«Общественная позиция»
(проект «DAT» №8 (325) от 25 февраля 2016 г.
ДАТ!
Жанат ЕСЕНТАЕВ:
Билік халықтың
ТАҢДАУЫНА
қол сұқпағаны жөн…
«ДАТ!» айдарының бүгінгі қонағы Жанат ЕСЕНТАЕВ Батыс Қазақстан облысының Орал қаласында тұрады. Қамал бұзар жастағы жігіт елдің батыс өлкесіндегі қоғам белсенділерінің бірегейі. «Қазақстанның демократиялық дамуы», «Әділетті Қазақстан» қозғалыстарының мүшесі болған ол – бүгінде Жалпыұлттық социал- демократтар партиясының (ЖСДП) тізімі бойынша мәжіліс сайлауына үміткер ретінде мандат алған қазақтың ашық ойлы азаматы, бірегей бард әншісі.
– Жанат мырза, Жалпыұлттық социал-демократтар партиясынан мәжіліске үміткер ретінде тіркелгеніңізден газет оқырмандары хабардар болса керек. Дегенмен, әуесқой бард-әншінің парламент депутаттығына үміткер ретінде ұмтылысын оқырман қауымға қалай түсіндіріп берер едіңіз?
– Оның ешқандай қитұрқы құпиясы жоқ. Біріншіден, мен мәжіліс сайлауына партиялық тізіммен алғаш рет қатысып отырмын. ЖСДП партиясының төралқа мүшесі Серікбай Әлібаев аға саясатқа, қоғамдық істерге араласып жүрген белсенділігімді, әлеуметтік желідегі, ғаламтордағы саяси әндерімнің елге танылып қалғанын алға тартып, партия қатарына өтуге ұсыныс жасады. Қоғамдық белсенділігім саясат алаңындағы партияның атынан депутаттыққа үміткер болуыма себепкер болды.
Екінші жағынан, өзімді де бір байқайын, ақындығым мен азаматтық ұстанымымды да қатар сынға салып көру үшін де, осындай қадамға бардым десем болады. Оның үстіне бүгінгідей ел басына түскен дағдарыс заманында әншісің бе, басқасың ба – тыныш жатуға болмайды: елдегі қоғамдық-саяси жағдайды өзгерту мақсатында дауыс көтеру қажет деп ойлаймын.
Ел аралап, қалың қазақтың ортасында жүріп, әлеуметтің тыныс-тіршілігін көріп, олардың мұң зарын тек қана әнмен жеткізу аз деп санадым, сол себепті саяси науқанға бел шеше кірісіп кеттім. Бард әншісі де осы елдің азаматы, елдің мақсат мұратын биік мінберден көтеріп жатса, бұл артық па?
– Әрине, артық емес! Негізінен бард-әншілердің өнердегі тақырыбы мен мақсаты халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайымен үндес келетіні бар. Бұл өнердің осы ерекшелігін қалай түсінуге болады?
– Бүгінгі бард, кешегі ақын-жыраулар әннің әуенімен бірге оның әлеуметтік мазмұнына да терең үңілген. Елдің басына түскен тұрмыстық тауқымет, әділетсіздік – менің де әндерімнің өзегі. Мен өзімді «даланың әншісімін» деп санаймын, өйткені қалың қазағымның ортасына барып ән саламын!
– Иә, Жаңаөзендегі қанды қырғыннан кейін арада бір апта өткен соң, қан жұтқан мұнайшылар ортасына барып ән салғаныңыздан хабардармыз. «Ең болмағанда Жаңаөзенде оқ атылуын айыптап, «билік неге оқ атады?» деп баспасөзде пікір білдірген сізден басқа бірде-бір әншіні көрмедік десек болады…
– Жаңаөзен дегенде, жүрегім қан жылайды. Жаңаөзенде атылған оқты айыптап, «Жазықсыз жандарды атқан кім?» деп, баспасөзде пікір білдірген бірде-бір әншіні көрмегенім рас. Қандай адам болсын, ол – өмір сүріп жатқан елінің азаматы. Сол елдегі жағдайларға немқұрайды қарамауы керек. Егер тілі, жері, ұлты сатылып, бейбіт заманда ұлтының қаны төгіліп жатқанда үнсіз отырса, олар бұл мемлекетте не үшін өмір сүріп жатыр?!
Өзім 2011 жылы 16 желтоқсанда оқ астынан шыққан мұнайшыларға барып, елдің ортасында ән салғаным рас. Сол кезде әнші қауымның арасынан жалғыз барған мен едім. Сол кезде үнсіз қалған әріптестеріме қатты налыдым. Шынымен де, өнер адамдары «әртіс» екен – биліктің шоқпарын көтеруге ғана шамалары жетті. Мен Жаңаөзенге қантөгістен кейін де бірнеше рет бардым. Осы уақытқа дейін маңғыстаулықтармен арамыздағы байланыс жалғасып келеді. Жаңаөзен қасіретін жырламаған ақынның азаматтығы мен үшін көк тиын.
