ӨЗГЕНІ БАУЫРҒА БАСЫП, ҚАЗАҚТЫ САҚТАЙ БІЛЕЙІК!

«Общественная позиция»

(проект «DAT» №36 (353) от 6 октября 2016 г.

 

 

Өзекті тақырып

 

 

 

Қазақстанда азаматтық бірегейлік, ұлтшылдық, ұлтаралық конфликт салалары ең өзекті тақырып­тардың бірі болып саналады. Сондықтан еліміздегі қо­ғам­дық институттар бұл мәселені терең зерттеп, ұсыныстар әзірлеуі қай уақытта болса да маңызды. Осы тақырып аясында Ұлыбританиядағы Абердин университетіне қарасты Конфликт, транзит және бейбітшілік институтында тағылымдамадан өтіп жатқан саясаттанушы, конфликтолог Мұхтар Сеңгір­баймен сұхбатты оқырмандар назарына ықшамдап ұсынамыз.

 

ЕЛДЕГІ ӨЗГЕ ҰЛТТАРДЫ

қазаққа қалай сіңіреміз?

– Қазіргі жаһанданған, либерализм мен демократия құндылықтары үстем­дік еткен әлемде ұлттық мемлекеттің болашағы бар ма? Өзіміз көп мысалға келтіретін Батыс елдері ұлттық мемлекет құрудан бас тартып, ұлттар ара­сын­дағы шекараны жоятын азаматтық мемлекеттер құрып жатқан сияқты. Со­лай ма?

– Жоқ, керісінше, қанша «муль­тикультуралистік демократия» деп ұрандатқанмен, дәл сол либералдық Батыста ұлт­тық оқшаулану үрдісі басым.

«Мультикультурализм», «көп­мәдениетті либерализм» деген академиялық та, прак­ти­калық та идеялар көп, оны Ба­тыстың өркениетті елдері бел­гілі бір қоғамдық деңгейде ор­ын­дайды да.

Әсіресе қоғамдық ортада, жұмысқа қабылдағанда нәсіл­дік, тектік, жыныстық тұр­ғыдан кемсітпеуге көп көңіл бөледі. Дегенмен, мемлекет мә­се­ле­сіне келгенде, бәрібір ұлт­тық да­ралық бәрінен де күшті болып шығады. Мұны ғалым­дар­дың көбі мойындады.

Ұлыбританияның Еуроодақ­тан шығуды қолдауы кезінде бұ­л анық байқалды. «Азаматтық негіздегі британ ұлтын құрдық» деп жүрген елдер – Шотландия, Уэльс және Солтүстік Ирландия өздерінің «өгей ұл» еке­нін қайта айтып, еншілерін алу­ға ұмтыла бастады.

Ал Франция этносқа бөлін­бейтін нағыз азаматтық мемлекет ретінде сипатталғанымен, елдің барлық азаматын «француз» деп атайды, әрі мемле­кет­тің өзі «Француз Республикасы». Мұнымен қоймай, мұнда кір­ме ұлттарды мәдени және тілдік тұрғыдан ассимиляциялау саясаты мемлекеттік идеология деңгейінде халықтың санасына сіңірілген.

Ал Германия әу бастан-ақ этностық неміс мемлекеті ре­тінде құрылған. Бұл елдің аза­маттығын алу үшін неміс тілінен емтихан тапсырасың. Ал Голландия иммигранттар тапсыратын сынақты «азаматтық сәй­­­кестік» емтиханы деп жұм­сақтап атағанымен, ол да ас­симиляциялаудың нағыз құра­лы болып саналды.

Азаматтық ел саналатын Да­нияда тіпті жергілікті даттармен мәдени байланысы жоқ адам­дарға азаматтық беріл­мей­ді. Еуропаның бұл дәстүрін Жапония сияқты Азияның көп­теген елдері көшіріп алған. Жапонияда бес-алты ұрпағы тұ­рып жатқан кәрістер әлі күнге азаматтық алмаған.

