Жармахан ТҰЯҚБАЙ: ПАРТИЯНЫ РЕФОРМАЛАУ – Қазақстанды жаңартумен ҮНДЕСЕТІН ҮРДІС

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №14 (331) от 07 апре­ля 2016 г.

 

ДАТ!

 

Апта басын­да Жал­пы­ұлт­тық соци­ал-демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­сы­ның төраға­сы Жар­ма­хан Тұяқ­бай пар­ти­я­ны рефор­ма­лау тура­лы мәлім­де­месін жария етті. Ол мәлім­де­ме бүгін­де әле­умет­тік желілер­де қызу талқы­ла­ну үстін­де: жақ­тас пікір де көп, қыңыр қар­сы­лық та аз емес, тіп­ті кера­уыз кесір­лік те жетерлік.

Бірақ бұл мәлім­де­менің мой­ын­да­уға тұрар­лық ең басты маңы­зы – пар­ти­я­ны өзгер­ту арқы­лы Қаза­қстан­ды өзгер­ту­ге де құл­шы­ныс. Әрине, ол талап­тың нәти­же­сі не бола­рын алдағы уақыт көр­се­те­ді. Ал әзір­ге біз өзін­дік «мен» мінезі­нен аттап өтіп, жал­пы­ға ортақ болуы тиіс қоғам­шыл қада­мға бет алған аза­мат­тың ой-пікірін білу мақ­са­ты­мен «ДАТ!» айда­ры аясын­да біраз тіл­дескен едік.

 

– Жар­ма­хан мыр­за, ең алды­мен мәсе­ленің мәні­нен бастай­ық: пар­ти­я­ны рефор­ма­лау қан­дай қажет­тілік­тен туды? Стра­те­ги­я­лық тұрғы­да ЖСДП елде­гі басқа пар­ти­я­лар­дан кен­де қал­ды деу­ге бола ма?

– Ең алды­мен айтай­ын: елде­гі басқа пар­ти­я­лар­дың қан­дай екенін, олар кім­нің қол­шоқ­па­ры болып жүр­генін жұрт­шы­лық жақ­сы біледі. Ол пар­ти­я­лар өз қата­рын­да өзгеріс жасай ма, жоқ па – одан елге келіп-кетер пай­да жоқ. Басты­сы – осы пар­ти­я­лар­ды ашса алақа­нын­да, жұм­са жұды­ры­ғын­да ұстап оты­рған сірес­кен билік­тік жүйе өзге­руі тиіс.

Ал біздің пар­ти­я­ның ұстанған идео­ло­ги­я­сы мен құн­ды­лы­қта­ры тұрғы­сы­нан пай­ым­дар бол­сақ, онда алып бара жатқан өзгерістер бола қой­май­ды. Ол ұста­ным­дар өзі­міз күн­делік­ті наси­хат­тап жүр­ген демо­кра­ти­я­лық қоғам, әле­умет­тік негіз­де­гі халы­қтық мем­ле­кет құру. Яғни, мем­ле­кет халық үшін, халы­қтың тұр­мыс-тір­шілі­гін жақ­сар­ту, әл-ауқа­тын көте­ру үшін қыз­мет қылуы тиіс. Ол мүд­де­ге жету үшін халы­қтың алдын­да жау­ап беретін, соған қыз­мет ететін билік болуы керек.

 

– Енде­ше сая­си тұрғы­дағы күн тәр­тібі бұры­нғы­дай қал­са, пар­ти­я­лық рефор­ма жаса­удың қажеті қан­ша еді?

– Бұған «сай­лау» деген аты бар соңғы сай­қы­ма­зақ сая­си науқан түрт­кі бол­ды. Жал­пы, ары­ға бар­сақ, мен пар­ти­я­ны рефор­ма­лау қажет­ті­гі жөнін­де екі-үш жыл­дан бері ойла­нып жүр­ген едім. Ең басты­сы – біздің, мен шама­лас аза­мат­тар­дың сая­си бел­сен­ді уақы­ты өтіп бара­ды. Осы­ған дей­ін біз қолы­мы­здан кел­ген, мұр­ша­мыз бен мүм­кін­ді­гі­міз жет­кен жұмыстар­ды шама-шарқы­мы­зға сай жүр­гіздік. Оның жетісті­гі мен кем-кеті­гі ел-жұрт­тың көз алдын­да. Енді­гі кезек – жастардікі.

Сон­ды­қтан пар­тия ішін­де рефор­ма жүр­гі­зу тура­лы айтқан­да, ең алды­мен кадр­лық және пар­ти­я­лық ұйым­да­сты­ру жұмыста­рын жаңа жағ­дай­ға, жаңа талап­тарға сай өзгер­ту қажет­ті­гі туға­нын мой­ын­да­уы­мыз керек. Пар­ти­я­лық жұмысқа жаңа кри­те­рий­лер, соны ком­му­ни­ка­тив­тік тәсіл­дер, елде­гі жалғыз оппо­зи­ци­я­лық пар­ти­яға халы­қты жұмыл­ды­руға әсер ететін әдістер қажет.

Ал бүгін­де мұн­дай жаңа тетік­тер­дің бәрі жастар­дың қолын­да. Оған соңғы сай­лау тағы да көз жет­кізді. Әле­умет­тік желілер арқы­лы жүр­гізіл­ген біздің үгіт-наси­хат жұмыста­ры­мыз жаңа мүм­кін­дік­тер­дің бетін ашты. Осы мүм­кін­дік­тер­ді ұштай түсу, желінің жете­гі­мен «ел ішіне бару», сол арқы­лы сала­у­ат­ты қоғам­дық пікір­ге ұйтқы болу – тағы да жастар­дың қары­мы арқы­лы жүзе­ге аса­тын шаруа.

