ЖАҢА ПРЕЗИДЕНТ АТАМБАЕВТЫҢ саясатын қаз-қалпында жалғастырса, ҮШІНШІ ҚЫРҒЫЗ ТӨҢКЕРІСІ БОЛАДЫ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №38 (402) от 19 октяб­ря 2017 г.

 

ДАТ!

 

 

Айбек ТҰРДЫБАЕВ, Қырғыз­стан «Ата­ме­кен» пар­ти­я­сы­ның белсендісі:

 

Соны­мен, қырғыз елі өзінің бесін­ші пре­зи ден­тін демо­кра­ти­я­лық жол­мен сай­лап алды. Шетел­дік бақы­ла­у­шы лар­дың пікіріне қараған­да, сай­лау мей­ілін­ше әділ және таза өтті. Біз осы пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға дей­ін­гі және одан кей­ін­гі жағ­дай­лар жөнін­де пікір алы­су үшін, «ДАТ!» айда­ры аясын­дағы әңгі­ме­ге қырғыз қай­рат­кері, «Ата­ме­кен» пар­ти­я­сы­ның бел­сен­дісі Айбек Тұр­ды баев­ты шақы­рған едік.

 

 

– Айбек мыр­за, ең алды­мен қырғыз халқы өзіне бесін­ші пре­зи­дент сай­лап алған демо кра тия­ның жеңісі­мен сізді газет редак­ци­я­сы аты­нан құт­тық тай мыз! Жал­пы, Қырғыз­стан­да өткен сай­ла­уды, ұсақ-түй­ек тех­ни­ка­лық кем­шілік­терін айт­паған­да, шетел­дік бақы лау­шы­лар әділ өтті деп жатыр. Қалай болған­да да, Қазақ стан дағы сияқты 98 пай­ыз емес, жеңім­паз кан­ди­дат 54 пай­ыз ғана дауыс жинаға­ны әділ­дік­ке дәлел бол­са керек. Оппо­зи­ция өкілі ретін­де өткен сай­ла­у­ға сіздің берер бағаңыз қандай?

– 2017 жыл­дың 15 қаза­нын­да Қыр ғыз­стан­да өткен сай­лау, бақы­ла­у­шы­лар айтқан­дай, дұрыс, салы­стыр­ма­лы түр­де қара­сақ, жақ­сы әрі таза өтті деп айта ала­мын. Алай­да сай­ла­у­ға дей­ін­гі мә селе­лер бар. Соның ішін­де сай­ла­у­ға дей­ін­гі пре­зи­дент Атам­ба­ев тара­пы­нан жасалған тәсіл­дер. Біз­де ұлт­тық лидер – пре­зи­дент ешбір пар­ти­яға мүше бол­мау және ешбір пар­ти­яға жан тарт­пау керек. Атам­ба­ев мыр­за әрдай­ым айтып жүр­ді – мұра­гер шығар­май­мын, әділет­ті сай­лау өткізіп бере­мін деп.

Бірақ ол сөзін­де тұрған жоқ! Себебі сай­ла­у­ға бес күн қалған­да Сочи қа ла сын­да өткен Евра­зи­я­лық одақ сам­ми­тіне өзі бар­май, пре­мьер-мини­стр­ді жіберіп, өзі жер-жер­лер­де, аймақтар­да бел­сен ділер­мен жолы­ғып, жабық есік жағ дай­ын­да жиын­дар өткізіп, бел­сен­ділер­ге қысым жасап, әкім­шілік ресур­сты пай­да­лан­ды. Бұрын-соң­ды бол­маған күш пенен мем­ле­кет­тік маши­на­ны Соорон­бай Жээн­бе­ко­втің пай­да­сы­на жара­тып, 54 пай­ы­з­бен бірін­ші оры­нға шығартты.

Бұл жер­де­гі негіз­гі фак­тор­лар – әкім­шілік ресурс, ақша­ның күші және реги­о­нал­дық-жер­шіл­дік. Түстік­тен шыққан пре­зи­дент­ке сай­ла­у­шы­лар­дың көп­шілік дауыс беруі де түстік­тен бол­ды. Соорон­бай Жээн­бе­ков осы үш фак­тор­дың негізін­де пре­зи­дент сай­ла­у­ын­да жеңіс­ке жетті.

