«Общественная позиция»
(проект «DAT» №20 (291) от 21 мая 2015 г.
Кітап тарихы
(Соңы. Басы газетіміздің өткен сандарында)
«Орыс жазушысына қазақтан кейіпкер таңдап алып, тұлғалы образ тудырғаны үшін тек қана рахмет айтып, құрмет тұту керек деп есептеймін. Сондықтан да оған деген достық сезімімде ешқандай кіршік жоқ. Ал енді творчестволық істің барысында сын, өзара сынсыз болмайды. Онсыз өмір де жоқ. Жалпы Александр Бек туралы көңілім ақ, мен оған бас иемін», – деп, Баукең ойға шомып кетті.
Сөйтті де: «Арпалыс» туралы нақтылы әңгімені жалғастырайық, – деді. – Кітаптың 3-4-әңгімесіне арналған материалдар 1944 жылдан кейін ұзақ уақыт Александр Бектің қарамағында жатты. 1944 жылдың аяғына дейін кітапты түгел жазып бітіруіне қажетті барлық материалдармен қамтамасыз етілген еді. Үшінші және төртінші әңгімелерді Бекке айтып беруге 1944 жылғы көктемнің, жаздың және күздің барлық кешкі мезгілдерін арнадым. Ол кезде оқиғалар ойда әлі жақсы сақтаулы еді. Бірақ Бек соғыстан соң басқа шаруаларымен айналысып кетті, маған таяу болашақта бітіремін деп уәде берумен болды. Содан кейін бақандай 14 жыл өтті. Едәуір мезгіл. «Арпалыс» повесінде Александр Бек авторлық міндетін өз шамасы жеткенінше орындады, мен оған әзірлеуші, ақылшы рөлімді де белгілі дәрежеде атқардым. Арамызда сыпайылық, сыйластық сақталды. Мен оған бар ықыласыммен ырза екенімді ашық айтамын.
Одан соң әскери қызметтен запасқа ауысып, эстафетаны Бектен алып, өзім әкеттім. Бұл Бекке менің ашуланғаным емес, парызымды орындау деп білемін. Мен өз творчествомды болашақ ұрпақ алдындағы өтеу деп қараймын. Кітаптың жазылмауынан уақытты босқа өткізуді бұдан әрі соза беруге болмайтын еді. Онсыз да Бектің жалқаулығы салдарынан 14 жыл зыр етіп өте шықты. Ал мен оған бұрынғы келісім-шарттар негізінде қарым-қатынас орнатып, жұмыс істейік деп, бірнеше рет ұсыныс жасағамын.
Бек менің жазып жатқанымды біліп, менен бұрын озып кетпек болды. Жазғандарына «Артымызда Москва», «Панфилов резерві», «Бірнеше күн» деп ат қойып, бірқатар баспаларға барыпты. Бірақ баспалар одан бас тартыпты. Біздің келісім-шарт бойынша, ол менің келісімімсіз қолжазбаны өткізуге правосы жоқ еді. Бұл жолы да ол шартты бұзды.
Мен өзімді жазушымын деп санамаймын. Мен көріп-білгенімді қағазға түсіруші әскери адаммын. Бірқатар шығармаларым жарық көргенімен жазушы бола алмағанымды мойындаймын. Әрине, сенімді документтілікті көркем бейнелеумен сәтті ұштастыру әркімнің қолынан келе бермейді. Оны әдетте автордың шеберлігі деп атайды. Сондықтан мемуарлық әдебиет авторы мойнына қиын міндеттер жүктеледі. Мұндай жағдайда автор екі мақсаттың бірін таңдап алуы тиіс. Мәселе осылай қойылған кезде автордың қиналатыны рас. Ол немесе шындықты құрбандыққа шалуы, немесе көркемдікті таңдап алуы керек. Мен өзім мұндай жағдайда көркемдікті құрбандыққа беремін. Өйткені менің ең басты міндетім – әдемілік пен көркемдікке бола шындықты бұрмалаудан сақтау.
Олай ететін себебім бар, ойдан қосып жазу арқылы майданда құрбан болғандар аруағын, қасірет шеккендерді және қазірде аман-сау жүрген бұрынғы жауынгер жолдастарымды қорлауға моральдық хақым жоқ.
Кейбір редакторлар менің қолжазбамды оқып, солдатты әрлеп бояуды, киімін түзеуді, батылдық пен өжеттілікті, бас айналдыратын әрекеттерді көбірек енгізуді ұсынды. Қысқартып айтқанда, «парфюмерия өнеркәсібі» өнімдерін түгел қолданып, косметикалық кабинеттен әдемі ержүрек адамды әзірлеп шығаруға ақыл берді. Мен олармен келісе алмадым. Өйткені менің солдат келбеті туралы түсінігім мүлдем басқаша. Мен үшін солдаттың келісті келбеті оның күнге күйген пилоткісінен, өңі оңған гимнастеркасынан, жауынгерлік тотыққан жүзінен, бет-әлпетінен байқалған терең әжімдерінен, ашу-ызасынан, қайғысынан, соғыс күндерінің қалдырған белгі табынан көрінеді. Солдат келбеті, міне, осында. Мен солдаттың осындай сұлулығына соғыс жылдарында сүйсінген едім, қазір де сүйсінемін.