Мигранттардан құралған АҚШ, Австралия, Канада сияқ­ты елдерді қоспағанда, әлем­дегі мемлекеттердің басым бө­лігі этностардың мемлекеттері болып саналады, әрі олар өз­дерінің ұлттық мемлекеттерін сол қалпында сақтап қалуға мүдделі.

 

– Еуроодақ ше? 27 ел өз егемендіктерінің бір бөлі­гінен ерікті түрде бас тартты емес пе?

– Бұл – экономикалық, геосаяси қажеттілік негізінде құр­ылған прагматикалық одақ болатын. Онда ұлттық мәсе­ле­лер­ге қатысты ешқандай әң­гіме жоқ. Еуропаның қай еліне барсаңыз да, сол елдің мәде­ниеті, дәстүрі, тілі мен ділі «мен­мұндалап» тұр.

Еуропа елдеріндегі диаспоралар мәселесі – қызу талқы­ланып жатқан тақырып. Ұлы­бри­танияда Еуроодақ құра­мы­нан шығуды қолдағандардың басты аргументтерінің бірі де сіз айтқан егемендік мәселесі болды. Кешегі жарты әлемді билеген ұлы империяның бү­гінгі азаматтары шешімдердің айдаладағы Брюссельде қа­был­данатынына наразы. Оларды өз ұлтының егемендігінен айырылу, Шығыс Еуропадан ағылған мигранттардың ұлттың қаймағын бұзып жіберу қаупі көбірек алаңдатты. Яғни, бұл да дәл қазіргі қазақтардың қы­тай нөпірінен қорыққаны сияқ­ты ұлтты сақтап қалуға қатысты табиғи инстинкт.

 

– Сонда тек мигрант­тар­дың мемлекеттері ғана азаматтық ұлт құрған ба? Біз «қазақстандық ұлт» құр­­сақ, біз сол АҚШ, Авс­тралия сияқты ми­грант­тардың мемлекеті боламыз ба?

– Бір қалыпқа салып қарау өте қиын. Кей елдер сырттай азаматтық ұлтпыз дегенімен, жеме-жемге келгенде нағыз ұлттық мемлекет – солар.

Біз – ең алдымен постколо­ни­алдық кезеңнен өтіп жатқан, титулдық ұлтының саны толық басым бола қоймаған, мемлекет құраушы ұлт қайта ояну кезеңінде тұрған, этностық ерек­шелікті саясиландырып отырған елміз.

Ғасырлар бойы отарлық саясаттың кесірінен даралығын жоғалтуға шақ қалған қазақ хал­қы эксклюзивті ұлтшылдық­тан басқаны қабылдай алмайды. Қазіргі постколониалдық Қазақстанда саяси модернизация қазақтардың ұлттық оянуы, этностық бөліністің саясилануы және популизмнің артуы сияқты үш формада жүріп жатыр.

Қазақ ұлты мемлекеттің бір­ден-бір қожайыны, иегері ре­тін­­дегі статусын ресми түрде заңдастыруды және саясатты соған сәйкес жүргізуді талап етіп отыр. Қазақтар өзінің ұлт­тық болмысына, тілі мен діліне қауіп-қатер көп деп үрейленеді, оның үстіне отарлық жүйені әрі қарай жалғастырады деп үкі­мет­тен секем алады.

1995 жылы Конституция қа­былданғанда, енді ғана тәуел­сіздігін алып, эйфорияда отыр­ған халық Ата заңның преамбуласы «ортақ тарихи тағдыр бір­ік­тірген Қазақстан халқы…» деп жазылып кеткенін байқа­май қалды. Ал қазіргі жағдайда ха­лық «азаматтық ұлтқа» жол бере қоймайды, ол мүмкін емес.

 

Қазақстан мен

Ресейдегі орыстар:

АЙЫРМАШЫЛЫҚ ҚАНДАЙ?

– Бірақ басқа ұлт өкілдері мұнымен келіспейді ғой?