Негізі, осы өткен сай­ла­у­ға дай­ын­дық 2015 жыл­дан бері басталған. Атам­ба­ев мыр­за өзінің ең негіз­гі қар­сы­ла­сын Омур бек Теке­ба­ев­ты сай­ла­удан ала­ста­ту мақ­са­тын­да қара пиар­ды пай­да­ла­нып, дәлел­сіз айып­тар­мен түр­ме­ге тық ты да, өзінің мұра­гері Жээн­бе­ко­втың алдын таза­лап, оның пре­зи­дент болуы­на бар­ша мүм­кін­дік жасап бер­ді. Енді сол жасалған жұмыстың жемісін көріп отыр.

 

– Пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға қырғыз оппо­зи­ци­я­сы­нан кім түсті және оның мүм­кін­ді­гі қан­дай еді?

– Осы өткен сай­ла­у­ға оппо­зи­ци­я­лық «Ата­ме­кен» пар­ти­я­сы­ның аты­нан пар­тия лидері Омур­бек Теке­ба­ев қаты­су керек еді. Оның кан­ди­да­ту­ра­сы тіл комис­си­я­сы­нан өтті, мил­ли­он сомдық төлем­ді сай­лау комис­си­я­сы­на құй­ды. Алай­да жасалған сая­си қысым­ның негізін­де Теке­ба­ев­ты сай­ла­у­ға жет­кіз­бей сот­тап, кан­ди­дат­ты­қтан алып тастады.

Екін­ші негіз­гі оппо­зи­ци­я­лық күш аты­нан «Бүтін Қырғыз­стан» пар­тия сы ның өкілі Ада­хан Маду­ма­ров та жары­сқа шықты. Жоға­ры­да айтып өткен­дей, әкім шіл­дік ресурс пен мем­ле­кет­тік маши­на­ның күші­мен бірін­ші оры­нға Жээн­бе­ков кел­се, ақша ресур­сы­мен мил­ли­ар­дер Баба­нов 33 пай­ыз жина­ды, ал Ада­хан Маду­ма­ров нағыз қара­та­бан, шын­дық пен ақиқат үшін күрес­кен аза­мат, өкініш­ке орай, үшін­ші орын­да қа лып қойды.

 

– Соорон­бай Жээн­бе­ко­втің жеңісі – пре­зи­дент Атам­ба­ев жүр­гізіп оты­рған қазір­гі билік сая­са­ты­ның жеңісі деп баға­лай ала­сыз ба?

– Әрине, себебі Қырғыз­стан­ның Конс титу­ци­я­сы бой­ын­ша біз­де пар­ла мент­тік-пре­зи­дент­тік басқа­ру жүй­есі орнаған. Ол 2010 жылғы елдің қаны тө гіл­ген рево­лю­ци­я­лық режим­нің арқа сын­да билік­ке кел­ді. Бірақ елдің қызық шылы­ғы­на емес, бір адам­дық басқа­ру мен дик­та­ту­ра­ны орна­туға жұмыс жаса­ды. Сон­ды­қтан бұл жеңісті – бүгін­гі Қыр ғыз­стан соци­ал-демо­кра­ти­я­лық пар тия сының жеңісі десек болады.

Біздің елдің Кон­сти­ту­ци­я­сы бой­ын­ша, эко­но­ми­каға және басқа әле­умет­тік сек­тор­ларға пре­мьер-министр жау­ап береді. Ал пре­мьер-мини­стр­ді кім дай­ын­дай­ды? Оны коа­ли­ция дай­ын­дай­ды. Коа­ли­ция кім­нің қолын­да? Пар­ла­мент­тің қолын­да. Біз­де бірін­ші фигу­ра пар­ла­мент болу керек еді. Ал Атам­ба­ев 2015 жылғы сай­ла­уда әкім­шілік ресур­сты қол­да­нып, өзінің пар­ти­я­сы­на көп дауыс жинат­тып бер­ді. 120 депу­тат­тың басым бөлі­гі Қырғыз­стан соци­ал-демо­к­ра тия­лық пар­ти­я­сы­ның мүше­лері болған дықтан, билік­ке узур­па­ция жасады.

– Жээн­бе­ков бүгін­гі пре­зи­дент Атам­ба­ев­тың қол­шоқ­па­ры болып қала бере ме, жоқ әлде ол өз про­те­же­сінің ықпа­лы­нан тыс сая­сат жүр­гі­зе ме? Пікіріңіз қандай?