Ал біздің фототілшілер қалтасына Москвадан әкелген жаңа пилотқа салып жүретін. Жауынгерді суретке түсірер алдында оның күнге күйген пилоткісін жаңаға ауыстыра қоятын. Шындық пен ойдан қосудың осындай ұштасуын ақиқат деп ұсынатын. Құрметті редакторлардың ұсыныстарынан бас тартатыным да осындай себептерге байланысты. Мен осы жазбаларымда отандастарымды, өз тәжірибемді, әсіресе өз қателіктерімді әңгімелеп бергім келеді.
Қателерге неге көбірек көңіл бөлетінімді айтайын. Өйткені өсіп келе жатқан ұрпақ біздің қателерімізді қайталамасын деймін. «Мосвка үшін шайқас», «Бір түннің оқиғасы» сияқты жазбаларымда көргенім мен бастан кешіркендерім туралы тарих билігіне айғақ боларлықтай куәлік қалдырып кеткім келеді. Бұл куәлік мәліметтер болашақта ХХ ғасырдың Лев Толстойына «Соғыс пен бейбітшілікті» жазуына қызмет ететін материалдардың бірі болса, мен оған «дайындаушы» болғаныма шексіз қуанар едім».
Бауыржан ағамен жолыққаннан кейін үйге келіп, ұзақ ойға шомыдым. Табиғат қалай бұл адамды алуан қырлы талантты етіп жаратқан деп таңдандым. Жауынгерлік, батырлық талантын қалай танытса, енді бейбіт жағдайда әдебиет саласында, жазушылық өнерін де жан сүйсінерліктей меңгергеніне тәнті болғанымды жасыра алмаймын. «Арпалыс» повесін жазуда Александр Бекке сондай құнды керемет материал әзір еткен Баукеңе қалай ырза болмассыз?! Жазушы Бекке баға жеткісіз алтын қазына кездескен. Бірақ «Арпалыс» повесін әзірлеуде жазушы мен кейіпкер арасында қаншалықты қатты күрес жүргізілген?! Ақиқат даудан шығады дегеннің айқын дәлелі осы болар.
«Арпалыс» повесі солай – дүниеге оңайшылықпен келмеген екен. Бірақ Баукеңнің сіңірген еңбегі зая кетпеген, ол А. Бекке жай материал беріп қана қоймай, лайықты ақылшы-ұстаз, материал әзірлеуші рөлін де ойдағыдай атқарған. Соның арқасында «Арпалыс» повесі Москва түбіндегі шайқас шындығын бүкіл әлемге паш етті.
«Арпалыс» повесінің жазылуы туралы Александр Бектің өз пікірі, өз позициясы қандай екен? Басқа ғалымдар, жазушылар бұл повестке қалай қарайды екен? – деген сұрақтарға да жауап беру керек еді. Сондықтан Бауыржан Момышұлының «Арпалысты» жазуға Александр Бекке көп материал бергенін, әскери әдістерді жүзеге асыру, ұрыс барысы туралы құнды әңгімелер айтқанын біршама анықтаған соң, енді тағы да ізденуге тура келді. «Арпалыс» повесі туралы жарияланған материалдарды қарастырып, архивтерді ақтару қажет болды. Сондай жұмыс барысында Александр Бектің «Арпалыс» повесі туралы ғалым Ольга Моисеевна Грудцова, жазушылар Александр Кривицкий мен Константин Симонов, тағы басқа әдебиетшілер аса құнды пікірлер толғағаны байқалды.
Алдымен Александр Бектің өз пікіріне тоқталайық. «Вопросы литературы» журналының 1960 жылғы үшінші санында Александр Бек былай деп жазды: «1942 жылдың басында Панфилов атындағы дивизияға жол тарттым… Москва түбінде қаза тапқан Панфиловтың образы бірте-бірте жинақтала берді… Басқа геройларды да мен өз тұлғасынан жаздым. Мені қазақ командирі Бауыржан Момышұлының өзіндік ерекше бітімі, жарқын тұлғасы таңқалдырды. Шығыстың бұл өктем ұлы сол кездің өзінде-ақ маған көркем образ, характер боп көрінді. Момышұлы полкінде бір айға жуық тұрып, мен марттың таңертеңгі қатқағымен, оның жертөлесінен шығып, жүгімді артып, кері қайттым. Полк комиссары сары шашты кубандық Логвиненко менімен бірге шықты.
Қоштасарда: «Сіз қыран ұясында болдыңыз. Байқаңыз, сары ауыз балапанға ұқсап қалып жүрмеңіз!» – деді.