– Келіспейтіндері де, мой­ын­ұсынғандары да бар, әлі екі ойлы күйде жүргендері де көп. Ол туралы жан-жақты зерттеулер аз болғандықтан, олардың үлес салмағын, географиясын нақты талдау қиын. Қазақ­стан­ды отаным деп мойындамайтын орыстардың көбі көшіп кет­ті. Орыстардың ұлттық мәселе­ні көтермей келуінің бір себебі – олардың Ресеймен рухани жа­қындығы аз.

Мәселен, КСРО тарардың алдында жүргізілген сауалнама нәтижесіне қарасақ, орыстар­дың үштен екісі өздерінің отанын Ресей деп емес, «Кеңес Одағы» деп көрсеткен. Яғни, бұрынғы одақтас республикаларда тұрып жатқан жерлерін өз отаны деп есептейді.

1995 жылы Нидерланд ға­лымдары жүргізген зерттеуге қарасақ, Қазақстандағы орыс­тардың 30 пайызы өздерін «ке­ңес азаматымыз» деп атаған. Бір­ақ орыстардың өздері де, ол­ардың атамекен, тіл, тарих туралы көзқарастары да әр­келкі.

Ресейге көбіне оңтүстік және батыс өңірлерде тұратын орыстар кеткен. Ал солтүстік пен шығыстағы миграция бір­шама тұрақты. Яғни, Қазақ­стан­ның солтүстігіндегі орыс азаматтар өздерін келімсек деп емес, сол өңірдің байырғы тұрғындары санайды. Мұндай жағдайда мемлекет таза ұлт­шыл саясат ұстана бастаса, ол­ардың арасында сепаратистік пиғыл арта түсуі мүмкін.

 

– «Былай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады» деген осы ма? Сонда не істеу керек?

– Көп жағдайда тарихи отаны бар ұлттардың өз атаме­кенімен байланысы күшті болады. Брубейкердің «Триадалық байланыс» теориясы бойынша диаспора – олар өмір сүріп жат­қан мемлекет және олар­дың тарихи отанының арасында ошақтың үш бұты сияқты нәзік теңгермелі байланыс болады, бір жағы күшейіп кетсе, тепе-теңдік бұзылып, қиын­дықтар туындауы мүмкін.

Яғни, мемлекет диаспораға қысымды арттырса, олардың жоғын жоқтайтын мемлекет қарсы шараларға баруы мүм­кін, немесе керісінше.

Осындай теңгермені бү­гін­де Қазақстан мен Ресей ара­сындағы қарым-қатынастан бай­қаймыз. Бірақ соңғы жылдары Ресей либералдық феде­рациялық қоғамнан этнонацио­налистік мемлекетке айналып келеді. Ұлттық автономиялық рес­публикаларды жай аймақ­тық құрылымдармен қосып, бас­шыларын орталықтан та­ғайындайтын жүйе жасады.

2000 жылы Путин Астанада қазақстандық белсенді диаспора өкілдерімен кездескенде, олардың жетекшілері сол­түс­тік аудандарды Ресейге қо­су мәселесін ашық көтерген. Ол кезде Путин бұл ұсынысқа қарсы­лық білдіріп, «қалағанда­рың елге көшіңдер» деген болатын.

Америкалық ғалымдардың есептеуі бойынша, сол кездің өзінде 2 миллионға жуық адам Ресейге көшуге ынта білдірген. Бірақ одан бері 16 жыл өтті, тұ­тас бір буын өсіп жетілді. Жаңа буынның мемлекетке көзқа­ра­сы, ұстанымы, болашаққа қа­тысты ой-пиғылын зерттеп, қо­ры­тынды шығару керек.

Өз басым демократия, рационализм және прогресс ұр­андарын алға тартып, барлық халықты француз ұлтының тө­ңірегіне топтастырған якобин­шілдік идеологиясына жақын ұстанымның болғанын қалай^­­мын. Бірақ бұл жалаң сөз емес, нағыз мемлекетшілдік бастама болып, халықтың санасына сіңі­ріліп, қоғамның күнделікті өмірінен көрініс табуы керек.

