Айдос САРЫМ: ЖЕКЕ БАСҚА ТАБЫНУ тарихтан алған тәлімге сай емес

Елге етене таны­мал қоғам қай­рат­кері, сая­сат­та­ну­шы Айдос Сарым «Біл­гім келеді» жастар пікір­та­лас клу­бы­ның қонағы ретін­де шақырылған.

Оны естіп, біздің газет­тің тіл­шісі де сол кез­де­су­ге қаты­сып қай­тқан еді. «Аза­мат­тық қоғам дегені­міз не?» деген сұрақтан басталған әңгі­ме біраз жер­ге дей­ін өрбіді. Өз кезе­гін­де біздің тіл­ші­міз де «ДАТ!» айда­ры­на арнап, сая­сат­та­ну­шы­ға өз сұрақта­рын қой­ған еді. Өз кезе­гін­де біздің тіл­ші­міз де «ДАТ!» айда­ры­на арнап, сая­сат­та­ну­шы­ға өз сұрақта­рын қой­ған еді.

– Айдос мыр­за, пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың Фин­лян­ди­яға сапа­ры бары­сын­да өзін «Қаза­қстан­ның негізін қала­у­шы» тұлға ретін­де жари­я­ла­уы жөнін­де қан­дай пікір айта­сыз? Пре­зи­дент­тің сөзі рас бол­са, Керей мен Жәні­бек хандар­дан бер­гі елі­міздің 550 жыл­дық тарихын жоққа шыға­ра­мыз ба?

– Дәл осы мәсе­ле жөнін­де кезін­де марқұм Алте­кең (Алтын­бек Сар­сен­бай­ұ­лы – Ред.) жақ­сы айтып еді: «Рас, пре­зи­дент Назар­ба­ев бір топ қай­рат­кер­лер­мен бір­ге жаңа Қаза­қстан­ның негізін қалаған аза­мат­тар­дың бірі. Бірақ біз сыған емес­піз, біздің алды­мы­зда да адам­дар болған», – деп. Егер, біздің шынайы тәу­ел­сіз мем­ле­кет құрға­ны­мыз рас бол­са, Ала­штың 100 жыл­ды­ғын өткен жылы дүр­кіретіп атап өтер едік. Бай­қа­саңыз, Әзір­бай­жан, Бал­тық бойы мен Шығыс Еуро­па елдері сияқты пост­со­ци­а­ли­стік мем­ле­кет­тер өздерінің ұлт­тық мей­рам­да­рын «тәу­ел­сіздік күні» деп ата­май­ды, олар «мем­ле­кеті­мізді жаңғыр­тқан күн» дейді. 

Менің­ше, бола­шақта біз де осы­ған келе­міз. Мыса­лы, Ала­штың съезі мен Алаш үкі­метінің жари­я­ланған күнін «Қазақ мем­ле­кетінің жаңғы­ру күні» деп айта­тын кез туа­ды. Нағыз «руха­ни жаңғы­руы­мыз» сол сәт­те бола­ды деп ойлаймын. 

– Бүгін­гі жас ұрпақ «бір тұлға­ның мүд­десіне» орай жаң­сақ тарих пәнін оқып жатқа­ны да көп­шілік­ке мәлім жәйт…

– Бүгін­гі «Қазақ тарихы» пәні­нен сабақ берудің өзі қиын. Өйт­кені үлкен қай­шы­лы­қтар бар. Егер Керей мен Жәні­бек бол­ма­са, онда олар баста­ма­шы болған «Қазақ мем­ле­кет­ті­гінің» 550 жыл­ды­ғын неге атап өте­міз, неге Қазақ ханды­ғы тура­лы кино түсіре­міз?! Осы­ның бәрі – бүгін­гі жеке басқа табы­ну сая­са­ты­нан туын­даған жағ­дай. Шын­дап келетін бол­сақ, біздің аяғы­мыз аспан­нан сал­бы­рап түс­кен жоқ қой! Біз де біре­удің ізін басу­шы­мыз, біре­удің дәстүрін жалға­сты­ру­шы­мыз. Қазақ деген елдің, қазақ деген ханды­қтың бар екен­ді­гі баяғы­да дәлел­ден­ген дүни­е­лер. Оны артық рет дәлел­де­удің еш қажеті жоқ. Осы­ны бірін­ші өзі­міздің миы­мы­зға сіңіруі­міз керек! 