Ал бәрі­нен де маңы­здысы – біздің пар­ти­я­ны елде­гі про­те­стік топ­тар­ды бір жұды­ры­ққа жұмыл­ды­ра­тын шынайы және халық сенім арта ала­тын күш­ке айнал­ды­ру. Қазір­гі қалып­тасқан қасаң әрі халы­қтан алшақ кет­кен билік­тің сая­си әре­кетіне қар­сы әле­умет­тік топ­тар­ды бірік­тіретін басқа оппо­зи­ци­я­лық пар­тия жоқ. Оған осы сай­лау нәти­же­сін­де тағы да көз жет­ті. Әле­умет­тік желілер­де жари­я­ланған бей­ре­сми сау­ал­на­ма­ларға зер салар бол­сақ, халы­қтың 40 пай­ы­зға жуы­ғы сай­ла­удан да, сол сай­ла­удың сай­қы­ма­зақ сце­на­рий­ін жаса­у­шы билік­тен де, ең басты­сы – жағ­дай­ды өзгер­ту­ге бола­ды деген сенім­нен де түңіл­ген. Бұл дегеніңіз – орас­ан зор сая­си ката­стро­фа, адам айтқы­сыз руха­ни дағ­да­рыс. Халы­қтың өзін-өзі басқа­руға деген ерік-жігер бел­сен­ділі­гі быт-шыт болған жер­ден жарқын бола­шаққа деген ынта-ықы­ла­стың, сенім­нің сыны­ғын да таба алмайсыз!

Міне, ЖСДП осы қиран­ды­ны қал­пы­на кел­тіретін, елде өзгеріс жаса­уға бола­ды деген халы­қтың сел­кеу сені­мін жұлқы­лап оята­тын күш­ке айнал­са екен дей­мін. Менің басқа­дай «жеке есебім», әлдебір басы­лым­дар жазып жүр­ген­дей, әлдекім­нің жете­гіне ерген ойым жоқ. Енді­гі ой-мұра­тым – жаңа толқын жастар­дың қуат-қары­мы­м­ен осы пар­ти­я­ны халы­қтық күш­ке айналдыру.

Әлбет­те, тағы басқа біре­улер дәл осын­дай пар­тия құрам, халы­қты топ­та­сты­ру­шы күш жасай­мын десе – оған да мар­ха­бат! Бұл тұрғы­да ешкім­мен тала­сым жоқ. Тек ол күш халы­қты алдарқа­тып, жалған жары­лқа­у­лар­мен арман-үмітін бөтен арнаға бұрып кет­пе­се болғаны.

 

– Енде­ше тағы бір мәсе­ленің басын бір­ден ашып алай­ық: пар­ти­я­ны рефор­ма­лау келесі элек­то­рал­ды науқанға – жаңа сай­ла­у­ларға дай­ын­ды­қтың баста­ма­сы деп айта ала­сыз ба?

– Пар­тия қан­дай науқанға да дай­ын болуы тиіс! «Келесі сай­ла­у­ға дей­ін дема­ла тұрай­ық» деген тын­шу, қасаң ой – сая­си пар­тия ата­улы­ға жат құбы­лыс. Сай­лау ғана емес, елде­гі кез кел­ген сая­си оқиға­лар мен күн­делік­ті болып жата­тын аума­лы-төк­пе­лі жағ­дай­ларға пар­тия әрдай­ым дай­ын болуы керек. Пар­тия дай­ын болу үшін, сол сая­си күрес­ке ерік-жігері­мен бел­сене кірі­сетін аза­мат­тар дай­ын болуы керек.

Есіңіз­де бол­са, «Әділет­ті Қаза­қстан» қозға­лы­сы кезеңін­де және кей­ін­нен «Азат»-ЖСДП кезін­де үкі­мет­те қыз­мет ету­ге дай­ын тұлға­лар­дың бала­ма мини­стр­лер каби­нетін жасаған едік. Бүгін­гі күн­де де пар­тия ішін­де сон­дай бала­ма үкі­мет мүшелі­гіне лай­ы­қты аза­мат­тар­дың қата­ры дай­ын болуы тиіс. Бірақ біз «көлең­ке­де­гі үкі­мет» деп ата­ла­тын мұн­дай каби­нет­ті про­те­сті аза­мат­тық қоғам өкіл­дері­мен сана­сып, солар­дың мүм­кін­ді­гін ескеріп жаса­уы­мыз керек. Үкі­мет­те­гі әр сала­ның білік­ті, біл­гір бала­ма тұлға­сын пар­тия өз іші­нен дай­ын­дай ала­тын дең­гей­ге жетуі тиіс! Күні ертең сая­си билік­те әлдебір форс-мажор­лық жағ­дай бол­са, «біздің ада­мы­м­ыз дай­ын емес, бірер жыл күтіңіз­дер» дей­міз бе? Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоғам­мен бір­ге ертең­гі күн­ге, өзгеріс бола­тын сәт­ке (ондай жағ­дай­дың бола­ты­ны анық) дай­ын болуы­мыз керек. Сол өзгеріс кезін­де қазақ халқы тағы ұты­лып қал­май ма? Тағы да бір клан­дық топ­тың жете­гін­де кет­пей ме? Осы сұрақтар төңіре­гін­де аза­мат­тық ой топ­та­сты­ра­тын кез келді!