 

– Біздің үкімет қазақтың мүддесін қорғап отыр деп айта аламыз ба?

– Кемшіліктер өте көп, дегенмен алыс болашақ тұрғы­сынан қарасақ, қорғап отыр деп айтуға болады. Ұлтшылдық пен этносаралық мәселелерді зерттеп жүрген шетелдік ға­лымдар «Қазақстанда қазақ­тандыру жүріп жатыр», «этно­кратиялық мемлекет құрылып жатыр» деп дәйектеп жазады.

Дегенмен, бойындағы бұр­ыннан қалған үрейдің кесірінен қазақтар қазақтандыру жылдам жүрсе деп армандайды.

Қазақтың мүддесі деген не? Оны да әркім әртүрлі түсінеді. Ең қарабайыр биологиялық инс­тинкт тұрғысынан алсақ, халықтың өсіп-өнуіне, көбеюіне жағдай жасау.

Тәуелсіздік жылдарында Қа­зақстанға 1 миллион қанда­сымыз көшіп келді. Қазір әр қазақтың отбасында 4-5 баладан туу үрдіске айналып барады. Қазақтардың үлес салмағы 40 пайыздан 63 пайызға дейін артты, үлкен қалалар қа­зақы­ланды (урбандалғандардың сапасы туралы әңгіме басқа).

Рухани тұрғыдан алғанда ұлт­тың өз тілінде сөйлеуіне, өз мәдениетін, дәстүр-салтын сақтауына, дамытуына мүмкін­дік беру, тағдырын өз мемлеке­тінің келешегімен байланыстыруына жол ашу. Бұлар орындалып жатқан жоқ деп айта алмаймыз. Ұлттың мүддесін қор­ғау де­генді біржақты, ашық ұлт­тық саясат жүргізу деп түсінбеу керек. Онда популизм­нің жете­гінде кетіп қаламыз, ал ұлттық мәселелердің саясилануы ең алдымен сол ұлттың өзіне таяқ болып тиеді.

Грузияның бөлшектенуі мем­лекеттік тіл туралы заңның қабылдануынан басталған. «Бар­лық азаматтар мемлекет­тік тілде сөйлеуі тиіс» деген талап осетиндер мен абхаздар­дың іргені аулақ салуына алып келді.

Әзірбайжан да ұлтшыл президент Елшібейдің кесірінен Қарабақтан айырылып қалды. Ұлттық мәселе саясиланып кеткенде, бұл жайттарды қазір­гідей беймарал талқылап оты­руға мүмкіндік болмай қалады. Ал конфликт кезінде ұлттық топ­тардың талаптары бірден өзгеріп, саяси реңк алып шыға келеді.

 

Ұлт саясатындағы

ҮШ КЕМШІЛІК

– Қазақстан үкіметінің ұлттық саясаттағы басты үш кемшілігін айтып беріңізші?

– Бірінші кемшілігі – декларативтілік. Бұл – Кеңес Ода­ғынан «мұраға» қалған жа­сан­дылық. Кеңес Одағындағы жалаң идеологияны көшіріп алдық та, мерекелерде ұлттық киім киген этномәдени топ­тар­дың өкілдерін ән салдырып, би билетуден әрі аса алмай қал­дық.

«Қазақстанда 130-дан ас­там ұлттың өкілі тату-тәтті өмір сүріп жатыр» деген жалаң ұран­ның тереңіне үңіліп, ол ұлт­тар­дың атын атап, түсін түстеуге, олардың бірегейлігінің өзгеру динамикасына, мемлекетке деген көзқарасына, тілі мен ді­ніне көп көңіл бөлінбей келеді.

Екінші кемшілік – жемқор­лық. Биліктің биік мінбер­ле­рі­нен бастап, аудандық, ауылдық деңгейге дейін жемқорлық фак­тілері жиі кездесетіні жасырын емес.

Ал жемқорлық деген ұлтқа қатысы жоқ әлеуметтік, эко­номикалық, саяси проблема кө­рінгенімен, оның ұлттық сая­сатқа зияны орасан.