– Бұл жөнін­де менің жеке екі пікірім бар. Егер Жээн­бе­ков мыр­за Атам­ба­ев тың жүр­гіз­ген сая­са­тын қаз-қал­пын­да жалға­сты­рам десе, бір-екі жылға жет­пей, біздің ел үшін­ші рево­лю­ци­яға дай­ын бола­ды. Себебі Атам­ба­ев­тың жүр­гіз ген сая­са­ты елдік, демо­кра­ти­я­лық би лік­тен ауы­тқып, узур­па­ци­яға қарай жол ашқан билік. Оған біздің қырғыз халқы жол бермейді.

Екін­ші пікірім – Жээн­бе­ков тек­ті жер­ден шыққан жігіт, мем­ле­кет­те көп жыл­дан бері үлкен қыз­мет­тер­де жұмыс істеп жүр­ген адам. Ол бір-екі жыл­да билік­те­гі Атам­ба­ев­тың коман­да­сын таза­лап, өзінің коман­да­сын түзіп, нағыз елдік пре­зи­дент болғанға мүм­кін­ді­гі бар. Егер Жээн­бе­ков Атам­ба­ев­тың сая­са­тын емес, өзінің мәм­лесі­мен елдік лидер болып сая­сат жүр­гі­зетін бол­са, келе­шек­те Қырғыз­стан­ның ел сый­лай­тын пре­зи­дент­тері қата­ры­на кіруіне толық мүм­кін­ді­гі болады.

 

– Осы сай­ла­удан кей­ін Қыр ғыз­стан Орта­лық Ази­ядағы пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есіне өтетін бірін­ші мем­ле­кет бола­ды деген пікір бар. Бұл жөнін­де қан­дай ой айта аласыз?

– Жоға­ры­да айтып өткен­дей, Атам баев­тың жолын жалға­стыр­май, демо кра­ти­я­лық жолға түсетін бол­са, Қыр ғыз­стан пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есіне толық өту­ге толық мүм­кін­шілік ала­ды. Жал­пы, еркін­дік пен демо­кра­тия бір күн­де кел­мей­ді. Еркін­дік үшін ата-баба­ла­ры­мыз мың жыл­дық қанын төк­кен. Сон­ды­қтан демо­кра­тия 5–10 жыл­да түзеліп шық­пай­ды. Жээн­бе­ков еркін демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет орна­там десе, дер­бес сая­сат жүр­гіз­се, Қырғыз­стан бұры­нғы кеңе­стік мем­ле­кет­тер­дің ара­сы­нан шынайы демо­кра­ти­я­лық елдер дің қата­ры­на өтуіне толық шар­ттар бар.

 

– Егер Қырғыз­стан пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есіне көшетін бол­са, Алмаз­бек Атам­ба­ев пар­ла мент тік сай­ла­уда жеңіп шыққан пар­ти­я­ның лидері ретін­де пре­мьер-министр болып, мем­ле­кет­тік билік­ке қай­тып келуі мүм­кін бе?

– Иә, оған біздің Кон­сти­ту­ци­я­мыз жол береді. Қазір­гі сай­ланған пре­зи дент­тің функ­ци­я­сын­да коа­ли­ция құру ман­да­ты бар. Сол ман­дат­ты Соорон­бай Жээн­бе­ков кім­ге береді? Өзінің пар­тия сына беретін бол­са, пар­ла­мент­те­гі көп­шілік коа­ли­ция бұл жер­де ҚСДП. Ол пар­тия көп­шілік коа­ли­ци­я­сын құрап, Атам­ба­ев­ты пре­мьер­лік­ке ұсын­са, оған біздің заң­дар жол береді және ондай мүм­кін­дік бар.

Бұн­да мынан­дай себеп бар. Кон­сти­ту­ци­я­ны 2020 жылға дей­ін өзгер­ту­ге бол­май­ды деген нор­маға қара­ма­стан, Атам­ба­ев Ата заңға өзгерістер енгізіп, пре­зи­дент­тік өкілет­тілік­тер­ді азай­тып, пре­мьер-мини­стр­дің функ­ци­я­ла­рын жоға­ры­ла­тып қой­ған. Біз сол кез­де бұл тір­лік­тің аста­рын түсін­ген­біз. Атам­ба­ев пре­зи­дент­тік­тен кей­ін пре­мьер­лік­ке дай­ын­да­лып жатыр деп ойлаған­быз. Сон­ды­қтан Атам­ба­ев­тың пре­мьер болуы 100 пай­ыз мүмкін.