 

– Жар­ма­хан мыр­за, «клан­дық топ­тар» деген­нен шыға­ды – сая­си билік басын­да форс-мажор­лық жағ­дай тууы ықти­мал ғой: мәсе­лен, бүгін­гі ел пре­зи­ден­тінің ден­са­улы­ғы­на бай­ла­ны­сты билік­тің ауы­суы – тран­зит­тік мерзі­мі күні бұрын тууы мүм­кін. Мұн­дай жағ­дай­да ЖСДП-ны елде­гі сая­си күш ретін­де танып, оған арқа сүй­е­уші үшін­ші күш­тер­дің пай­да болу жағ­дай­ын қалай бағалайсыз?

– Сіз айтып оты­рған «үшін­ші күштің» ой-арма­ны, мақ­сат-мұра­ты сала­у­ат­ты ма, ол халы­қтық мүд­дені ман­сұқ етпей ме – мәсе­ле осын­да. Егер елмен тілек­тес топ­тар, ниет­тес аза­мат­тар ту көтеріп шық­са, оған қар­сы­лық қылу­дың реті жоқ. Басты­сы – өзгерістер­ді өзге пиғыл­дағы клан­дық-оли­гар­хи­я­лық күш­тер ием­деніп кет­пе­уі тиіс.

Жал­пы, соңғы кез­де осы форс-мажор­лық жағ­дай­ға қаты­сты мені ойлан­ды­рған мәсе­ле көп. Бүгін­де әбден бай­ып, халы­қтың есебі­нен қар­жы­лық тұрғы­да нығай­ып алған оли­гарх­тық-клан­дық топ­тар бір-бірі­мен қырқы­сып, тақ тала­сы үшін қырық жыл­дық қырғын баста­лып кет­пе­се игі деген қауіп­тің бар екені рас. Соны­мен қатар ел басы­на форс-мажор­лық күн туса, жемқор­лы­қ­пен семір­ген шене­унік­тер­дің басы бірі­гіп, бір-бірінің мүд­де­лері қабысып, орта­сы­нан бір адам­ды шыға­руы да әбден мүм­кін. Ондай жағ­дай­ға да пар­тия дай­ын болуы тиіс! Егер билік­тің тран­зи­тін «теріс» топ­тар ием­деніп, бұры­нғы қасаң тәр­тіп, авто­ри­тар­лық сая­си жүйе сақта­лып қала­тын бол­са, онда өзгерістің ауы­лы алы­стап, соңы немен аяқта­ла­рын бір құдай білсін!

Ал егер, өзіңіз айтқан­дай, біз­ге қосы­луға ниеті болып, арқа сүй­е­гісі келетін «үшін­ші күш­тер» бол­са, олар халы­қтың «отын отап, суын сула­у­ға» дай­ын болуы қажет. Тран­зит­тік кезең­де кім бас көтер­се де, қоя­тын тала­бы­мыз біреу-ақ болуы тиіс – тек қана таза сай­лау өткі­зу. Сол таза сай­ла­удың нәти­же­сін­де жеңіс­ке жет­кен сая­си күш қана ел басқа­руға қақы­лы. Сон­ды­қтан ЖСДП тек қана халы­қтық мұраға қыз­мет ететін, әлдебір клан­дық топ­тың сой­ы­лын соға­тын сая­си ұйы­мға айнал­мауы тиіс.

Бірақ, менің ойым­ша, жағ­дай мін­дет­ті түр­де солай бола­ды деп айтуға кел­мей­ді. Билік­тің өз ішін­де де оппо­зи­ци­я­лық ойдағы аза­мат­тар бар. Олар өз халқы­ның бұй­да­сын басқа біре­улер­ге бай­лап бер­мей­ді деп ойлай­мын. Ал әбден бай­ып алған кей­бір әкім-қара­лар мен мини­стр­лер бай­лы­ғын сақтап қалу үшін тезірек қыз­меті­нен кету­ге бүгін де даяр отыр. Олар өз бай­лы­ғын әлдеқа­шан сыр­тқа шыға­рып алған. Енді тыныш өмір сүр­гісі келеді, қуғы­нға түсіп, сот­ты болған­нан қауіптенеді.

 

– Айт­пақ­шы, сіз осы соңғы сай­лау бары­сын­да, наурыз айын­да біздің газет­ке бер­ген сұх­ба­ты­ңы­зда ЖСДП-ны жаңар­ту қажет­ті­гі жөнін­де айтқан едіңіз. Онда сіз пар­тия пар­ла­мент­ке өткен жағ­дай­дың өзін­де депу­тат­тық ман­дат­тан бас тар­там, жолым­ды жастарға берем деген едіңіз.

Осы ара­да мен газет оқыр­ман­да­ры­на тағы бір жағ­дай­ды жай­ып салғым келіп отыр. Есіңіз­де бол­са, өткен жыл­дың күзін­де еке­уа­ра бір әңгі­ме­де сіз «жастарға жол беру» уақы­ты туға­нын, менен пар­ти­я­ның бас­шы­лық құры­лы­мы­на тар­туға болар­лық қан­дай бел­сен­ді, адал жігіт­тер барын сұраған едіңіз…

– Әрине, есім­де! Сон­да сөз болған жастар­дың бір­не­ше­уі бүгін­де пар­ти­я­ның бел­сен­ді қата­рын­да жүр…

 

