Уақыт уыты – руб.
(«Мен – жындымын» романынан үзінді)
(Жалғасы. Басы газеттің өткен санында)
Борат көкем интервью алып болған соң, мэрияның үлкен холлында өзінің соңғы түсірген фильмін көрсетті. «Би-Би-Сидің» арнайы тапсырысы бойынша түсірілген сюжет «Бетпақдаланың көз жасы» деп аталады екен. «3G» өлшемді кең экран сәл діріл қағып жарқ етті де, біз бір ұшы-қиырсыз кеңістікке ендік те кеттік. Сытырлап, пысқырынған алапат дүбірге ілесе, сары даланың бір пұшпағынан лақ еткен құла тасқындай қалың киік лап қойып, түйдек-түйдек жосыла жөнелді. Кең жазираны қаптай жайлаған қалың нөпір. Көш бастаған қанжар мүйіз текелер бір-бірімен жарыса ағызып келе жатып, қарғып-қарғып кеткенде, шірей тартқан жебедей аспанда қалықтайды. Сағым ба, сары тасқын ба, сусып лезде көз ұшына сіңіп барады.
Борат көкемнің білмейтіні бит ішінде шығар-ау, жүдә. Бүкіл ғұмырын киікті зерттеумен өткізген зоологтай, қоңыр дауысы күмбірлеп сайрап тұр. Мүдіріссіз екпіндете сөйлейді төгіп-төгіп. Ұлан даланың бір пұшпағында туып-өссем де, Борат ағам келтіріп жатқан мәліметтердің біразы маған таңсық. Киікке жаратылыстың қосақтап қойған жауы – қасқыр. Ұрпақ үшін аптап қуырған отсыз-сусыз Бетпақтың шөліне қасқыр аяғы жетпес отыз-қырық шақырым ендеп барып төлдейді екен. Бұрындар миллиондап Арқаның төсінде тасып-төгіліп жүретін. Кейін әлемде әтектер көбейген сайын, қасқыр да кеміте алмаған сол киіктердің саны азая берді жыл санап. Тікұшақпен қуып жүріп қырғын салып, мүйізін кесіп, кең сахара қан сасыды. «Сұмдық-ай, неткен жауыздық!» деп, жағаңды ұстап жүргенде, әтектіктің лаңына жылап көрісетіндей апат шықты…
Экран лап етіп, қып-қызыл от аспанға зымырай жөнелді. Кенет зымыраған от күл-талқан шашырап, бір сәт бүкіл аспанды жасын жайлағандай болды да, қып-қызыл тамшылар сорғалап жауа бастады. Сол-ақ екен, әлгіндегі толқып, сары далаға сыймай жосыған сансыз киік бірінен кейін бірі омақаса құлап, тартылған тау өзенінің аңғарындағы қойтастардай теңкиіп-теңкиіп жусады да қалды. Безерген даланың беті жайраған өлік. Ызғыған желге қосылып, қураған бозкөде ызыңдай сыңсып, жоқтау айтып тұр. Жүні түсіп, шілтиген әлдебір құбыжықтар баспалап, жемтік іздеп келсе де, өліктерден қорқып кеткендей, беті ауған жаққа безіп барады – бұлардың қасқыр екенін аракідік шоңқия қап ұлыған дауысынан білгендейсің.
Ұйтқыған жел қауға шашын ұйпалап, Борат көкем шіренген әлдебіреуден интервью алып тұр. Тарыбай Арпабаев деген министр. Әрине, министр болған соң, ол шіренбей кім шіренсін? Екі қолын арқасына айқастырып, маңғол бетіне маңғаздықтың неше атасын қондырып алған.
– Арқадағы екі жүз елу мың киіктің бір жүз жиырма мыңы биыл аяқ астынан қырғын тапты. Бұл апаттың себебі не деп ойлайсыз?
– Сексен сегізінші жылы бес жүз мың киік қырылған! – деді Арпабаич, «тәйір-ай, сол да сөз болып па» дегендей нәумез үнмен. – Сол кезде де себебін ешкім білмеген, қазір де анықтай қояды деп айта алмаймын.
– Ол кезде Советтің әскери ведомствосы өз құпиясын өзі әшкере қылмайтыны белгілі. Қазір сіздер тәуелсіз ел емесссіздер ме: өз ғалымдарыңыз не дейді?
– Ғалымдардың болжамы бойынша, биыл жауын-шашын мол жаууына байланысты шөп айрықша қаулап қалың шыққан. Қыстан тұралап шыққан жануарлар шөпті көп жеп қойып, асқазаны қорта алмай, аш өзегіне түсіп өлген.
– Бұл – ғылыми зерттеу емес, бақсының бал ашқаны ғой! Кейбір сарапшылар қираған орыс зымыранының зардабымен байланыстырып жүр. Бұған қалай қарайсыз?