 

– Қырғыз­стан­ның пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есіне көшу жөнін­де­гі пре­зи­дент Атам­ба­ев­тың Конс титу­ци­яға енгіз­ген өзгерістер­ді оппо­зи­ция қол­дай ма?

– Толы­қтай қол­дай­ды, егер бәрі Кон­сти­ту­ция бой­ын­ша істел­се. Қырғыз стан­ның пар­ла­мент­тік-демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет болып қалып­та­суы оппо­зи ция­ның бірін­ші тілеуі.

 

– Олай бол­са, оппо­зи­ция Атам­ба­ев­тың кан­ди­да­ту­ра­сы – Жээн­бе­ко­вті қол­дау керек еді ғой?

– Бұл жер­де оппо­зи­ция кон­сти­ту ция­лық нор­маға емес, билік­тің узур­па­ци­я­сы­на қар­сы шықты. Өйт­кені қай тадан дик­та­ту­раға қарай жол ашы­ла баста­ды. Мәсе­ле Кон­сти­ту­ци­яда емес, мәсе­ле – лидер­де. Лидер мем­ле­кет­ті басқа­рам десе, Кон­сти­ту­ци­я­сыз да басқа­ра береді. Біздің қар­сы­лы­ғы­мыз – Атам­ба­ев­тың жүр­гіз­ген сая­са­тын­да. Себебі Кон­сти­ту­ция мен жүр­гізіл­ген сая­сат еке­уі екі түр­лі болды.

 

– Кей­бір сая­сат­кер­лер­дің айтуы­на қараған­да, Атам­ба­ев пен Назар­ба­ев­тың ара­сын­дағы текетірес Қырғыз­стан­ның дәл осы пар­ла­мент­тік басқа­ру жүй­есіне көшу­ден бастал­ды деген пікір бар. Яғни, Қырғыз стан пар­ла­мент­тік-демо­к­ра тия­лық ел ретін­де авто­ри­тар­лық билік­те­гі Қаза­қстанға, оның халқы­на жаман үлгі көр­се­туі мүм­кін. Сіз осы пікір­мен келі­сесіз бе?

– Келі­се­мін. Себебі әр мем­ле­кет­те­гі халы­қтың өзінің сая­си қызы­ғу­шы­лы­ғы бола­ды. Мыса­лы, біздің демо­кра­ти­я­лық жүй­ені құрға­ны­мыз – пост­кеңе­стік рес­пуб­ли­ка­лар­да дик­та­ту­ра орнатқан сая­си лидер­лер­ге жақ­пай­ты­ны сөз­сіз. Біздің үлгі олар­ды ыңғай­сыз жағ­дай­ға қояды.

 

– Жал­пы, Атам­ба­ев пен Назар­ба­ев­тың ара­сын­дағы тар­тыс төңіре­гін­де Қырғыз­стан халқы­ның пікірі қан­дай? Қырғы­здар өз пре­зи­ден­тін жақта­ды ма?

– Бұл сұраққа бір­кел­кі жау­ап беру­ге бол­май­ды. Мен Қырғыз­стан­ның түстік аймағын­да ел ара­лап шықтым: елдің пікірі толы­қтай Атам­ба­ев жақта деп айта алмай­мын. Дипло­ма­ти­я­лық тіл­мен айтқан­да, масқа­ра­шы­лық бол­ды. Нұр сұл­тан Назар­ба­ев қазақ елінің бас­шы­сы, оны бір Атам­ба­ев емес, бүкіл дүние жүзілік лидер­лер сый­лай­ды. Сон­ды­қтан осын­дай құр­мет­ті ада­мға Атам­ба­ев­тың сөз сөй­ле­генін қырғыз аза­мат­та­ры қол­да­ма­ды. Керісін­ше, теріс пікірде.

 

– Қырғыз-қазақ ара­сын­дағы дауға себеп­кер болған Баба новтың бұл сай­ла­уда жеңіліп қалу себебі неде? Жал­пы, Баба­нов елде­гі қан­дай күш­тер дің өкілі еді?