– Деген­мен, соңғы кез­дері жеке­ле­ген БАҚ бет­терін­де ЖСДП-ны және сіздің жеке басы­ңы­зды сынау үрдісі осы пар­ти­я­лық рефор­маға әсер етті деп айтуға бола ма? Сол «жазғы­штар» Жар­ма­ханды біз мәж­бүр еттік деуі мүм­кін ғой…

– Әлбет­те, олай емес! Айтып кет­кенім­дей, пар­ти­я­ны рефор­ма­лау қажет­ті­гі сол «сын­шы­лар­дың» сөзі­нен әлдеқа­шан бұрын туған идея. Рефор­ма жасау қажет­ті­гі әлдекім­нің түрт­пе­гі емес – объ­ек­тив­ті жағ­дай­дың көрінісі. Халы­қтың ішін­де өзгеріс қажет­ті­гін аңсаған оймен біздің пар­ти­я­лық ұста­ны­мы­м­ыз сәй­кес келеді, мәсе­ле – осында.

Расын айт­сам, өзгеріс жаса­удың мерзі­мін ұзар­тып алған сияқты­мыз. Шынын­да, соңғы төрт-бес жыл­дан бері қолға алмақ болған мақ­са­ты­мы­здың пісіп-жетіл­ген кезеңіне кеш те бол­са жет­тік. Қағаз жүзін­де хат­тап-шот­тап, баяғы­да-ақ рефор­ма жаса­дық деп, елдің алдын­да есеп беру­ге де болар еді. Бірақ оны­мен кім­ді алдай­мыз? Біз әлдебір деко­ра­тив­ті, қол­дан жасалған сая­си күш емес­піз: әсіре­се осы сай­ла­удан кей­ін елдің біз­ге артып оты­рған сені­міне сай келу үшін, арнайы мәлім­де­ме жасап, қор­тын­ды шеші­мі­мізді жария еттік. Рефор­ма жасау үшін адам керек, кадр қажет­тілі­гі – күн тәр­тібін­де­гі басты мәсе­ле. Пар­ти­яға келетін адам­ды ірік­теу, оларға жігер беру, мақ­сат-мұра­ты­мы­зға үндеу – алғы шарт. Сай­ып кел­ген­де, пар­ти­я­ны рефор­ма­лау – Қаза­қстан­ды жаңар­ту­мен үндесетін үрдіс деп білем.

Ал депу­тат­ты­ққа бар­май­ты­ным жөнін­де 2012 жылы өткен сай­ла­уда да айтқан едім. Осы жолы да пар­ти­я­лық тізім­де бол­сам да, пар­ла­мент­ке өткен жағ­дай­да депу­тат бол­май­ты­ным­ды қай­та­ла­дым. Шыным­ды айт­сам, мен бұл билік­тің біраз дәмін татқан адам­мын: басқа­сын айт­паған­да, депу­тат та, мәжілістің спи­кері де бол­дым. Енді тағы да депу­тат болу мәр­те­бе ме? Бұл мені қызы­қтыр­май­тын мәсе­ле. Сая­сат­та жүру – депу­тат болу­мен ғана шек­тел­мей­ді. Мені енді­гі қызы­қты­ра­ты­ны – елде­гі еле­улі сая­си өзгеріс қана. Ол өзгерісті шал-шауқан­дар емес, жастар ғана жасай ала­ды. Себебі енді­гі өмір, бола­шақ тағ­дыр, елдің жарқын келе­ше­гі – солар­дың мұрасы.

 

– Ал бір басы­лым­дар сіздің жеке басы­ңы­зға тиетін, намысты қор­лай­тын жари­я­ла­ным­дарға жол беріп жатыр. Менің ойым­ша, тіп­ті ғай­бат­та­уға барған мұн­дай жоба­лар­дың ту сыр­тын­да арнайы тап­сы­рыс беру­шілер тұрған сияқты. Ол тап­сы­рыс­шы билік емес, «есеп айы­ры­су­ды» көз­де­ген жеке­ле­ген мүд­делі адам­дар болуы да мүм­кін. Әйт­пе­се елде­гі жалғыз демо­кра­ти­я­лық оппо­зи­ция ұста­ны­мын­дағы пар­ти­яда құты қалған­дай өрше­ле­нудің, «жеке басқа» бару­дың қан­дай қажет­тілі­гі болуы мүм­кін? Сіз бұл өрес­кел­дік­ті сотқа беру­ге қалай қарайсыз?

– Сая­сат деген­нің өзі – қиын шаруа екенін басы­нан кеш­кен адам ғана түсі­нетін шығар. Сая­сат­та жүр­ген адам­ның өз ұста­ны­мы бола­ды: ол біре­у­ге ұнай­ды, біре­у­ге ұна­май­ды. Сон­ды­қтан да «пози­ция» неме­се «оп-пози­ция» деген қара­ма-қай­шы­лық жағ­дай­да қар­сы­ла­стар деген тарап­тың болуы заң­ды­лық. Қар­сы тарап­тың жігерін басуға, мұқа­туға, намысы­на тию­ге тыры­са­ды, «енді қай­тер екен» деп, қар­сы пікір­лер айты­ла­ды, жазғы­ру­лар жазы­ла­ды. Бұның бәрін қалып­ты құбы­лыс санай­мын. Сол себеп­ті аты-жөні жоқ, түр-түсі бел­гісіз әлдебір вир­ту­аль­ды автор­лар­мен бет жыр­ты­сар жөнім де, уақы­тым да жоқ. Ал өзіңді сая­сат сахна­сы­на арнаған адам бол­саң, әлдебір газет­ті сотқа беру, өзіңнің ақты­ғы­ң­ды дәлел­деу – сая­сат­кер үшін қажет емес тірлік.