Біз жаңа­дан құры­лған мем­ле­кет неме­се ұлт емес­піз. Біздің мой­ны­мы­зда 500 жыл­дың тари­хи жау­ап­кер­шілі­гінің болға­ны тиім­ді ме, жоқ әлде тарих­ты соңғы 20–30 жыл­дың жүгі­мен өлше­ген дұрыс па? Мыса­лы, Қытай неге Қытай болып қал­ды? Ресей неге Ресей? Осы елдер және Иран секіл­ді мем­ле­кет­тер қан­ша­ма рет жой­ы­лып кететін­дей тари­хи жағ­дай­лар бол­ды. Бірақ олар өздерінің тарихын «бес мың жыл­дық» деп айтып, тарих бет­теріне жазып оты­ра­ды. Осын­дай ұста­ным олар­дың шене­улік­терінің жау­ап­кер­шілік­терін арт­ты­рып, соның арқа­сын­да мем­ле­кет­тік, мәде­ни, дипло­ма­ти­я­лық дәстүр­лері пай­да бол­ды. Өз тарих­та­рын дәріп­те­удің арқа­сын­да өздерін сый­ла­та білді.

– Ал біздің пре­зи­дент керісін­ше, өзі­міздің елдік тарихы­мы­зды мей­лін­ше қысқар­тып, мем­ле­кет­тің тарихын тәу­ел­сіздік­тен бастап, оның «негізін қала­у­шы» болғы­сы келетіні етек жай­ған жасан­ды­лық пен көз­бо­я­у­шы­лы­ққа негіз бол­май ма?

– Мыса­лы, біздің шене­унік­тер тарих­ты жақ­сы біл­се, көз алдын­да көп­те­ген бұл­тарт­пас тари­хи мысал­дар тұр­са, ерлік­тің, елдік­тің құн­ды­лы­қта­рын дәріп­теп, оны өзі­міздің мем­ле­кет­тік қыз­мет­кер­лер­ге дұрыс сіңі­ре білетін бол­сақ, мүм­кін, қазір­гі етек жай­ған жемқор­лық пен той­ым­сызды­ғы­мыз аздау болар ма еді деген ойлар келеді. Әрине, бұны фило­со­фи­я­лық мәсе­ле­лер қата­ры­на жатқы­зуға бола­ды, деген­мен әр фило­со­фи­я­лық тұжы­рым­ның тіке­лей эко­но­ми­ка­лық эффек­тісі бар. Өзіңіз қараңыз, егер қоғам­да, мем­ле­кет­тік қыз­мет­те жемқор­лы­ққа деген жиір­кеніш сезі­мі қалып­тас­са, онда эко­но­ми­ка­ның да қарқын­ды дами­ты­ны сөзсіз. 

Біздің билік­те­гі жеке басқа табы­нып оты­рған аза­мат­тар мой­ын­да­рын­дағы жау­ап­кер­шілік­терін азай­тқы­сы келеді. Бай­қа­саңы­здар, шен­ділер­дің екі сөзінің бірі – «пре­зи­дент­тің арқа­сы», «пре­зи­дент­тің тап­сыр­ма­сы» болып келеді. Бұл нені біл­діреді? Бұл өздерінің жеке жау­ап­кер­шілік­тері­нен қашып оты­рға­нын көр­се­те­ді.
Есіңіз­де болар, осы­дан екі-үш жыл бұрын Вла­ди­мир Путин айтып еді: «У каза­хов не было госу­дар­ствен­но­сти нико­гда. Он (Нур­сул­тан Назар­ба­ев) ее создал». Міне, осын­дай сөз­дер­ді айтуға – өзі­міз тари­хи қаруы­мы­зды қол­дан беріп қоюы­мыз себеп болу­да. Одан халық ретін­де де, ел ретін­де де еш нәр­се ұтпай­мыз, керісін­ше – ұты­ла­мыз. Олар­дың импе­ри­я­лық көзқа­рас­та­ры­на өзі­міз жағ­дай жасап, көпе төсеп отырмыз. 

Сон­ды­қтан тари­хи жау­ап­кер­шілік тұрғы­сын­да осын­дай сөз­дер­ден аулақ болға­ны­мыз дұрыс. Шын­ды­ғы­на кел­ген­де, біз үлкен халы­қтық дәстүр­ді жалға­сты­ру­шы­мыз. Тіп­ті Түр­кі қаға­на­ты тұрғы­сы­нан ала­тын бол­сақ, біз бір заманғы әлем­дік, жаһан­дық дәре­же­де­гі ойын­шы­лар­дың ұрпағы­мыз. Осы­ны алға тар­ту­дың орны­на соңғы 20–30 жыл­мен шек­те­луі­міз – өзі­міздің тари­хи таяз­ды­ғы­мы­зды көрсетеді. 

– Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың осы сапар­да өзі тура­лы айтқан пікірі алдағы уақыт­та пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға қай­та­дан түсетінін біл­ді­ре ме?

– Мен біл­сем, пре­зи­дент Назар­ба­ев­тың кем деген­де тағы бір рет сай­ла­у­ға түсетін мүм­кін­ді­гі бар. Деген­мен әр ада­мға Құдай өзі өлшеп бер­ген дәу­рені бар екенін де ұмыт­паған жөн. Сон­ды­қтан дөп басып айта алмай­мын, бірақ, менің ойым­ша, пре­зи­дент әлі сай­ла­у­ға түседі және сол сай­ла­уда жеңіп шығуға пәр­мені де, мүм­кін­ді­гі де жетеді. 

– Ал ел пре­зи­ден­тінің «мен пре­зи­дент бол­ма­сам, Қаза­қстан бала­ла­ры­ның бола­шағы қиын бола­ды» деген сыңай­дағы пікіріне сая­сат­та­ну­шы ретін­де қан­дай баға берер едіңіз? 

– Біздің билік өзінің мис­си­ян­дық дәре­же­де­гі рөлін өз-өзіне түсін­діріп болған сияқты. Мем­ле­кет­тің қай жол­мен даму керекті­гін «мен ғана біле­мін», «мен бол­ма­сам, бәрі де құри­ды» деген сенім әбден нығай­ған. Бүгін­гі Қаза­қстан билі­гінің есеп-қиса­бын білу үшін, сая­сат­та­ну­дан гөрі пси­хо­ло­ги­я­ны көбірек пай­да­ла­ну керек сияқты. Өкініш­ке қарай, бір адам­ның пси­хо­ло­ги­я­лық мәсе­лесі бүкіл елдің сая­са­ты­на тіке­лей ықпал ететініне куә болып отырмыз. 

– Бүкіл елдің бола­шағы бір адам­ның тағ­ды­ры­на ғана бай­ла­ны­сты болуы әлем­дік сая­сат тарихын­да бұрын-соң­ды болған жағ­дай ма? 

– Әрине, осын­дай жағ­дай­лар тарих­та болған және оның арты немен біт­кені бар­шаға мәлім. Мем­ле­кет­тің тағ­ды­ры – бір адам­ның тағ­ды­ры­на бай­ланға­ны – үлкен қауіп. Өйт­кені адам­ның ден­са­улы­ғы, маң­дай­ы­на жазған ғұмы­ры бола­ды. Сон­ды­қтан мем­ле­кет бір ада­мға қарап қал­мауы керек. 

Керісін­ше, егер Назар­ба­ев мыр­за өзінің тарих­тағы рөлін, келе­шек ұрпақ алдын­дағы атын ойлай­тын бол­са, өзіне алған жау­ап­кер­шілік­ті аза­мат­тық қоғам және сая­си инсти­тут­тар­мен барын­ша бөлі­суі керек. Сон­да ғана ел ныға­я­ды, сон­да ғана мем­ле­кет күшей­еді, сон­да ғана оның пәр­мені артады. 

Тіп­ті бір ғана салаға бай­ла­нып қалған эко­но­ми­ка: мұнай бол­сын, астық бол­сын, басқа­сы бол­сын – өте үлкен қауіп. Алы­сқа бар­май, ХХ ғасы­рға үңілей­ік. Бір ғана мал шару­а­шы­лы­ғы­на бай­ланған Қаза­қстан не бол­ды?! Кол­лек­тив­тен­ді­ру деген ұран­мен жой­ы­лған ауыл шару­а­шы­лы­ғы қазақ тарихын­дағы ғала­мат ашты­ққа әкел­ді. Сон­ды­қтан тарих­тан сабақ алға­ны­мыз рас бол­са, бір ада­мға табы­ну­ды да қою керек. 