– Баба­но­втың жеңілісінің себебін екі тұрғы­дан қара­сақ бола­ды. Баба­нов 2010 жылғы пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға түс кен­де үлкен уәде­лер бер­ген, бірақ өзі коа­ли­ци­я­лық басқа­ру­дың басын­да кел ді. Пре­мьер-министр бол­ды. Баба­нов тың ақша ресур­сы, мил­ли­ард­таған бай лығы­ның есебі­нен 33 пай­ыз дауыс жина­ды. Оның жеңілісіне Атам­ба­ев­тың қара пиар жүр­гіз­гені сөз­сіз әсерін ти гізді. Пре­зи­дент басы­мен екі елді қағыс тыра­тын жолға дей­ін барып, қазақ бауыр­лар­дың көңіліне келетін сөз­дер­ді айт­ты. Өзінің мақ­са­ты­на жету үшін, Атам баев ешнәр­се­ден тай­ы­нған жоқ. Ешкім­нің көңіліне қара­ма­ды. Мем­ле­кет тік маши­на­ның бар күшін пай­да­ла­нып, ақы­ры өзінің мақ­са­ты­на жет­ті. Сон дықтан Атам­ба­ев­тың жасаған әре­кет тері Баба­но­втың ұты­луы­на әсер етті.

Жал­пы, Баба­нов про­грес­сив­ті, жалын­ды, білім­ді жастар­дың өкілі. Себебі Баба­нов – биз­нес­мен, мене­джер, рефор­ма­тор. Баба­нов пре­мьер-министр болған уақыт­та бір­не­ше үлкен жоба­лар­ды іске асыр­ды. Мыса­лы, сенім­хат мә се лесін жоқ қыл­ды. Қазір біз­дер кез кел ген авто­көлік­ті айдап кете бере­міз. Баба­нов елге, халы­ққа пай­да әке­летін істер жасаған адам екенін мой­ын­дау қажет.

 

– Баба­но­вты Қаза­қстан жағы неге қол­да­ды деп ойлайсыз?

– Баба­нов пре­мьер-министр болып оты­рған­да, оның жұмысы­ның кадр­лық жүй­есін қазақ досы шешіп оты­рған. Бұған қоса, Баба­но­втың Болат Өте­мұ ратов секіл­ді қазақ оли­гарх­та­ры­мен дос тық қаты­на­сы бар. Баба­но­втың уа қытын­да қазақ биз­не­смен­дерінің Қыр ғыз­станға ықпа­лы бол­ды. Бұған қоса, Баба­нов қазақ бауыр­ларға күй­еу бала болып келеді: Шым­кент­тің бұры­нғы әкі­мінің қызын алған. Өзінің бірін­ші биз­несін Шым­кент­тен бастаған. Баба­нов Қырғыз­станға мил­ли­о­нер болып кел­ді. Одан кей­ін бұры­нғы пре­зи­дент­тің бала­сы Айдар Ақа­ев­пен дос болып, Қырғыз­стан­да биз­нес жүр­гіз­ген. Баба новтың қаза­ққа күй­еу бала болға­ны, өзінің биз­несін Қаза­қстан­да бастаға­ны, Қаза­қстан­ның оли­гарх­та­ры­мен тығыз бай­ла­ны­ста болға­ны үшін оны Қаза­қстан билі­гі қол­да­ды деп ойлаймын.

 

– Осы сай­ла­уда Қырғыз­стан­ның үшін­ші пре­зи­ден­ті Роза Отун­ба­е­ва кім­нің кан­ди­да­ту­ра­сын қолдады?

– Роза Отун­ба­е­ва «Ата­ме­кен» пар тия сының өкілі Теке­ба­ев­ты қол­даған бола­тын. Алай­да жаңа айтып өткенім дей, сая­си қысым­ның нәти­же­сін­де Теке­ба­ев сай­ла­удан ала­ста­тыл­ды. Сон дықтан «Ата­ме­кен» пар­ти­я­сы сай­ла­у­ға про­тест қой­ды. Отун­ба­е­ва ешбір пар­тия ны, ешбір кан­ди­дат­ты қол­да­май, тәу­ел сіз бақы­ла­у­шы ретін­де сай­ла­у­ға сырт­тан ғана бақы­лау жасады.

 

– Осы сай­ла­удан кей­ін қазақ-қырғыз қаты­на­ста­ры­на бай­ла­ны­сты жағ­дай қалай өрбиді деп ойлай­сыз? Жаңа пре­зи­дент Атам­ба­ев­тың текетіресін жалға­сты­руы мүм­кін бе?