Біздің қар­сы­ла­сы­мыз – бүгін­гі авто­ри­тар­лық билік жүй­есі, ал билік­тің диір­меніне су құй­ып жүр­ген­дер­дің тір­лі­гі – әдейі жасай ма, әлде біре­удің тап­сыр­ма­сын орын­дай ма, біл­ме­сті­гі ме – ол жағы басқа мәсе­ле. Сая­сат алаңы­на кел­ген кез­де осын­дай лас әре­кет­тер­ге тап бола­ты­ным­ды біл­дім, оған дай­ын бол­дым. Енді келіп, өзіңді ашық сая­сатқа арнаған соң, қай­дағы бір бала-шаға­мен сот­та­сып не таба­мын?! Қаза­қ­ша айтқан­да, «біл­ген боғын» езе берсін…

 

– Бұны­ңыз да жөн екен. Расын­да, жур­на­лист ретін­де мен де аңдап жүр­мін: сіз бұған дей­ін өз аты­ңы­зға БАҚ арқы­лы айты­лған бір­де-бір ғай­бат сөз­ге жау­ап бер­ген жоқ­сыз. Өрше­лен­ген әлдекім­мен бет жыр­ты­су, есер­мен ере­гі­су, шәуіл­дек­ке жау­ап қату – аза­матқа жат қылық. Мен ешкім­ді бетіне мақтаған адам емес­пін: бірақ осы бай­ып­ты ұста­ны­мы­ңы­зға тәнтімін.

– Рах­мет! Бірақ жыным келетін кез­дер бола­ды (күл­ді)… Негізі, осын­дай сөздің бәрі мені «билік­тің жоба­сы» дей­тін делқұ­лы пікір­ден шыға­ды. Егер мен билік­пен ауыз жаласқан бол­сам, он жыл­дан бері ЖСДП неге пар­ла­мент­ке өтпей­ді? Мен неге әлдекім­дер­дің был­жы­рағын естіп, «билік­тің ада­мы» ата­нып жүру­ге төзе беруім керек? Әрі-бері­ден соң, мен­де де аза­мат­тық намыс бар адам­мын ғой – неге айт­пай­мын ол билік­ке: бол­дым, жете­ді, мені «пай­да­ланған­ды» қой­ы­ң­дар деп?!

Бәрі бос был­жы­рақ! Оның бос сөз екенін дәлел­деп, жан-дәр­мен болу – менің табиға­ты­ма жат қылық. Бық­сы­қтың ара­сын­да жүр­гім кел­мей­ді. Жүр­гісі келетін­дер­ге – мар­ха­бат! Жүрсін!

Кезін­де­гі пар­ти­я­лар мен қозға­лы­стар­дың ара­сы­на жік түсуін, олар­дың бір-бірі­нен ажы­рас­уын менен көретін­дер де бар. Жанұ­шы­ра ақталғым кел­мей­ді, бірақ бұл да негіз­сіз ғай­бат­тау! Бірік­кен пар­ти­я­лар­ды билік мем­ле­кет­тік тір­ке­у­ге алма­са, оған мен қалай кінәлі болуым мүм­кін?! Тіп­ті қара­пай­ым логи­каға сый­май­тын қисын ғой: билік ойы­на кел­генін істей­ді, ал оған Жар­ма­хан жазы­қты болуы керек!

Менің пай­ы­мым бой­ын­ша, сол кез­де­гі пар­ти­я­лар «Әділет­ті Қаза­қстан» қозға­лы­сы­ның құра­мын­да жүруі керек еді. Бірақ оның жұмысы қаңта­ры­лып қалға­ны­на менің ешқан­дай да қаты­сым жоқ. Сол қозға­лы­стың ішін­де­гі «ажы­рас­у­лар» дұрыс бол­ма­ды. «Әділет­ті Қаза­қстан» қозға­лы­сы­ның аясын­да әр пар­тия өз ұста­ны­мы­м­ен, бірақ прин­ципті демо­кра­ти­я­лық көзқа­рас аясын­да бір­ге жүруі керек еді. Сон­да ара­мы­зға жік түсіп, пар­ти­я­лық эго­изм пай­да бол­мас еді.

Соны­мен бір­ге мені Назар­ба­ев­пен жолы­қты деп жазғы­ра­тын­дар бар. Иә, оппо­зи­ци­яға кет­кен­нен кей­ін, 2006 жылы ЖСДП құры­ла­тын кез­де пре­зи­дент Назар­ба­ев­пен бірін­ші рет кездестім…

 

– Есім­де. Мен «ДАТ»-тың аты­нан сіз­ге жолы­ғып, Назар­ба­евқа не үшін бар­ды­ңыз деп, қысқа­ша сұх­бат алға­ным бар…

– Иә, мен сон­да Назар­ба­евқа не үшін бар­дым? Пар­ти­я­ны тір­ке­ту қажет бол­ды. Ал пре­зи­дент­тің иша­ра­сы бол­ма­са, пар­ти­я­ны тір­ке­ту мүм­кін еме­сті­гі қазір­гі Қаза­қстан­ның ақиқа­ты екенін кім жоққа шыға­ра ала­ды?! Өкініш­ке орай, аза­мат­тар­дың еркін ерік-жігері елде қалып­тасқан осын­дай сая­си жағ­дай­ға тіреліп тұрға­ны­на Тұяқ­бай кінәлі ме?