Қаза­қстан­ның бүгін­гі сая­си жүй­есі төң­керіл­ген пира­ми­да тәріз­дес. Пре­зи­дент тек төң­керіл­ген пира­ми­да­ның ұшын­да ғана тұр. Сол пира­ми­да елдің, мем­ле­кет­тің қир­а­уы­на алып кел­мей ме деген үлкен сұрақ бар. Тәу­ел­сізді­гі­міздің үшін­ші он жыл­ды­ғы алға­шқы он жыл­ды­ққа қараған­да әлдеқай­да қиын болып тұр. Қазір­гі таң­да­у­лар мен гео­са­я­си ойын­дар 90-жыл­да­ры болған емес. Бүгін­гі күні тәу­ел­сізді­гі­мізді сақтап қалу қолы­мы­здан келе ме деген сұрақтар туын­дап жатыр. Сон­ды­қтан елі­міздің, мем­ле­кеті­міздің бола­шағын ойлаған аза­мат­тар осы төң­керіл­ген пира­ми­да­ны өзінің тұғы­ры­на негіз­дел­ген кон­струк­ция ретін­де қай­та­дан қал­пы­на кел­тіруі керек. Аза­мат­та­ры­мы­здың күш қай­ра­ты­на, ақыл-ойы­на барын­ша негіз­дел­ген мем­ле­кет пен қоғам құруы­мыз керек. Сон­да ғана тәу­ел­сізді­гі­міз баян­ды бола­ды деп айта ала­мыз. Тарих­тың алдын­да өзі­міздің өткен жолы­мыз үшін ұял­май, ада­ми, аза­мат­тық боры­шы­мы­зды атқар­дық деп айтуға сон­да ғана құқы­мыз болады. 

– Бүгін билік пен аза­мат­тық қоғам­ның арақа­ты­на­сы бір тығы­ры­ққа тірел­генін бай­қап отыр­мыз. Осы тығы­ры­қтан шығу жолы, өзіңіз айтқан пира­ми­да­ны қай­та төң­ке­рудің нақты ама­лы ретін­де нені айтар едіңіз? 

– Біз қазір өзі­міздің тарихы­мы­здағы бір қызық кезеңді бастан өткеріп отыр­мыз. 90-жыл­да­ры билік­тің ішін­де үлкен тай­та­лас болған. Ескі дәуір­дің әкім­гер­лері мен рефор­ма­тор­лар қақты­ғы­сты, ол қақты­ғыс рефор­ма­тор­лар­дың жеңісіне алып кел­ді. Жақ­сы-жаман бол­сын, біздің бүгін­гі бол­мысы­мы­зды айқын­дап оты­рған сол кез­де­гі рефор­ма­тор­лар­дың жеңісінің нәтижесі. 

Ал енді бүгін­гі таң­да зама­на­уи эко­но­ми­ка, зама­на­уи қоғам құра­мыз, ақпа­рат­тан­ды­ру, цифр­лан­ды­ру жүр­гі­зе­міз деп отыр­мыз. Әсер­леп айт­сақ, «старпер»-лер мен «стартапер»-лер ара­сын­дағы тай­та­ла­стың куә­гері болу­да­мыз. Егер шын мәнін­де ойлаған­да­ры жаңа негіз­де­гі эко­но­ми­ка құру бол­са, онда олар жаңа буын өкіл­деріне жол беруі тиіс. Мәсе­ле тіп­ті олар­дың жасын­да емес, мәсе­ле – олар­дың идео­ло­ги­я­сын­да жатыр. Өйт­кені жаңа эко­но­ми­ка авто­ри­та­ризмді мой­ын­да­май­ды. Жаңа эко­но­ми­ка мен жаңа сапа­дағы қоғам, керісін­ше, «мен ғана біле­мін» деген тұрғы­да емес, «сен тұр – мен атай­ын» деген ұғым­да болуы керек. Осы­ны бүгін­гі билік қазір түсін­бе­се, онда көш­тен қала­ты­ны­мыз күмәнсіз.

– «Эко­но­ми­ка» демек­ші, біз­де бүгін­де жөні түзу эко­но­ми­ка да жоқ сияқты ғой… 

– Бүгін жаңа эко­но­ми­каға негіз­дел­ген жоба­ларға барын­ша қол­дау көр­се­ту керек. Оны өмір­дің өзі дәлел­деп отыр. Мыса­лы, «Сер­гек» бол­сын, «Оңай» бол­сын, басқа­сы бол­сын – олар­дың тиім­ділі­гіне билік­тің өзі де көз жет­кізді. Бұл әсіре­се шикі­затты экс­порт­та­удан келетін ақша азай­ған кез­де өте маңы­зды. Қазір 90-жыл­дар­дан кей­ін­гі кезең­де­гі екін­ші үлкен жеке­ше­лен­ді­ру науқа­ны бастал­ды. Тіп­ті мек­теп­тер, бала­бақ­ша­лар, әле­умет­тік нысан­дар, ауру­ха­на­лар жеке­ше­лен­діріліп жатыр. Осы­ның артын­да тұрған­дар­дың көбісі –шен­ділер, пре­зи­дент­тің айна­ла­сын­дағы адам­дар. Олар бір нәр­сені түсін­ген сияқты: бұрын қаз­ба бай­лы­қты басып алуға тыры­сқан аза­мат­тар бүгін көп­шілік­ке қыз­мет жасай­тын орта­ны ием­де­ну­ге мүдделі. 