– Қазақстандық бард-әншілер қатарында кімдерді әлеуметтік тақырыпқа жуық деп ойлайсыз?
– Менен басқа көзі тірі бард әншісі жоқ десем, мақтанып отыр демессіз. Марқұм Табылды Досымның әндері қазақтың жанына жақын еді, ол да арамыздан кетті. Менің түсінігімдегі бард – ол күрескер ақын-әнші. Бард әншісін мен бұрынғының жыраулары Ақтамберді, Бұхар жырау, Махамбеттерге теңеймін. Қазақта бард-әншілік өнер енді-енді қалыптасып жатыр, ал әзірше менің әнімді тыңдауға кеңес беремін (күлді).
– «Нұр Отанның» тізіміндегі әншілердің жағдайы белгілі: олардың сайлау науқанындағы сапарларын биліктің өзі ұйымдастырып береді. Ал олармен салыстырғанда, елдің бір қиырында жатқан сіздің насихат-науқаныңыз қалай өтеді?
– Оппозициялық партия өкілдерінің елдегі саяси науқанды ұйымдастыруы оңай бола қоймайтыны баршаға белгілі мәселе. Бұдан бұрынғы сайлауларда да оппозицияға қарсы нешетүрлі әрекеттер жасалған, билік осы жолы да сол әдетінен танбасы анық. Тіпті алыс ауыл тұрғындарының бойына бір үрей енгізіп қойғандай әсерде боласыз. Билікті сынап, шындықты айтып, ән салып отырсаң, «тыңдауға қорқамыз» дейтіндері бар. Бірақ бұқара халық жақсы өмір сүргісі келеді, тұрмысының оңалғанын қалайтыны анық. Жергілікті жердегі билеушілер бізге кедергі келтіретіні әу бастан белгілі. Үгіт-насихат шараларын ешқандай кедергіге қарамастан өткіземіз.
– Жалпы, ЖСДП-ның бұл сайлаудағы мүмкіндігін қалай бағалайсыз? Әрине, егер әділ сайлау болған жағдайда…
– Бірнеше күн бұрын Атыраудағы «Ақ Жайық» сайты саяси партияларға қатысты сауалнама жүргізген екен, оның қорытындысы бойынша ЖСДП алдыңғы орында келе жатыр. Әділ сайлау өтетін болса, біздің мүмкіндігіміз мол, өйткені ел өтіріктен шаршады, билік партиясы мен оның айналасындағы «қуыршақ» партиялардан әбден мезі болды. Енді шындыққа қол жеткізгісі келеді. ЖСДП маңайына елдегі үкіметтік емес ұйымдар топтасып, қолдау көрсететіндерін мәлімдеді. Демек, бізді қолдайтын қоғамдық ұйымдар мен ел тұрғындары екеніне күмәніңіз болмасын.
– Қазақстанның батысындағы Орал халқы арасында бұл сайлауға деген ынта-ықылас, дайындық, азаматтық ерік-жігер мәселесі қалай болып тұрғанын аңдай алдыңыз ба?
– Сайлаудан бұрын да байқап жүрміз ғой: ауыл адамдарының санасын тұрмыс билеуі себепті, аз бөлігі биліктің сөзін сөйлегісі келетіні түсінікті. Ал халықтың басым бөлігінің ниеті бізге ауып отыр, әрине, жергілікті жердің әкімдері өзін құдай санайды: сайлау нәтижесін бұрмалайтыны белгілі. Тұрмыс тауқыметі дендеп тұрған қазақтың күнкөріске тәуелді болғаны уақытша мәселе, қазақтың рухын ешкім таптай алмаған. Теңгенің теңселгені, қымбатшылық пен жұмыссыздық елдің еңсесін басып тұр, дегенмен билік шыдамның да шегі болатынын қаперде ұстап, елдің таңдау еркіне қол сұқпағаны жөн деп санаймын.
– Батыс өңір көршілес Ресей мемлекетімен шекаралас, барыс келіске де жақын ел, дегенмен көршілердің бізге деген саяси әрі экономикалық көзқарасынан үстемдік пиғылдың салқыны жергілікті қазақтарға әсерін тигізіп жатқан жоқ па?
