«Общественная позиция»
(проект «DAT» №16 (287) от 23 апреля 2015 г.
Нүкте
Енді үш күннен кейін елдегі кезексіз сайлау да кезекті мәресіне жетеді. Бұл «қызық сайлау» науқаны жөнінде сөз қорытындылауды белгілі саясаттанушы Дос Көшім мырзадан сұраған едік.
Қазақстанға әділ сайлау неге арман болды? Қоғам мұны әр сайлау барысында талқылайды. Бірақ біздің қоғам шын мәнінде әділ сайлаудың қандай болуы тиіс екенін біле бермейтін сияқты. «Әділ сайлау осылай болады» деп көрсетіп, үйретіп жатқан да ешкім жоқ. Біздің қоғамның ұғымында сайлау деген – сайлау учаскесіне барып, бюллетеньді тастау ғана. Бар түсінік осымен аяқталады.
Халықаралық деңгейде әділ сайлаудың ең басты шарттары әлдеқашан жасалған. Және олардың бәрін бір әңгімеде айтып жеткізу мүмкін емес, бірақ мен біздің Қазақстанға қатысты-ау деген бірнеше шарттарды атап өткім келеді.
Әділ сайлау өткізудің ең басты және маңызды шарты – сайлаудың белгіленген мерзімде, белгілі бір кезең сайын өткізілуі. Соғыс болсын, жер сілкініп, дария теріс ақсын – сайлау өзінің белгіленген мерзімінде болуы шарт. Екінші бір шарты – сайлауды өткізетін уақытты белгілегенде, сол елдің табиғаты мен ауа райының ерекшелігін ескеру керек. Мұны да мен ойлап тапқан жоқпын, бұл да – халықаралық стандарт. Мәселен, Қазақстанда ми қайнатар ыстық мезгілде, не болмаса, қыстың ақ қар, көк мұзында сайлау өткізуге болмайды. Ауа райының аса қиын кезеңдерінде сайлау науқанын жүргізудің де көптеген қиыншылықтарға ұрынатыны белгілі. Мысалы, қар қалың түскен аймақтарда жолдар жабылып, сайлаушылармен кездесу, үгіт жұмыстарын жүргізу мүмкін емес.
Үшінші, сайлау науқанында елдің климаты ғана емес, оның территориялық ерекшелігі, оның ішінде жол қатынастары, инфрақұрылым мүмкіндігі де ескеріледі. Бұл енді сайлауға халықтың тегіс қатысуын қамтамасыз ету үшін және кандидаттар белгіленген мерзім ішінде өздеріне тиесілі аймақтарды аралап, сайлаушылармен кездесулер өткізуді жүргізуі үшін жасалған шарт. Айталық, территориялық ерекшеліктерді ескерген кезде үгіт-насихат науқанын өткізу үшін Люксембург еліне он күн жеткілікті болуы мүмкін, ал Қазақстан үшін бұл мерзімнің үш ай болуы әбден мүмкін.
Өкінішке орай, қарапайым қажеттіліктен туындаған бұл шарттар біздің елде орындала бермейді. Егер, қателеспесем, кезекті бір сайлауда президенттікке түскен Серікболсын Әбділдиннің белгіленген мерзімнің аздығынан, тек 8 облысты ғана аралап, демек, өзінің сайлаушылармен толық кездесе алмай қалғанын естігенім бар.
Тағы бір жазылмаған шарт – президенттікке түсіп жатқан үміткерлердің өз міндеттерін толық орындаулары деп білемін. Яғни, олар шын мәнінде бір-бірімен мықты бәсекелес болулары керек. Бірақ бізде ертең болғалы тұрған сайлауда, бәсекелестер бар да, бәсекелестік жоқ.
Біріншіден, президенттікке үміткерлікке түсіп жатқан екі азаматтың екеуін де халыққа танымал саясаткерлер деп айта алмаймыз.