Соттағы, құқық қорғау са­ласындағы өрескел қателіктер кесірінен өзін өртеп жатқандар, баспанасыз жүрген, жұмыстан шығып қалған, т.с.с. қиын­дық­тарға душар болған қазақтар «өз жерімізде өгейдің күнін кеш­тік» дегенді жиі айтады. Ал өзге ұлт өкілдері мұның бар­лығына этностық реңк беруге бейіл келеді. Яғни, заң үстем­дігінің жоқтығы халықтың ер­теңгі күнге деген сенімін кемі­тіп, мемлекетке деген адал­ды­ғын азайтады.

Үкіметтің «қазақы» сипатын ескерер болсақ, өзге ұлт өкіл­дері жемқорлықты қазақтың ұлттық «індеті» санап, этно­кра­тиялық өкіметтің шешімдеріне, бастамаларына немқұрайды­лықпен қарауы ықтимал.

Үшінші кемшілік – тарихты этносимволизмнің құралына айналдыра алмауы. Яғни, тарих жай оқулықтағы қасаң фак­тілер мен түсініксіз шайқастар, адамның тілі келмейтін атаулар мен есте қалмайтын цифрлар болмауы керек.

Тарих қазіргі ұрпақтың дү­ниетанымымен біте қайнасып, органикалық тұрғыда жымдасып жатуы тиіс. Қазақстанның кез келген азаматы еліміздің қалай құрылғанын, жаулардың шабуылына қалай төтеп бер­ге­нін, ол жолда қандай азап шек­кенін, тәуелсіздікке қалай қол жеткізгенін біліп қана қоймай, оны жанымен түсініп, сезінуі керек. Ал бұл – балабақшадан, бастауыш мектептен басталатын идеология. Қабанбай, Бө­генбайлар, Абылайхан, Кенесары, Ахметтер кім, олардың есімдері не үшін көшелерге бе­рілді? Мұны өзге ұлт түгілі қа­зақтардың өздері көп біле бер­мейді.

Көкшетаудағы Абылайхан алаңы, Ұлытау, Түркістандағы кесене, Алашорда үкіметінің жәдігерлерінің бәрі Қазақстан Республикасының ұлттық бір­тұ­тастығын дәріптейтін ұлы сим­волдар болуы керек.

Әзірбайжан, Балтық елдері тәуелсіздіктерін ХХ ғасырдың басынан бастады. Бізге де Ал­аш­орданың үлкен потенциалын пайдалануға болар еді. Бұл тұр­ғыда Э.Смиттің идеялары біздің идеологтарға көп азық болуы тиіс.

Мәселен, Израиль жер беті­не шашыраған еврейлерді «қа­сиетті жерге» қалай жинады? Күні кешеге дейін түрлі тіл­дерде сөйлеп, бөлшек-бөлшек болып жатқан Италия, Германия, Франция сияқты елдер қа­лай ұлы державаға айналды? Жапониядағы император дина­с­­тиясы неге ең ежелгі династия деп дәріптеледі? Осылардың үлгілерін пайдалануымыз керек.

 

– Мемлекетте көп ұлт болған сайын мәдени-экономикалық тұрғыдан алға жылжушылық орын алатынын білеміз. Қазір көптеген ұлтты ұйыстырып, мемлекетті нығайтып отырған қандай елдің тәжірибесінен үлгі-өнеге алуға болады?

– Мәселен, 700-ден аса лин­гвистикалық, этностық тобы бар, әлемдегі ең көпұлтты елдердің бірі саналатын Индонезияда бір мемлекеттік тіл енгізіліп, 40 пайызды құрайтын явалықтардың дәстүр, салты ұлттық деңгейде қолданылып жатыр.