Бұл жолдама көңіліме мықтап ұялап қалыпты. Повесті қолға алмас бұрын панфиловшыларға бес-алты рет барып қайттым. Ақыр соңында, ойға алған нәрсе айқындалып та қалды».
Алғы шепте, Момышұлы полкінде бір айға жуық тұрып, (февральдің басынан март айының басына дейін) қайтуы А. Бектің соғыс жайында көп материал жинауына мүмкіндік берді. Өзінің айтуына қарағанда, ол одан соң да бұл полкке 5–6 рет барып қайтқан.
Жазушы А. Кривицкий де: «Бауыржан Момышұлы А. Бек повестерінің геройы» екенін атап көрсетіп, дұрыс таным білдіріп отыр. «Бранденбург қақпасы» атты очеркінде ол былай деп тұжырым жасайды: «Момышұлының атақты болуы, әрине, орынды. Бірақ мұның сыры мынада – ол тек Москва түбіндегі ұрыстардың қаһарманы ғана емес, сонымен бірге Александр Бек повестерінің де геройы болды» .
Бұл мәселеде де талас жоқ сияқты. Ғалым әдебиетші О. Грудцова «Александр Бектің «Бірнеше күн» повесіндегі Бек пен Бауыржан диалогынан мынадай цитата келтіреді.
«–Көрдіңіз бе… дүниеде екі Бауыржан бар, – деп мәлімдеді Бек.
– Екеуі? Қалайша? – деп таңданды Момышұлы.
– Біреуі – қазір менің қатарымда отырғаны. Яғни, сіз Бауыржан. Даңқы мәрмәрда мәңгіге жазылған… Әскери мемуарлар авторы… Ал басқа Бауыржан Момышұлы «Волоколамск тас жолында әрекет етеді, өмір сүреді».
Повесте көрсетілгеніндей, бұл әңгіме соғыстан кейін бірнеше жыл өткен соң, Бауыржан мен Бек екеуі кездескен кезде болса керек. О. Грудцова «Волоколамск тас жолындағы» Бауыржан Момышұлын кәдімгі Бауыржан Момышұлы емес деп көрсетеді. Ол Бектің повесіндегі Бауыржан әдеби кейіпкер, жазушы қиялынан туған образ екенін дәлелдейді. Бұл енді даусыз екені ақиқат қой. Жазушы көркем образ дәрежесіне көтергенде, шындықты суретке түсірген фотографтай, сол қалыбында көшіре салмайды.
1958 жылы Александр Бек Москвада Бауыржан Момышұлы жатқан мейрамханаға келіп жолығады. Ә. Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогында келтірілгеніндей, бұл кездесу кезінде ол екеуінің арасында мынадай әңгіме болыпты.
«– Енді мен не істеймін, ұялып жүрмін,– деді стол басында отырып.
– Неге ұяласыз, Александр Альфредович? – деп сұрадым мен одан.
– Ұялатыным – қазір жұрттың бәрінің қолында «За нами Москва» кітабы жүр…
– Оған неге ұяласыз?– дедім мен таңданып.
– Сонда да сіз ұялады екен деп, «Москва үшін шайқасты» мен емес, Бек жазды деуім керек пе? Бірақ оны мен жаздым ғой. «Волоколамск тас жолынан» бас тартыңыз деп мен Сізге ешқашан айтқан емеспін, айтпаймын да… Сіз де жаза беріңіз, мен де жаза берейін».
Әрине, А. Бектің ұялуына ешбір негіз жоқ еді. «Москва үшін шайқастың» шығуынан «Волоколамск тас жолына» титтей де нұқсан келмейді.
О. Грудцова «Александр Бек» атты сын-өмірбаяндық очеркінің соңына таман былай деп жазады: «Сонымен бірге «Волоколамск тас жолындағы» Момышұлында нақтылы өмірдегі 316-атқыштар дивизиясының батальон командирі Бауыржан Момышұлымен ортақтық өте аз деп ойлауы дұрыс емес». О. Грудцованың «Москва үшін шайқаста» Момышұлы «Волоколамск тас жолындағыдай» ержүрек, ақылды, Отанға берілген командир деп жазған пікірлері көкейге қонымды. Бұл кітапта Момышұлы А. Бек шығармасындағыдан гөрі, «жағымдырақ» жүріс-тұрысы ширақтау, көңілдірек, анағұрлым демократияшыл – ол жалғыз өзі шешпейді, саяси жетекшілермен кеңеседі, кейде олардың ықпалымен өзінің алғашқы жоспарларын өзгертеді».
Александр Бек өзіне тән жазушылық шеберлігіне сәйкес «Арпалыс» повесінде Совет Армиясы, халық мақтан тұтатын командирлер, жауынгерлер образдарын тудырды. Бұл кітап жас ұрпақты тәрбиелеуге баға жеткісіз роль атқара береді.
Жүніс ЫБЫРАЕВ