Әрине, бұл біздің заңымызды бұзу болып табылмайды, дегенмен президенттікке таласу – саясаткерлердің міндеті екенінде. Екіншіден, екі үміткердің сайлауалды бағдарламасы, үгіт-насихаттарының бағыттары – президенттік сайлаудың тақырыбынан (мемлекеттің ішкі-сыртқы саясатының бағыттары, экономика, әлеуметтік салалар) мүлдем алыс… Меніңше, экология мәселесін көтерген азамат жеңетін болса, онда елде тек қана экология министрліктері құрылатын болар? Екінші кандидаттың өз сайлаушыларымен кездескенде айтып жүрген тақырыбы – Батыстың тағамдарын сынау. Сірә, біреулер оларға осындай «жеңіл-желпі» тақырып ұсынып, осы шеңберден шықпаңдар деп ақыл берген болар…
Мұның күлкілі тұсы да осында. Егер мен сайлаушы ретінде олармен кездесетін болсам, оларға: «Сіздер не үшін сайлауға түсесіздер?» – деп сұрағым келеді. Олардың: «Президент болу үшін түсіп жатырмын», – деуі де ғажап емес. Мен сонда оларға: «Не үшін президент болғыңыз келеді?» – деген сұрақ қойған болар едім…
Яғни, президенттікке кандидат болған адам бұрынғы президенттің ішкі-сыртқы саясатына, елдегі экономикалық және әлеуметтік жағдайға қатысты жүргізіп отырған саясатына көңілдері толмағандықтан, өздері халыққа, мемлекеттің дамуына одан да күшті үлес қосатындығын біле, сене отырып сайлауға қатысу керек қой? Алайда, олар тарапынан бүгінгі саяси жүйеге деген ондай көңіл толмаушылықты, сыни көзқарасты көріп отырған жоқпыз.
Ондай жағдайда сайлауға түсіп не «жындары» бар? Әрине, экология да, Батыстың дәм-тұзы да жақсы тақырып шығар, бірақ осы тақырыптармен президенттік сайлауда жеңіп шығамын деу – бос сөз! Мүмкін, олар жеңіп шығу үшін емес, сайлауда бәсекелестер болды дегенді көрсету үшін түсіп жатқан болар. Егер ондай болса, бұл – қоғамды, халықты алдау болып және сайлау институтын мазақ ету болып саналады. «Үміткер» деген сөзді естігенде, біз бірден бүгінгі президентке бәсекелес адамдар туралы ойлаймыз. Сайлаудың классикалық жүйесі бойынша, үміткерлердің ішінде қазіргі президент Назарбаевтың жағдайы қиындау болуға тиіс. Бәсекелестер оның басына қара бұлт үйіріп, ол жүргізіп отырған ішкі-сыртқы саясатты, елдегі экономикалық жағдайды, әлеуметтік хал-ахуалды тізіп, сынға алуы керек. Болмаса сайлауға түсіп қажеті не?
Тағы да қайталап айтамын, президенттікке кандидат болатын адамның бағдарламасында – ішкі-сыртқы саясат, экономикалық жағдай, әлеуметтік хал-ахуал қарастырылуы тиіс. (Бұл жерде экономикалық және әлеуметтік жағдайды қосақтамау керек. Себебі экономикасы бай болса да, халқы – кедей, үкіметі кедей болса да, халқының әл-ауқаты жақсы мемлекеттер болады). Ал бүгінгі кандидаттарымыз не істеп отыр?
Менің ойымша, мұндай «аты бар да, заты жоқ» үміткерлер болашақта болмауы үшін, «Сайлау туралы заңға» – егер кандидат өзінің бәсекелестік міндетін дұрыс атқара алмаса, ол жазалануы тиіс деген өзгеріс енгізу керек деп ойлаймын. Мүмкін, мұндай «қызық сайлау» өткізгенше, Қазақстандағы Сайлау институын толық жабу керек шығар.
Демократиялық елдердегі сайлау – бүкілхалықтық мереке. Ал біздегі сайлаулар соңғы уақытта ойынға айнала бастады. Оны бәріміз көріп, біліп отырмыз. Меніңше, нақты саясаткерлер сайлаудың ойыншыққа айналарын білгендіктен, тізгіндерін тартып отырған сияқты. Болмаса, Қазақстан бойынша президенттікке үміткер болуға лайық деп жүздеген адамның есімін атауға болады. Және ондай адамдар сайлауға түсер болса, Назарбаев та бүгінгідей ыңғайсыз жағдайда қалмаған болар еді. Ол нақты бәсекелестікте, өзінің саяси күш-қуатын танытуға мүмкіндік алар еді.
Бізде өтетін осы сайлау, өкінішке орай, оны мұндай мүмкіндіктен қағып отыр. Ал жасанды сайлау науқаны азаматтық қоғам үшін ешқандай құндылық бере алмайды. Біріншіден, қазақ қоғамында сайлау институтына деген сенімсіздік қалыптасады. Бұл – билікке, президентке деген сенімсіздікке жалғасады.
Екіншіден, демократияның бір институты болып саналатын (қазір де жетісіп тұрғаны шамалы) көппартиялылық жүйенің дамуы бәсеңдейді. Бұрынғы Компартия сияқты бірпартиялылық жүйесі өз үстемдігінде қала береді. Үшіншіден, әділ сайлаудан күдерін үзген халықтың бір бөлігі билікке демократиялық жолмен жете алмайды екенбіз деп, басқа жолды іздейді. Демек, «басқа» жол – қоғамның радикалануы деген сөз…
Жазып алған –
Гүлмира ТОЙБОЛДЫ,
«D»