Малайзияның тағдыры біз­ді­кіне ұқсас, бірақ олардың кем­шілігі – олар ұлттық жікте­лудің тым асқындап кетуіне, қытайлардың көбейіп, эконо­ми­каның басты тетіктерін бас­қаруына жол беріп алды, мұның соңы 1960-жылдардағы қантө­гіске ұласты. Содан кейін ғана ұлттық саясат қолға алынды. Малайлардың жалпы саны 50 пайыз да болмайтындықтан, олар басқа байырғы жергілікті тұрғындарды қосып, «бумипут­ра» деп атап, санын 60 пайызға жеткізді. Мұндағы мақсат – эко­номика, бизнес саласын басып қалған қытайлар мен үнді­лерді ығыстыру. Оны күштеу жолымен емес, экономикалық, әлеуметтік ынталандыру жолымен жүзеге асырды және бұл саясатты қытайлар да мойын­дауға мәжбүр болды.

Қақтығыс болған елдердің көбі, мәселен, Ливан, Сирия, Ау­ғанстан, Нигерия сияқты мем­лекеттерде белгілі бір ұлт­тық өзек болмағандықтан, ха­лық тұс-тұсына тартып кеткен. Ал Югославия, КСРО сияқты жасанды ұлт құру әрекеттерінің қалай сәтсіз аяқталғанын біле­міз.

 

Ассамблея

қазаққа қалай

ҚЫЗМЕТ ЕТЕ АЛАДЫ?

– Қазақстандағы Қазақ­стан халқы Ассамблеясы о баста саяси жоба ретінде құрылғанын білеміз? Әлі де сол бағытта жұмыс істеп келеді. Ассамблея бұл бағытта өзінің тиімді­лігін көрсете алды ма?

– Кез келген автократиялық мемлекеттегі сияқты бізде де ең ізгі бастамалардың көбі сая­си науқандардың, ұраншылдық пен асыра есеп берудің тасасында қалып қояды. Ассамблея 1995 жылы парламенттік вакуум кезінде құрылып, прези­дент­тің өкілетін ұзарту, жаңа Конституцияны қабылдау мін­дет­терін орындап шықты. Дегенмен, кейіннен оның салмағы артып, атқарушы және заң шы­ғарушы билік органдарымен біте қайнасқан құрылымға айналды.

Оппозицияның бұл ұйымды «Конституциядан тыс орган» деп көп сынайтынын ескерген өкімет 2007 жылы оның конс­титуциялық мәртебесін бекітті. Жоғарыдан төмен қарай құрыл­ған классикалық кеңестік үлгі­дегі ұйым ретінде ассамблея­ның көп жұмысы жасанды, де­кларативтік болып келгені рас. Қоғамдық негізде құрылмаған, қаржылық тәуелсіздігі жоқ ұй­ым­нан ерекше бастама, саяси ерік-жігер талап етудің өзі ар­тық. Аймақтарда әкімшілік, «Нұр Отан» және ассамблея өз­ара егіз ұғымдар саналады. Ассамблея жүзеге асырған жоба­лардың аттарына дейін «Елба­сының арқасындағы татулық пен бірлік» деп айқайлап тұра­ды.

Бірақ ҚХА-ның бір артықшы­лығы – бәлкім, мақсатты түрде, бәлкім, объективті түрде, ұлт­тық мәселелердің саясилануына жол бермейтін, «мәдени пар­ды шығаратын» қоғамдық ұйым рөлін белгілі бір дәрежеде орындап келеді. Этностық топ­тардың өздерін көрсетіп, тіл­дерін, дәстүр-салттарын дәріп­теп, рухани қажеттіліктерін бел­гілі бір дәрежеде қанағат­тандырып отырғаны рас.

«Абай оқулары» сияқты қы­зықты идеялардың үгіт-насихат аясында қалып жатқаны өкі­нішті. Қандай жоба болса да, қазір тек қазақ халқының символдары болып отырған тіл, дәстүр, тарих, мәдениет жалпы Қазақстан халқының ортақ игілігіне айналатындай амалдар жасалуы керек…

Біз конфликт атаулыны жасырып, жабу дертінен айыққан жоқпыз. Елде бықсып жатқан ұлтаралық мәселелер өте көп. Өткен жылдары болған кішігірім жанжалдар «жабулы қазан» күйінде қалды.