Кез­де­су кезін­де пар­тия құрға­лы жатқа­ным­ды, оған кедер­гі жаса­мауды ашық айт­тым. Пре­зи­дент кедер­гі бол­май­ты­нын, тек өзін қат­ты сына­мауды сұра­ды. Сол кез­де пре­зи­дент­тің сол өтіні­шіне де көну­ге тура кел­ді. Себебі «жоқ, мен сізді быт-шыт қып сынай­мын» десем, пар­тия тір­ке­у­ге алы­нуы мүм­кін бе еді? Сая­сат деген сиқыр – мәмі­ле ізде­удің, өзіңе қас емес, дос табу­дың құра­лы. Сон­ды­қтан пре­зи­дент­тің ол уәжіне құлақ аспай­тын­дай, елде басқа мүм­кін­дік бар ма еді? Бар бол­са, білек сыба­нып жүр­ген­дер неге бас-басы­на пар­тия құрып алмай­ды? Көр­ші қырғыз елін­де қырық шақты пар­тия бар ғой – біз­де неге олай емес?

Ең басты­сы – елде­гі заң ата­улы­ны бір ғана адам уысын­да ұстап тұрған қатаң сая­си жағ­дай­да пар­ти­я­ны тір­кетіп алу­дың өзі де бір үлкен жеңісі­міз деп біле­мін. Пар­ти­я­ны тір­ке­ту жөнін­де билік­пен өза­ра келісім жасалға­ны жөнін­де­гі жағ­дай­ды елдің бәрі біл­ді, оны кезін­де мені сынап, Ермұрат мыр­за, өзіңіз де жаздыңыз.

Біре­уді бас-көз­сіз сынау алдын­да осын­дай объ­ек­тив­ті сая­си жағ­дай­лар наза­рға алы­нуы керек қой. Жоқ, біз­де­гі «жазғы­штар» бәрін құр­тқан Тұяқ­бай деп, өрек­пу­ден аса алмай­ды. Оларға шынайы құр­тқан адам­нан гөрі қолын­да ешқан­дай билі­гі, жағ­дай­ға ықпал ету теті­гін сым­был­сыз қал­ды­рған мені сынау оңай болып тұр. Сон­ды­қтан сол «сын­шы­ларға» акцент­ті ауы­сты­рып алмаңы­здар деп айту­дан басқа тіле­гім жоқ.

Иә, елде мызғы­мас авто­ри­тар­лық билік тұрған кез­де күрес так­ти­ка­сын өзгер­тіп, «кон­струк­тив­ті оппо­зи­ция» әдісіне көшу­ге мәж­бүр бол­дық. Аза­мат­тар­ды ашық нара­зы­лы­ққа шақы­ру­дан нәти­же бол­маған­ды­қтан, сая­си ағар­ту­шы­лық бағы­тқа қарай бет бұрға­ны­мы­зды сіз де, жұрт­шы­лық та біледі.

 

– Рас айта­сыз, оппо­зи­ция шақы­рған митин­гілер­ге жиналған жұрт­тың қара­сы қырғыз ағай­ын­дар­дың күл­кісін кел­тір­геніне куә болға­ным бар. Сол митин­гі­ге өздері де кел­мей­тін, желі­де ғана жіні­гетін қаза­ққа сөз өтпе­гені рас. Бәл­кім, халы­қтың «жан­ды жері» әзір­ге қат­ты ауы­ра қой­маған шығар… Ал енді ше, сол «кон­струк­тив­ті» так­ти­ка өзге­ре ме?

– Так­ти­ка тұрғы­сы­нан айтқан­да, бірін­ші­ден, пар­ти­я­ны құруға баста­ма көтер­ген, оны құрған, бар ауырт­па­лы­ғын осы күн­ге дей­ін арқа­лап кел­ген, мақтан­ды демес­сіз – мен­мін! Маған осын­дай пар­тия құрай­ық деп, кеңес беріп кел­ген ешкім жоқ.

Яғни, пар­тия көсем­дік тип­пен құры­лға­нын мой­ын­да­уы­мыз керек. Мұны мақта­ныш ретін­де емес, нақты жағ­дай солай болған­нан айтып отыр­мын. Біздің елде әзір­ге Еуро­па­дағы­дай сая­си өрке­ни­ет­ке жететін­дей тәжіри­бе қалып­тасқан жоқ. Төмен­гі баста­уыш ұйым­нан құры­лып, рес­пуб­ли­ка­лық дең­гей­ге көтеріл­ген бір­ден-бір пар­тия бол­са, ол – ЖСДП.

Ал енді пар­ти­я­ны жасақтау бары­сын­да оны аяғы­нан тұрғы­зу кезін­де еңбек сіңір­ген аза­мат­тар көп. Биыл пар­ти­я­ның 10 жыл­дық мерей­тойы кезін­де ол аза­мат­тар­дың бар­лы­ғы ата­ла­ды, рах­мет күтіп жүр­ген­дер бол­са – айтылады.

Тағы да так­ти­ка тұрғы­сын­да айтар бол­сам, пар­ти­я­ны осы уақы­тқа дей­ін аман сақтап, бүгін­гі күн­ге алып кел­ген – тағы да өзім. Бұл да сол уақыт­та ұста­ну қажет болған так­ти­ка­дан туған әре­кет болды..