– Қырғыз бен қазақ халқы кеше, не бүгін дос болған жоқ. Сон­ды­қтан екі халық бөлін­бей­ді, екі елдің ынты­мағы шың­да­ла береді деген­ге сене­мін. Қазір гі жағ­дай уақыт­ша көрініс. Менің ойым­ша, Қырғыз­стан­ның билі­гіне кім кел­се де, Қаза­қстан мен Қырғыз­стан­ның мәмі лесі тез ара­да жолға қойылады.

 

– Пре­зи­дент Атам­ба­ев­тың билі­гі кезін­де Қырғыз­стан эко­но­ми­ка­сын­да қан­дай өзгерістер бол­ды? Жетістік ретін­де нені айтар едіңіз?

– Пре­зи­дент Атам­ба­ев­тың мез­гілін­де оппо­зи­ци­я­лық пар­тия бол­сақ та, мой­ын­дау керек, көп нәр­се­лер жасал­ды. Қара­бал­та­да мұнай өңдеу зауы­ты ашыл ды. Қан­ша­ма жаңа жұмыс орын­да­ры пай­да бол­ды. Орта Азия мем­ле кет­терінің ара­сы­нан су ресур­сы ең көп ел ретін­де электр жүй­е­лері қолға алын­ды. Бұдан басқа да көп­те­ген жақ­сы істер атқа­рыл­ды. Атам­ба­ев Орта Ази­яда ғана емес, бұры­нғы кеңес рес­пуб лика­ла­ры­ның ішін­де ең бірін­ші болып, авто­мат­тан­ды­ры­лған био­мет­ри­ка­лық әдісті қол­да­на­тын сай­ла­удың жаңа түрін кір­гізді. Мұн­дай жүйе Еуро­па­ның көп теген мем­ле­кетін­де жоқ. Ол үшін біз Атам­ба­евқа рах­мет айтамыз.

Енді Атам­ба­ев­тың жасаған кем­шілі гіне тоқта­ла­тын бол­сам, 2010 жылы ол өзі­мен бір­ге кел­ген уақыт­ша үкі­мет­тің 14 мүше­сінің 13 билік­тен ала­ста­ды, Ақа­ев­тың, Баки­ев­тің қол астын­да жүр­ген кадр­лар­ды алып кел­ді. Мыса­лы, агро­ном Сегіз­ба­ев­ты Мем­ле­кет­тік қауіп сіздік коми­тетіне бас­шы­лы­ққа қой­ды. Сол Сегіз­ба­ев Ақа­ев­тың уақы тын­да бас­пасөз хат­шы­сы болған. 2005 жылы «Жауқа­зын рево­лю­ци­я­сын­да» елдің тала­у­ы­на қалып, өрте­ней­ін деп тұрған­да, біз оны ажы­ра­тып алған­быз. Кәсібі бой­ын­ша агро­ном, жур­на­ли­сті Қырғыз­стан­да гене­рал қал­маған­дай коми­тет­тің бас­шы­лы­ғы­на алып келіп, өзінің оппо­нент­терін, әріп­те­стерін түр меге оты­рғы­зды. Қазір Атам­ба­ев­тың жанын­да Баки­ев­тің кадр­ла­ры отыр. Мыса­лы, Баки­ев­тің бала­сы Мак­сим­нің қа ғазын тасып жүр­ген жас бала­ны пре­мьер-министр жаса­ды. Уақыт­ша үкі­мет тің мүше­лерін сатып кетті.

 

– Екі ел бас­шы­ла­ры ара­сын­дағы дау-дамай Қаза­қстан­да жұмыс істеп жүр­ген қырғыз аза­мат­та­ры­на кесірін тигізді деген пікір бар. Осы жөнін­де не айта аласыз?

– Әрине, зия­ны тиді. Эко номи­ка­лық жақтан мил­ли­ард таған сом зиян шегеді. Қазақ стан мен Қырғыз­стан орта сын дағы «Ақ жол» шека­ра бекетін­де 200–300 авто­көлік бір-екі кило­метр­леп маши­на­лар кезек­те тұр.

Көлік­тер­ге тиел­ген ауыл шылық өнім­дері мен жемістер, тез бұзы­лып кететін тағам­дар екенін ескер­сек, кәсіп­кер­лер­ге қиын тиіп жатыр. Жүгі өтпей жатқан адам­дар тек Қыр ғыз­стан емес, Қаза­қстан мен Тәжік­стан аза­мат­та­ры. Олар­дың бәрі 4–8 сағат­тан ұзын кезек­те тұруға мәж­бүр болуда.