Ол оқиғалардың неден бол­ғанын, оған қоғамның, күш құ­рылымдарының реакциясын тал­дап, олардан сабақ алу керек еді. Ұлтаралық мәселелерді шынайы зерттеп, туындауы мүм­кін проблемалардың алдын алып отыру үшін ғылыми зерттеу бағытына көбірек көңіл бө­лінуі керек. Ассамблея жанынан эксперттік топ ашылды де­генді естіген едім, ол қаншалық жүйелі жұмыс істейді, ол жағы­нан бейхабармыз…

 

– Қазақ тілін кеңінен қол^­­данысқа енгізуге де Ассамблея мүшелеріне мерзімді уақыт белгілеп, міндет тапсыруға бола ма?

– Президент Н.Назарбаев «Қазақ тілі –Қазақстан халқын біріктіруші фактор болуы керек» деген пікірді жиі айтады. Ұлт бірлігі доктринасында да, басқа құжаттарда да осы пікір орныққан. Дегенмен, бұл әлі толық іс жүзіне асқан жоқ. Он­ың бір себебі – «қазақ тілі» мен «мемлекеттік тіл» ұғымдарының арасын толық ажырата алмай жүргенімізде.

Қазақ тілі қазақ ұлтының емес, барша Қазақ­стан хал­қының өзара қарым-қа­тынас құралына, азаматтық ұлт­тың символына, ерекше бел­гісіне айналуы керек. Яғни, қазақ­стандық орыс өзінің ре­сейлік орыстан басты айырма­шылығы – қазақ тілі мен дәс­түр-салтын бі­летіні екенін се­зініп, соны мақ­тан тұтуы керек. Мәжбүрлеу жолымен қарттар­дан бастап, бәрін мемлекеттік тілде сөй­леу­ге міндеттеу еш­қан­дай нә­тиже бермейді.

Француз революциясынан кейін Францияның кейбір провинцияларында халықтың 80 пайызына дейін француз тілін білмеген. Сонда мемлекет фран­цуз тілін «бостандық тілі» етіп жариялап, барлық кедей-кепшіктің балаларын бастауыштан тегін французша оқыта бастаған. Бір буын ауысқанда тіл мәселесі шешілген.

 

Қазақтың ұлтсыздануына

ҚАНДАЙ ҚАТЕР БАР?

– Ал біз «үш тілде оқыта­мыз» деп даурығып жатырмыз…

– Иә, расында, Білім минис­трлігінің мұндай қойыртпақ бағ­дарлама ұсынуына ешқан­дай негіз жоқ. Орыстар тіл мә­селесін саясиландырып, «тілі­міз жойылып барады» деп ер­екше талап қойып отырған жоқ. Қазақ тіліндегі «Балапан» телеарнасы ашылғанда, оған қар­сылық танытқан ешкім болған жоқ. Керісінше, өзге ұлт өкіл­дері қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде орнығуына, оның сапалы оқытылуына мүдделі. Біз жүр­гізген зерттеу бойынша ор­ыс ұлты өкілдерінің 64 пайызы қазақ тілі Қазақстандағы ұлт­аралық қарым-қатынас тіліне айналғанын қалайды.

Қазірдің өзінде біздің орыстар мен Ресей орыстарының арасында мәдени алшақтық бар. Олар қазақ ұлтының көп дәстүр-салтын, әдет-ғұрпын бой­ына сіңіріп келеді. Ұлттық интеграция қоғамдық деңгей­де, ауыл-ауылдың, отбасылар­дың арасында жүріп жатыр. Орыстардың көбі той-томалақ пен құда-жекжаттық дәстүрдің арқасында мәдени тұрғыдан қазақыланып жатыр.

Осы жағдайда бастауыш сыныптан бастап, мемлекеттік тілде оқыту дәстүрі қалыптасса, жаңа буын өскенде, бұл мәселе шешілген болар еді. Әр буын­ның ұлттық бірегейлігі алдыңғы буыннан өзгеше болады.