– Амал қанша, салқынын сезіп отырмыз. Мен әуелден-ақ Еуразиялық одаққа қарсымын, осы ұйымға мүше болғанның кесірін Ресейге жақын орналасқан облыстар – біз тартып отырмыз. Оралда сегіз мыңға жуық шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың кәсібінің дені жабылды, себебі арзан бағадағы Ресей тауарлары ағылып келуі жергілікті кәсіпкерлікке кесе-көлденең болуда. Тіпті нан-шайдың өзін көршілер тасып әкеліп жатыр. Осы одаққа мүше болудың «жемісінен» жүрек айнитындай кейіпке түскендейміз. Ресейдің бес облысы Оралды қоршап тұрғанын ескерсек, көршілердің үстемдік пиғылын сезбеу мүмкін емес. 9 мамырда автошеру жасап, алабажақ (колорад) лентасын желбіретіп, келмеске кеткен кеңес заманының атрибуттарын көліктеріне іліп, даңғаза думан өткізгендердің кеудесіне «нан пісіретіндер» қай жақтан келетіні айтпасам да түсінікті шығар.
Бірақ намысы биік азаматтарымыз баршылық, ондайларды өз орнына қоя біледі. Мақсатымыз – екі мемлекеттің арасына от жағу емес, заң шеңберінде шаңырақтың иесі кім екенін түсіндіру. Болашағы бұлдыр саяси одаққа мүше болудың зиянын парламентке барған күні мәлімдейміз!
– Сонда жаңадан сайланатын парламент елдегі қазіргі саяси жүйе жағдайында әлдебір өзгерістер жасай алады деп ойлайсыз ба?
– ЖСДП қатарындағы азаматтар парламентке барса, елдің болашағы үшін өзгеріс жасауға ықпал ететіні – басы ашық мәселе. Ал «Нұр Отан» мен оның көшірмелері ғана парламентке өтетін болса, сол «баяғы жартас – бір жартас» кебін қайта киетініміз айқын. Қоғам дамуының заңдылығы бойынша, мәңгілік ештеңе жоқ: қазақ халқы жаңа өзгерістер мен жақсылықты көруге лайық ұлт, бүгін өзгеріс болмаса, ертеңгі күнгі өзгерістің ауылы жақын деп сенемін.
– Ел ішін әртүрлі алып-қашпа әңгімелер кеулейтіні белгілі, осы ретте ЖСДП партиясы тізімінде қоғамға танымал азаматтар жоқ, сондықтан дауыс жинай алмайды деген пікірге қандай алып-қосарыңыз бар?
– Осындай сауатсыз сандырақты айтып жүргендердің кім екені белгілі. «Нұр Отан» теледидар арқылы елге танылған әртіс пен спортшыларды өз қатарына қосты. Ал «Ауыл» мен «Бірлікте», жасанды коммунистердің партиясында қазаққа танымал кімдер бар екен деп қарсы сұрақ қойғым келеді. Осы ЖСДП партиясын сақтап қалған Жармахан Тұяқбайды, партиялық тізімде болмаса да, өткен жылдардағы мәжіліс депутаты болған Серікбай Әлібаевты, генерал Төгісовті, қоғам қайраткері Балташ Тұрсымбаевты, қазақтың сенатор қызы атанған Зәуреш Батталованы кім білмейді?! Мемлекет қайраткері Серікболсын Әбділдин партияның сайлауға қатысуын қолдап жатса, танымал азаматтар жоқ деп айту қай қисынға сыяды? Біліміне ақылы сай Уәлихан Қайсаров пен Айдар Әлібаевты, «Дат» жобасының жетекшісі Ермұрат Бапиды, журналист Бақытгүл Мәкімбайды танымаймын деген қазақ болса, маған көрсетіңізші! Желтоқсанның батыры – Құрманғазы Рахметовті, білікті экономист Жангелді Шымшықовты, танымал заңгер Мұстахим Төлеевті білмейтін кім бар екен осы?! Тізімдегі «Жастар қанатында» Астанадағы Асхат Рахымжанов, Алматыдағы Тазабек Сәмбетбайды білгісі келмейтіндер – білмей-ақ қойсын! Ал мен депутаттыққа үміткерлік куәлігімді әлеуметтік желіде жариялағаным сол-ақ еді, «сіз үшін дауыс береміз» деген қолдаушылар жан-жақтан хабарласты. Бард-әнші Жанатты да ел біледі деп қосып қойыңыз! (Күлді).
– «Қазақстанның демократиялық таңдауы», «Әділетті Қазақстан» қозғалысының батыс өңірдегі белсенді мүшесі болдыңыз, ал ЖСДП партиясының қатарына қалай келдіңіз?