Уақыт өтіп келе жатыр, қазір біздің бар­лық аймақтар­да тәжіри­белі ұйым­да­ры­мыз жет­кілік­ті. Пар­ти­я­ны сая­си басқа­ру, пар­ти­я­лық жұмысты ұйым­да­сты­ру, оның жұмысын жүр­гі­зу так­ти­ка­сын­да енді көсем­дік тип­тен –демо­кра­ти­я­лық-алқа­лық түр­ге өтетін кез кел­ді. Осы күн­ге дей­ін пар­тия жарғы­сын­дағы «Нұр Отан» сияқты жеке-дара төраға­лық мәр­те­бені, облы­стық бөлім­ше­лер­де­гі жетек­шілер­дің зор өкілет­тілі­гін өзгер­туі­міз керек. Осын­дай мәсе­лені алқа­лы кеңес арқы­лы, өрке­ни­ет­ті елдер­де­гі сияқты «прай­ме­рис» өткі­зу нәти­же­сін­де шешіп, ортақ мәміле­ге келетін басқа­ру жүй­есін құруы­мыз керек деп ойлаймын.

Екін­ші­ден, пар­ти­я­ның атын қой­ып, айда­рын тақ­сақ деген мақ­са­ты­мыз бар, пар­ти­я­ны алғаш құрған кез­де дұрыс ат тап­паған соң, жал­пы ата­уын қал­ды­рған едік. Әсіре­се ел ішін­де пар­ти­я­ның ата­уы бол­маға­ны оның таны­мал­ды­ғы­на әсер ететіні анық. Ол да алдағы уақыт­та өз шеші­мін табады.

Пар­ти­я­ны басқа­ру­дағы ұйым бас­шы­сы­ның, алқа кеңесі мүше­лерінің өкілет­ті мерзі­мі нақты көр­сетілуі керек. Өзі­міз ел пре­зи­ден­ті ауы­спай­ды деп сынай­мыз: сон­ды­қтан пар­тия төраға­сы екі мерзім­нен артық уақыт ұйым­ды басқа­ра алмай­ды деп, Жарғы­да бекітіл­гені дұрыс. Оның өкілет­ті мерзі­мі 3–4 жыл­дан аспа­уы мүм­кін. Одан кей­ін сая­си орган­нан басқа, күн­делік­ті жұмыспен айна­лы­са­тын дер­бес атқа­ру­шы орган­ның болуы да мүм­кін. Күн­делік­ті жұмыс жүр­гі­зу тәр­тібін де рет­теу қажет. Пар­тия мүше­сінің жар­на­сын жинау, пар­ти­я­ның ішкі, қар­жы­лық, кадр­лық, ұйым­да­сты­ру, тағы басқа да жұмыстар­ды жүр­гі­зу тиім­ділі­гін жетіл­ді­ру мәсе­лесі де бар. Осын­дай көп­те­ген мәсе­ле­лер бой­ын­ша жан-жақты кеңесіп, өзгерістер енгіз­сек деген ойы­мыз бар, оның алғы шар­тта­ры жаса­лып жатыр.

 

– Айт­пақ­шы, осы мәлім­де­ме­де пар­ти­я­ның басқа­ру құра­мын жасар­ту мәсе­лесі баса айты­лған екен… Жасы­ра­ты­ны жоқ, қаза­қтық мен­та­ли­тет сал­да­ры­нан «кәрі гвар­дия» тара­пы­нан қар­сы­лы­қтар бола­ды деп ойла­май­сыз ба?

– …(Күл­ді) «Кәрі гвар­ди­я­ның» бірі – мен­мін. Бірақ біздің уақыт­тың өтіп бара жатқа­ны – табиғи объ­ек­тив­тік про­цесс екенін мой­ын­да­уы­мыз керек. Оның үстіне «крес­лоға жабысып» қала­тын­дай, пар­ти­яда лау­а­зым­ды қыз­мет те, жоға­ры жалақы да жоқ. Ал атақ-даңқ қажет бол­са, оны пар­ти­я­лық ман­с­ап­пен емес, жігер­лі жұмыспен дәлел­деу керек бола­ды. Әлбет­те, ешкім­ді «жасың тол­ды» деп, пар­ти­ядан «зей­нет­кер­лік­ке» шыға­ру­дың қажеті жоқ. Бірақ бұдан былай пар­тия сая­са­тын жүр­гі­зетін, оның жұмысын алып жүретін негізі­нен жастар болуы керек деп санаймын.

 

– Деген­мен де, сол жастар­дың жас мөл­шері қалай болады?

– Ол да салы­стыр­ма­лы дүние ғой. «Оты­зын­да орда бұзар…» деген­дей, алпы­сын­да да күш-қуа­ты мұқал­маған аза­мат­тар бар. Жасы бол­сын, қар­ты бол­сын, жас мөл­шерін шек­тей­тін­дей талап қой­ып оты­рған жоқ­пыз. Деген­мен, табиғат­тың дема­ла­тын кезеңін де еске­руі­міз керек. Пар­тия бас­шы­лы­ғын мін­дет­ті түр­де бала-шаға­ның қолы­на ұста­та салу керек деген де мақ­са­ты­мыз жоқ. Бәрі де «прай­ме­рис» нәти­же­сін­де аны­қта­лып, демо­кра­ти­я­лық қағи­да­лар қал­пын­да шешілуі тиіс. Алғыр, келе­ше­гі­нен үміт күт­тіретін жастар­дың жолы қашан да ашық. Мәсе­лен, маған жиыр­ма жыл­дан кей­ін сізді келе­шек күтіп тұр деп айта ала­сыз ба? (Күл­ді) Сол сияқты әр жастың өз мүм­кін­ді­гі, сарқы­лу шегі болады…

 

– Пар­тия төраға­сы екі мерзім­нен артық уақыт отыр­мауы керек дей­сіз: сон­да сіз өз төраға­лық мерзі­міңізді жаңа Жарғы­дан соң енді бастай­сыз ба, жоқ әлде бұры­нғы оты­рған уақыт­пен шек­те­лесіз бе?