– Бұған гептильдің еш қатысы жоқ. Менің туған ауылымның үстіне талай рет гептиль шашылған. Бақшамызда түйекөтен, тойст, памидор қос жұдырықтай боп өсетін. Содан өлетін болсақ, баяғыда-ақ қырылып қалатын едік қой! Бұл – біздің достығымызға сызат түсіргісі келетін жымысқылардың саяси байбаламы! Біз достыққа ештеңені айырбастамаймыз!
– Қандай достық? Аю мен қоянның достығы ма? Жасасын мызғымас ұлы «достық»! – Борат көкем қол соғып жіберіп еді, анау қиық көзі одан әрмен қисайып, қолын сілтей теріс айналды:
– Мен Батыстың арандатушыларына жауап бермеймін!..
Қайтадан өлік жайлаған өлі даланың ортасында қалдық. Айналамыз жүні ағараңдай желбіреп, жайрап жатқан киіктер. Жоқтау айтып, боздап, қолқа суырған қобыздың зарлы үні кілт үзілді де, әлдеқайдан шыр-шыр еткен сәбидей, лақ маңырай жөнелді. Жетім үн, жалғыз үн. Шіңгір-шіңгір. Жез қоңыраудың тіліндей сыңғыр-сыңғыр. Жылаған әлсіз дауыстан күңгірт аспан жаңғырып, күңірене толқиды. Көзі мөлтілдеген жетім құралай төрт аяғы көктен келген енесінің емшегін жұлқылап сорғылайды да, таңдайына нәр тамбаған соң, бұл қалай дегендей шар-шар етіп маңырайды. Құдай-ау, хайуан да жылайды екен ғой, айналаны зарға толтырып, өксіп-өксіп маңырағанда, құралайдың көзінен жас бұршақ-бұршақ домалады. Кенет әлденеден үрікті ме, жіп-жіңішке аяқтарымен көкке шапшып ыта жөнелді. Өліктердің үстінен қарғып, безіп барады. Іле ентігіп алқын-жұлқын жүгірген әлдебір адам көрінді. Өксігін жұта кемсеңдеп айғайлап келеді:
– Тоқташы, құралайым! Ең болмаса сен аман қалшы! Қорғансыз періштем…
Ақбурыл шашы құлын жалдана желбіреп, алқына ұмтылған ер адамды объектив жер түбінен тартып алып, бет-жүзін экраннан жарқ еткізгенде, тани кеттім. «Ой, мынау Қорғаш қой, Ақ Қорғаш!» деп отырған жерімде айғайлап жібере жаздадым. Атақты ақын Қорғанбек Аманжолов! Пай-пай, Борат көкем де кісі таниды-ау! Жалпақ қазақ селт етпегенде:
«Киік өлді – даламнан кие кетті.
Кім көрген мұндай сұмдық қияметті!
Төрт аяғы көктен кеп өлік жатыр
Толтырып ой мен жазық, қиябетті…» –
деп, жүрегі зар төгіп жырлаған жалғыз ақын осы емес пе? Дүниедегі жанды-жансыздың бәрін жүрегінің бір бөлшегіндей аялап, бәріне алаңдамаса, ақын бола ма? Қуғаны жеткізбесе, бар асылынан, ең аяулысынан айырылатындай ақынның жүзі абыржулы. Танауы қусырылып, өңі қуқылданып кеткен. Қызыл көйлектің омырауы ыстық жасқа шыланып жоса-жоса. Өлі дала. Жалғыз ақын. Жалғыз құралай. Шыр-шыр безектейді жетім лақ… «Тоқта, тоқта, бәрібір сені құтқарамын!» деп ентелейді Ақын. Кең дүниеден сая таппай, шырыл қағып маңыраған лақтың жетім үні мен ақынның өксігі аспан астын күңірентіп тұр.
Айналам қорс-қорс тартқылаған танаулардың пысылына толып кетті. Экран сөніп, залдағы шамдар жамырай жанғанда, талайлардың көз жасын сығымдап отырғанын көрдім. Бұл американдықтар мұндай боркемік халық болар ма, түге. Үстіңе құлай қалса, жаншып өлтіретіндей арбиған алқам-салқам дәу болса да, әсершіл бала секілді көңілдері бос екен. Біз селт еткен жоқпыз. Мұндайдың көкесіндейін күнде көріп жүрміз емес пе, тәйірі!
«Гринпистің» бір топ белсендісі плакат көтеріп айғай салды: «Табиғат қорғаудың жалпыға ортақ ережесін сақтамағаны үшін Қазақстанды халықаралық сотқа тарту керек!».
«Қиын қатты қиратып аларсыңдар, пішту! – деп біз ернімізді шығарып, ышқырымыздың ішіндегі осындайда жауға саптайтын «мықтымызды» көрсеттік. – Бізде мұнай көп, ақша – пішен, қандай пәдәркі жасасақ та жетеді!».
Тұрысбек СӘУКЕТАЕВ фото