Осы сұх­бат­ты пай­да­ла­нып айтып кетей­ін дегенім – біз сол бекет­тен өтіп жатқан кез­де таныс кеден­ші маған былай деді: «Атам­ба­ев­тың Еуро­па­да тұ рып, бір жолы қат­ты сөй­ле­ген сөзін қа зақ елі кешір­ді. Екін­шісін кеші­ру қиы­нға соға­ды. Нәти­же­сін көріп отырмыз».

Осы орай­да айта­рым: «Құр­мет­ті Нұр сұл­тан Әбі­шұ­лы! Сіз ұлы мем­ле­кет­ті, қазақ елін дүни­е­жүзілік аре­наға шыға рып, дамы­ған мем­ле­кет­тер­дің қата­ры­на қосам деп жүр­ген таны­мал лидер бола жүріп, кетіп жатқан пре­зи­дент­тің бір ауыз сөзі үшін екі халы­қты қина­маңыз! Қаза­қстан­дағы мигрант­тар әкім­шіл­дік штраф­тар төлеп, мың­дап депор­та­ци­яға кетіп жатыр. Құқық қорғау қыз­мет кер­лерінің қырғы­здарға деген жек­кө ріні­шті халі күшей­іп, мигрант­тарға қы сым жаса­лу­да. Сон­ды­қтан кететін пре зидент­тің сөзіне рен­жі­мей, өзіңіздің ұлы­лы­ғы­ңы­зды көр­сетіп, біздің ми грант тарға жақ­сы шар­ттар жасап бе руіңізді Қаза­қстан­дағы бүкіл қырғыз мигрант­та­ры­ның аты­нан сұрай­мын. Біздің мигрант­тарға жақ­сы шарт жағ дай­ын жаса­саңыз, біз де салық төлеп, Қаза­қстанға эко­но­ми­ка­лық тұрғы­дан пай­да кел­тіре­міз. Осы­ны еске алып, мәсе­лені шешіп беруіңізді сұраймыз!».

 

– Бұл өтіні­шіңізді тиісті адам­дар Қаза­қстан пре­зи­ден­тіне жет­кі зеді деп ойлай­мыз… Жал­пы, Қаза­қстан­да қан­ша қырғыз кәсіп құрып жүр – бұл жөнін­де ста­ти­сти­ка бар ма?

– Ондай ресми мәлі­мет­тер мен­де жоқ, ал бей­ре­сми мәлі­мет­тер бой­ын­ша, 50 мың­дай қырғыз аза­ма­ты Қаза­қстан­да кәсіп ету­де. Көп­шілі­гі жар­ты жыл­дық, бір жыл­дық жұмыс виза­ла­рын алған. Қырғыз ағай­ын­да­рым­ды осы жер­ден нан тауып, бала-шаға­сын асы­рап отыр ған­нан кей­ін, Қаза­қстан мем­ле­кетіне салық төлеп, ресми ашық кәсіп жаса­уға шақырамын.

Мен 11 қазан­да шека­ра­дан өттім. Кезек­тің алды 4 сағат, арты 7 сағат­тан бері тұрған екен. Сон­дай қиын­шы лық тарға кез­де­стік. Ол жер­де екі ел аза­мат­та­ры бір­дей қина­лу­да. Кезек­те тұрған Қаза­қстан аза­мат­ша­сы жүре­гі ауы­рып, қаза бол­ды. Осы­ның бәрі екі ел пре зиден­тінің тіре­суінің нәтижесі.

 

– Сіз Атам­ба­ев­тың Қаза­қстан билі­гіне қаты­сты айтқа­нын қырғыз ағай­ын­дар қол­да­май отыр дей­сіз. Ал Қаза­қстан аза­мат­та­ры­ның басым бөлі­гі оның сөзін қол­да­ды. Елде­гі пікір бой­ын­ша, қаза­қты қинаған мәсе­лені Атам­ба­ев халық ара­лық дең­гей­де айтып бер­ді. Атам­ба­ев­тың сөзінің өтім­ділі­гі де сон­да болып тұр. Әйт­пе­се біздің елде­гі қиын­ды­қтар­ды екінің бірі біледі және бұл ас үйде­гі әңгі­менің негіз­гі тақы­ры­бы. Әрине, Атам­ба­ев­тың сөзі сая­си тех­но­ло­ги­я­лар ама­лы­мен айты­лға­нын көп­шілік түсініп отыр. Деген­мен, оның айтқа­нын көп­шілік қазақ теріс­ке шыға­ра алмайды.