– Назар­ба­ев мыр­за сияқты дей­сіз ғой (күл­ді)? Қай­та­лап айтай­ын, мой­ын­да-мой­ын­да­ма – біздің бел­сен­ді шағы­мыз өтіп бара­ды. Маған сал­са, пар­ти­я­ның идео­ло­ги­я­сы­на беріл­ген, келе­ше­гін қам­та­ма­сыз ету­ге шама­сы келетін, ел таны­ған, күш-қары­мы қуат­ты аза­мат бар шару­а­ны өз қолы­на алға­ны дұрыс. Екін­ші­ден, бір кез­де елге таны­мал болған пар­ти­я­лар соңын­да аты­нан да, заты­нан да айы­ры­лып жатқан­да, ЖСДП ондай тағ­дыр­ды құшпа­сын деп уай­ым­дай­мын. Мені төраға­лы­қта ұстап тұрған бір мәсе­ле бол­са, ол – осы уай­ым ғана. Қазір осы орай­да ақыл­да­су, кеңе­су жүр­гізіліп жатыр. Тағы бір мәсе­лені ашық айтай­ын – бұл кеңе­су­лер­ді пар­тия бел­сен­ділері­мен ғана емес, аза­мат­тық қоғам жетек­шілері­мен де өткі­зу үстіндемін.

 

– «Пар­ти­я­ны тап­сы­рып кету» дегеніңіз­де, есік­ті тарс жауып, «аш құлақтан – тыныш құлақ» деп кету ме, әлде «іштен шыққан шұбар жылан­ның» тағ­ды­ры­на қима­стық сезі­мі ішті тыр­най ма?

– «Тыр­нап» жат­са, «келе­шек жастар­да» деп, оны несіне даб­ы­ра қылам?! Осы уақы­тқа дей­ін пар­тия бас­шы­лы­ғын­да жүр­генім­нің өзі оның бола­шағы­на деген алаң­да­у­шы­лық сал­да­ры. Әйт­пе­се басқа да атқа­рар тір­лік те, шаруа да бастан аса­ды, неме­ре­лер – өз алды­на бөлек әңгі­ме. Мер­кан­тиль­ді мән­де айтар бол­сам, пар­тия – жеке басы­ма про­бле­ма туды­рған­нан, әлдекім­дер­дің әдеп­сіз сөзіне қал­ды­рған­нан басқа мәр­те­бе әкел­ген жоқ. Сон­ды­қтан «шұбар жыланға» алаң­дай­ты­ным анық. Көңіл­ді жұба­тар, орын­ды басар аза­мат табыл­са – мен дайынмын!

 

– «Басқа тір­лік көп» деген­де, мему­ар, кітап жаза­тын ниетіңіз жоқ па? Қазақ елінің тәу­ел­сізді­гіне дей­ін де, тәу­ел­сіздік алған­нан соң да жоғарғы билік­те­гі лау­а­зым­ды қыз­мет­тер атқар­ды­ңыз, көр­ген-біл­ген, көңіл­ге түй­ген­деріңіз де көп дегендей…

– Мен өте жастай өстім. Инсти­тут бітір­ген соң, үш жыл­дан кей­ін Оңтүстік Қаза­қстан облы­стық про­ку­ра­ту­ра­сын­да тер­геу ісін басқар­дым. Он жыл­дың ішін­де рес­пуб­ли­ка про­ку­ро­ры­ның орын­ба­са­ры бол­дым. Соның бәрін­де мені «артым­нан тіреп тұрған» ешкім бол­ма­ды: қара­пай­ым кол­хоз­шы­ның қара бала­сы едім. Қазақ айт­пақ­шы, басы­ма қонған бақ па, жоқ әлде сүй­кі­мім бол­ды ма – әйте­уір билік саты­ла­ры­мен тез өстім. Өз күшім­мен, бұй­ы­рған білі­мім­мен жет­тім. Соған орай жазам десем, қағазға түсетін көп дүние бар. Біреу білер, біреу біл­мес, КСТО про­ку­ра­ту­ра­сы­ның кол­ле­гия мүше­сі де бол­дым, ол – кеңе­сті дәуір­де­гі үлкен лау­а­зым еді. Әлем­дік өлшем­де­гі тұлға­лар­мен кез­де­стім: Фидель Каст­ро­дан бастап, Клин­тон, Бушпен, Шре­дер­мен… кездестім.

 

– Осы­ның өзі де бір­не­ше кіта­пқа жүк бола­тын мему­ар ғой…

– Соның кере­гі бар ма өзі? Мен сон­дай едім, мұн­дай бол­дым деп бөсетін­дер сияқты мақта­ныш үшін жазу керек пе?

 

– Тұлға­лық тұр­пат­ты көр­се­ту үшін, өмір жолы­ң­ды келер ұрпаққа жет­кі­зудің әбес­ті­гі бол­мас, Жәке. Амал қан­ша, уақы­тым бол­са, ерін­бей-ақ сіздің айтуы­ңы­з­бен ол мему­ар­ды мен-ақ жазып шығар едім… Ал жазу-жаз­бау – өз қала­у­ы­ңыз. Қалай болған­да да, аман болы­ңыз! Сұх­ба­ты­ңы­зға риза­шы­лық білдірем!

Ермұрат БАПИ