– Алғаш 1995 жылы билікті сынап, ән айтқан едім, содан бері саясаттың шетінде келе жатырмын. Алғашында «ҚДТ» қозғалысында, сосын «Әділетті Қазақстан» қозғалысында болдым. Қазір Жалпы ұлттық социал-демократиялық партиясындамын. Партия мүшелері көктен түскен жоқ, бәріміз сол 2002 жылдан бергі демократиялық алаңда тізе қосып келе жатқан әріптестерміз. Мақсатымыз ортақ, ұстанымымыз бір азаматтармыз. Оралда «Абырой» деген қоғамдық ұйымның жігіттерімен қоғамдық қызметті бірге атқарамыз, олар да менің осы партиялық тізім бойынша сайлауға қатысқанымды құп көрді. Мен шындығын жоғалтпаған адамдармен әрқашан біргемін.
– Биліктің кез келген саяси-экономикалық шешіміне халықтың қарсылық білдірмей, өзінің конституциялық құқын талап етуге көнбістік танытуын қандай себептерден іздегенді жөн деп санайсыз?
– Оның себебі тұрмысқа, күнкөріске барып тіреледі. Оның бер жағында тәуелсіз ақпараттың елге жетпеуі де кесірін тигізіп жатыр. Бір жақты ақпарат елдің санасын сансыратып тастаған, оның үстіне ел азаматтары соттан әділдік таба алмайды, өзінің конституциялық құқын талап етуден қорқады, еріксіз «бетпақ жеңді, мен көндім» дегеннің кебін киюге мәжбүр. Алабөтен ойы бар азаматтар атылды, сотталды, қуғынға түсті, осының бәрі ел ішіне бір үрей әкелді, ас үйдегі батырлықтан ары аса алмауда. Алайда ас үй мен алаңның ортасы бір-ақ адым жер, билік осыны ескергені жөн. Біздікі тек ескерту. Қоянды қуа берсең, батыр болады…
– Бард әншісін жиын-тойларға шақыру жағы қалай? «Нұр Отанның» әншілері сияқты той-томалақпен күнкөріп жүрмін деп айта аласыз ба?
– Жоқ, әрине! Олар сияқты сахнаға да шығып жүрген жоқпын. Ел аралап, далада болсын, үйде болсын, халық жиналған жерде өзімнің әнімді айтып жүре беремін. Бұл өнер маған еш табыс әкеліп жатқан жоқ. Кейде аздап қолдап жататындар болады, демеушілер дегендей… Бірақ сахна мен тойда шырқайтын әншілердей табыс тапқан емеспін. Шақырған жерге барамын, маған «осындай ақша төлеймін, кел» деп ұсыныс жасап жатқан да ешкім жоқ. Әнім елдің рухын көтереді, сол үшін де айтамын!
– Бала-шағаны асырау, жеткізу жағдайы мына қымбатшылық пен дағдарыс заманында қалай болып жатыр?
– Атқаратыным – қоғамдық жұмыс, жарым – қызметте, бір ұлым бар, Ғалымжан Жақияновтың құрметіне атын Ғалымжан қойғанмын. Ел ішінде ептеп күн көріп жатқан жайымыз бар. ҚазҰУ-ды «қазақ тілі және әдебиеті» мамандығы бойынша бітірдім, бірақ ол салада жұмыс істемедім, қазір негізгі кәсібім жоқ. Жаңадан әндер дайындап жатырмын. Қазіргі уақытта саясаттан басқа тақырыпта ән айтуым мүмкін емес. Себебі өмір – күрес, саясат. Сондықтан жаңа өлеңдерімді халыққа жеткізсем деген ойым бар. Жинақ қылып, диск шығармақшымын.
Он бес жасымнан ән жаздым, мектепте оқып жүргенде, ауылдағы көршілерімді, достарымды, мектептегі мұғалімдерді әзілмен сынап, ән шумақтарын шығарып жүрдім. Кейіннен әскердегі борышымды өтеп келгеннен кейін де ақындығымды жалғастырдым. Сөйтіп, менің өмірімдегі шығармашылығым да сынға бағытталғандай болып, әділетсіздікке деген көзқарасым азаматтық ұстанымымды қалыптастырды. Кезінде әлеуметтік желі болған жоқ, алғашқы әнім 1995 жылы шықты. Өлеңдерім – саяси күрес тақырыбы. Өзім орындаған әндерім ғаламтордағы «Азаттық», «YouTube», «Kivi.kz», «Nur.kz» сайттарында бар.
Таңдаған жанрым – осы. Мүмкіндігінше өнеріммен халықтың санасын, ар-ұятын, рухын оятқым келеді.
– Сөз соңында соңғы бір шыққан әннің бірер шумағын айта кетсеңіз…
– Гитарым бар қаруым
қолымдағы,
Ақын едім әділдік
жолындағы.
Күресуден қайтпайтын
мінезім бар,
Маза бермес шабытым
бойымдағы.
– Рахмет, Жанат мырза, әділдік жолындағы күрестен танбаңыз, жеңіске жетуіңізге тілектеспіз!
Кенжетай НҰРМҰХАМЕДҰЛЫ