен асты, тағы басқалар. Конституцияның қазіргі қолданыстағы нұсқасында ол тек Қазақстанның азаматтарына тиесілі болған. Енді «Қазақстанның азаматы» деген сөз «КЕЗ КЕЛГЕН» деген тіркеске өзгертіліп жатыр.
Екіншіден, қылмыскердің мүлкін енді тәркілеуге болмайды. Сондықтан жерді қалай болса да, қытайларға сатудың жолын табу және өздерінің елден ұрлап, жинап алған қаржысы мен мүлкін Конституция арқылы қорғап қалу айласы жасалуда. Мінеки, «өзгерістердің көкесі» қайда жатыр?! Қалғанның бәрі – бос сөз!
Қазақстанның саналы азаматтары осы жағдайға жіті көңіл бөліп, бұл өзгерістерге қарсылық тудыруы қажет деп ойлаймын. Бұл – қазақ халқы үшін өте тағдырлы мәселе!
– Дегенмен, осы өзгерістер арқылы президент ел билігін сайлауда жеңіп шыққан партияның көсемі ретінде, мәселен, премьер-министрдің құзырымен билікке қайтадан қонжиюы мүмкін деп ойламайсыз ба?
– Меніңше, президент еш уақытта премьер-министр болғысы келмейді. Бүгінгі таңда Қазақстанда президент болу – премьердің жұмысымен салыстырғанда, әлдеқайда жеп-жеңіл. Ол ешнәрсеге жауапты емес. Үкімет пен парламентке және жергілікті атқару органдарына бар мәселеге қатысты кінәні артуға болады. Сондықтан ол ондай лауазымды қайтеді?! Жасы да келіп қалды. Одан гөрі жасарын жасап, асарын асап, сол президенттік тақтан айырылып қалмаудың амалын жасауға тырысады.
– Айтпақшы, жекелеген сарапшылар президенттің бұл қадамын нақты мұрагері болмағандықтан жасалған әрекет деп бағалауда. Сіз бұған қандай ой қосар едіңіз?
– Ондай ой-пікірлерді жоққа шығаруға болмайды. Менің қосарым – бұл өзгерістерде билікті мұрагерлікпен тапсырудың еш тетігі көзделмеген. Егер президент өзінің тағын біреуге мұрагер ретінде осы өзгерістер арқылы тапсырмақшы болса, онда біз оны міндетті түрде байқар едік…
– Әйтсе де, посттранзиттік кезеңнің қарсаңында Кәрім Мәсімов пен «КНБ»-ның билікті «тазалау» науқанынан сіз қандай ой түйдіңіз?
– Бұл сұрағыңызға жауап беру оңай емес. Бұл мекеме жабық түрде жұмыс істейтін орган болғандықтан, жариясыз ақпараттарға баға бере алмаймын… Өзіңіз де түсінетін шығарсыз.
Бірақ, жалпы бір сөзбен айтқанда, әрине, бұл қызмет Мәсімовке бекер берілген жоқ. «КНБ»-ның құзіреті арқылы бірнеше мақсаттарға жетуге болады. Мысалы, жасырын, көзден таса жүрген саяси оппоненттерін анықтауға және оларды сырттан бақылап отыруға, оппозиция арасына өз тыңшыларын жіберіп, іріткі салуға кең мүмкіндік бар. Белсенді азаматтарды абақтыға отырғызу, енді бірін қорқыту немесе сатып алу үшін әрекет жасайды. Ондай мүмкіндіктерді пайдалануға нағыз жол ашылған сияқты. Ал «тазалау науқаны» туралы айтатын болсақ, әлбетте, бұны белгілі бір адамға арнайы жол ашу мақсатымен байланысты деп қабылдауға тура келеді.
– Ал елді демократияландыру, саяси реформа жүргізу үрдісінің алғы шартын сіз қалай белгілер едіңіз?