Қазақ жазушыларын «балалары орысша сөйлейді» деп жаз­ғырып жатамыз. Оларды ор­ыстілді етіп шығарған – Ке­ңес Одағының білім беру саясаты. Сол сияқты үкіметтің қа­зіргі қабылдаған шешімдері ер­теңгі буынның тағдырын шеше­ді. Бірақ бұл орыстарды ассимиляциялап, қазақыландырып жіберу деген сөз емес, әр ұлт­тың этностық қалпын сақтай отырып, Қазақстанның ерекше ұлттық бірегейлігін қалыптас­тыру деген сөз. Америкалық ға­лым Уолкер Коннор: «Мемлекет халқының басым бөлігі сол ұлтқа тиесілі екенін сезінбей­інше, ұлт қалыптасты деп ай­туға ерте», – деп айтқан.

Бізде мемлекеттік төлқұжат, теңге, ЦОН, салық сынды атрибуттармен ғана түсінетін, басқа кезде өз «әлемінде» өмір сүре­тін азаматтар көп. Мемлекет барлық ұлттардың тілін, дәс­түрін сақтауға жағдай жасап, оларды өгейсітпей, мәжбүр­ле­мей, бауырына баса білуі керек.

 

– Жер көлемі үлкен Қазақстан – әлем елдері бойынша халық саны көп Қытаймен көрші мемлекет. Мұндай жағдайда Қазақстанның ұлтаралық мәселелерге қатысты ұстанымы мен көші-қон саясаты өзгеше болуы керек сияқты. Бұл бағытта біз қандай саясат ұстануымыз керек?

– Ғаламдық миграцияның заңдылықтары бойынша халық экономикалық жағдайы жақсы, саяси ахуал тұрақты елдерге қоныс аударуға бейім. Тұрақ­тылық болып, экономика дамыса, келімсектердің қарасы көбейе береді, ол – заңдылық.

Сондықтан жеріміз кең бол­ғандықтан ғана бізді қытайлар басып алады деп үрейленуге болмайды. Барлығы эконо­ми­каның заңдылықтарына байланысты жүреді. Азаматтық беру, виза рәсімдеу тәртібін қатаң­дату, экономикалық тетіктерді қолдану арқылы демогра­фия­лық тасқынды тойтаруға болады. Тек ол үшін мемлекетте жем­қорлық болмауы керек. Жемқорлық бұл шаралардың барлығын жоққа тән етеді.

 

– Бізді болашақта қандай ұлтаралық сын-қатерлер күтіп тұруы мүмкін. Олармен қалай күресуге болады?

– Біріншіден, Қазақстандағы ұлтаралық жағдай керемет деп өз-өзімізді алдарқатып, Кеңес Одағынан қалған конфликто­фобиялық әдетпен «ауруды жасырып» отырғандықтан, көп нәрсе бұлыңғыр. Елдегі барлық ұлттардың көңіл-күйіне, біре­гейлігінің құбылуына, демографиясы мен мемлекетке қатыс­ты көзқарасына тұрақты түрде объективті әрі кешенді талдау жүргізіп тұру қажет-ақ.

Екіншіден, қазір әсіресе өзі­міздің қандастар барлық мәсе­лені саясиландыруға бейім. «Қытай қазақты қорлапты», «түрік қазақты ұрып кетіпті» деген көбіне дәлелсіз ақпаратқа негізделген ақпараттар жиі таралып, елді қоздырып отырады. Басқа ұлт өкілдерінің арасында этностық мобилизация байқалмайтындықтан, мәселе тыншып қалып жатыр. Алдымен қазақтардың этностық мәселені саясиландыруының түп негізіне мән беру керек.

Үшіншіден, қазақтың өзінің діни бірегейлігі өзгеріп барады. Араб елдерінен келген, дәс­түр­ге қайшы діни ағымды ұстана­тын қазақтардың қарасы кө­бей­ген сайын бұл ұлттың бір­лігіне кері әсерін тигізеді.

 

Сұхбаттасқан –

Нұрлан ЖҰМАХАН

dalanews.kz