– Атам­ба­ев шын­ды­қты айт­ты. Қазақ стан­дағы жоғарғы билік өкіл­дері ел бай­лы­ғын өзінің еліне бер­мей, тонап жатыр деді. Бірақ сол сөзі қателік бол­ды. Осы сөзді кеші­ре алмай отыр деп ойлай­мын сіз­дер­дің ел аға­ла­ры­ңыз. Дипло­ма­ти­я­лық тұрғы­дан Атам­ба­ев олай айт­па­уы керек еді.

 

– Қырғыз­стан эко­но­ми­ка­сы біздікі­нен кей­ін қалға­ны­мен, сіздің елдің аза­мат­тық бел сен­ділі­гі әлдеқай­да жоға­ры екенін мой­ын­дай­мыз. Соның құпи­я­сы неде деп ойлайсыз?

– Адам фак­то­рын­да ең негіз­гі мәсе­ле – ден­са­улық пен еркін­дік. Ден­са­улы­ғың бол­са, өзіңді еркін сезін­сең, онда бәрі де бола­ды. Ал ден­са­улы­ғың болып, ер кін­ді­гің жоқ болып, мил­ли­ар­дер бол­саң да, сенің ақшаң өзіңе мұрат бол­май­ды. Ден­са­улы­ғың, ақшаң бар, ал еркін­ді­гің жоқ бол­са, сен қапас­тағы құссың!

Біздің ең негіз­гі жетісті­гі­міз – аза мат­тық қоғам құру мәсе­лесін­де басқа кеңес рес­пуб­ли­ка­ла­ры­ның алды­на 20 жылға ұзап кет­тік. Біз басып өткен жол­ды Қаза­қстан да бір күн­дері басып өте ді. Бірақ мәсе­ле – қалай басып өтеті нін­де. Бір­тұ­тас мем­ле­кет болып сақта лып қала ма, әлде Укра­и­на мен Сирия ның тағ­ды­рын кеше ме, ондай­дан Құдай сақ­та­сын! Ондай жол­ды басып өтуді мен қазақ бауыр­ла­ры­ма қаламаймын.

Бай­лық бүгін бар, ертең жоқ. Ал ел еркін­ді­гі жағы­нан қырғы­здар бақыт ты мыз. Біз еркін­дік тұрғы­сы­нан өзге­лер­ге үлгі бола ала­мыз. Сон­ды­қтан қазақ бауыр­ла­ры­ма біздің жол­дың қан төгіс­сіз үлгісін тілеймін!

 

– Баки­ев пен оның туы­ста­ры­ның тағ­ды­ры не болды?

– Бұл дүни­е­де адам бала­сын­да тірі кезін­де өз еліңе сый­май, қаңғып жүр ген­нен өткен бақыт­сыздық жоқ! Олар қолын­да болған мүм­кін­шілік­ті пай­да­ла­на алмай, қырғыз елінің қарғы­сы­на қал ды. Келе­шек­те­гі тағ­ды­ры қалай бола­рын біл­мей­мін, бірақ олар ешқа­шан Қыр ғыз­станға келе алмай­ды деп ойлай­мын. Олар­дың тағ­ды­рын өздері­нен сұ рау керек. Қалай деген­мен, Қырғыз станға ора­луы­на жол жоқ.

Тағы бір айта­рым – қазақ елі мен қырғыз елінің ара­сын ешбір сая­си лидер­лер бұза алмай­ды. Мен Қаза­қстан хал қына разы­мын, қырғыз елін бір туған дай қабыл­дап, қай жер­де бол­са да жомарт­ты­ғын көр­сетіп, кел­ген қонағын төр­ге шыға­рып оты­рған елге разы бол­мау мүм­кін емес. Келе­шек­те қазақ пен қырғы­здың бір­лі­гі арта­ды деген­ге сені мім мол. Біз­де мына­дай бір жақ­сы сөз бар: «Сенің де бетің жал­пақ, менің де бетім жал­пақ, Ала­та­удың арғы жағы қал­пақ, бер­гі жағы қал­пақ, екі жігіт дос бол­сын Шыңғыс пенен Мұх­тар­дай, екі халық дос бол­сын қырғыз бенен қаза­қтай». Досты­ғы­мыз арта берсін!

 

– Айтқа­ны­ңыз кел­сін! Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

 

Аза­мат

ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»