– Қазір мұндай шарттарды қою қажетті болғанымен, іске асыруға ешқандай мүмкіндік жоқ. Әрине, дүние жүзінде талай мемлекеттерде заңдарға да, конституцияларға да өзгерістерді енгізудің тәжірибесі аз емес. Соларға қарап, өзімізге сай және лайықты үлгілер таңдауға болар еді. Бұлардың бәрін осы жерде атап айтатын болсам, біраз уақыт пен газеттің орнын алады.
Менің білетінім – осы жолы да Конституцияға енгізіп отырған өзгерістер тек көзбояушылық мақсатпен жасалып жатыр. Демек, бір мәселені айтпасам болмайды-ау деймін: Конституцияның қорытынды жобасы Венециялық комиссияның сараптамасынан өтуі тиісті еді. Мінеки, сіздің сұрағыңызға қысқаша жауабым осы.
– Қазақстанның демократиялық оппозициясы соңғы 15-20 жылдан бері «Сайлау туралы», «Оппозициялық саяси партиялар туралы», «Жергілікті жерде өзін-өзі басқару туралы», бейбіт жиындар мен шерулерге қатысты заң жобаларын ұсынды. Тіпті 2005 жылы Қазақстан Конституциясының жаңа жобасын дайындап, оны жалпақ жұртшылыққа жария етті. Ал Назарбаевтың билік өкілеттіктерін бөлу жөніндегі Үндеуінен оппозиция талаптарының нышанын байқай алдыңыз ба?
– Иә, 2001 жылдан бастап оппозиция өкілдері үкіметке және парламент палаталарының депутаттарына, тіпті президенттің атына мемлекетті демократияландыруға, азаматтық қоғамды қалыптастыруға байланысты бір емес, бірнеше ондаған ұсыныстар жолдаған болатын. Бірақ, өзіңіз көріп тұрсыз, сол «баяғы жартас – бір жартас» болып тұр. Оппозиция атынан ұсынылған өзгерістер мен ескертпелер ел азаматтарының саяси және азаматтық құқықтарына тікелей байланысты еді.
Және Қазақстан Республикасы қол қойған халықаралық Конвенциялар бойынша, бұл құқықтарды мемлекет мойындап, шектеуі мүмкін емес. Мен кезінде оппозиция ұсынған Конституцияның жобасын өте мұқият оқып шықтым. Оның бірде-бір ұсынысы қазіргі президенттің ұсынып отырған конституциялық жобасында көзделген жоқ және ондай болуы да мүмкін емес. Меніңше, қазіргі науқанды тек көзбояушылықпен салыстыруға болады.
– Дегенмен, президенттің бұл шешімін биліктің транзиттік кезеңіне дайындығы ретінде бағалаған жекелеген саясаттанушылар пікірімен келісесіз бе?
– Жоқ. Ондай ой басыма да келмепті. Президенттің өз тағын ешкімге ешқашан беретін түрі жоқ. Қараңызшы, 25 жыл ішінде Германияда төрт канцлер, Францияда – төрт, АҚШ-та – бес президент, Ұлыбританияда – бес премьер-министр ауысыпты. Ал Қазақстанда ширек ғасырдан астам бір-ақ адам президенттік орында, әкесінен қалғандай, жекешелендіріп алып, ешкімге де бергісі жоқ. Әрине, осындай жағдайда президентке шынайы демократия жасау – ел шетін жау шапқаннан да қауіпті болып табылады.
Ал егер биліктің транзиті туралы айтатын болсақ, онда, бір жағынан, өзгерісті демократияландырусыз өткізу өте қиын, екінші жағынан, демократияның өзі, жалпы бүгінгі биліктің көзіне өте жат және сенімсіз үрдіс болып көрінеді.
Басқа сөзбен айтатын болсам, Қазақстанда президент билікті ешқандай транзиттік рәсімсіз өткізуге тырысады. Бірақ ендігі ел оған көне ме екен?.. Мәселе – осында.
– Рас, көнер-көнбесі неғайбыл. Бірақ 25 жыл бағынған бұқара «бұйда үзерлік» қылық танытатын белгі де байқалмайды. Десек те, ашық сұхбатыңызға көп рахмет!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»