Мыса­лы, «Күн­делік. кз» секіл­ді бағ­дар­ла­ма­ның айна­ла­сын­дағы дау-дамай­ды қараңыз. Елі­міз­де қан­ша бала бар – сон­ша­ма ата-ана да бар. Олар­дың әрқай­сысы­нан 100 тең­ге­ден алсаңыз, бұл мұнай­дан да тиім­ді кәсіп екені айдан анық. Өздері айтып оты­рған цифр­лы зама­на­уи эко­но­ми­ка аза­мат­тар­дың еркін­ді­гі мен бостан­ды­ғын қажет ете­ді. Ал адам­ның табиға­ты жар­ты­лай бостан­дық деген­ге көне алмай­ды: эко­но­ми­ка­лық бостан­дық алып, сая­си бостан­дық алмау мүм­кін емес.

– Ал қоғам бол­са, билік аста­уға не сал­са, соны жеп, жұтып қою­дан аса алмауда… 

– Иә, бүгін­де қоғам­ның сөзі билік­ке өте бер­мей­ді. Билік қазір екі нәр­се­ге ғана алаң­да­у­лы. Біре­уі – халы­қа­ра­лық жағ­дай: яғни қата­ры­на ене­міз деп жүр­ген 30 елмен қарым-қаты­на­сын жақ­сар­тқы­сы келеді. Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоғам, яғни біз­дер халы­қа­ра­лық кон­тент­ті қолға алуы­мыз керек. 

Билік­тің екін­ші алаң­дап оты­рға­ны – қоғам­дық пікір. Билік мынау «Фейс­бук­тың» өзі­нен қорқып отыр. Сол себеп­ті әле­умет­тік желі­де­гі аза­мат­тар­дың бел­сен­ділі­гін арт­ты­ру­ды көз­де­гені­міз дұрыс. Өкініш­ке қарай, біздің қазір­гі өмірі­міз вир­ту­ал­ды болып кет­ті. Енді вир­ту­ал­ды өмір­ден қай­та­дан шынайы өмір­ге ора­луы­мыз қажет. «Фейс­бук­тағы» сол бел­сен­ділер өмір­де жиірек кез­десіп, бір-бірінің көзіне қарап, пікір алма­сып, көбірек мүд­де­ле­стік мәсе­лесін көте­ру­лері керек. Қарап отыр­саңыз, бұл да билік­ке ықпал жаса­удың құра­лы. Біз оны жаңа қоғам­дық инсти­тут­тарға айнал­ды­ра білуі­міз керек. Реті келіп жат­са, тіп­ті пар­ти­яға ұлас­сын. Өстіп, әбден тұн­шы­ққан кеңістік­ті, қапас­тағы қоғам­ды алқы­мы­нан алып жатқан әрбір сау­сақты ажы­ра­та ала­мыз. Оты­рып алып, түнек­ті қарғаған­нан гөрі, ақы­рын­дап бол­са да, шам­шы­рақты жағып, бола­шақта пай­да­сын әке­летін тір­лік­тер­мен айна­ласқан жөн. 

– Өзіңіз айтып өткен ескі және жаңа буын ара­сын­дағы тай­та­ла­стың бола­шақ нәти­же­сін болжай ала­сыз ба? 

– Қалай болған­да да, жастық жеңеді. Бүгін­гі билік­тің, пре­зи­дент­тің ойлап оты­рға­ны – тәу­ел­сіздік ұрпағы алдын­да қан­дай баға ала­ты­ны. Осы­ның өзі де біз үшін үлкен мүмкіндік. 

– Жақын­да Интер­нет­ті бұғат­та­уға құқық беретін заң қабыл­дан­ды. Сол заң­да «әле­умет­тік төтен­ше жағ­дай» деген ұғым пай­да­ла­ныл­ды. Сая­си тер­ми­но­ло­ги­яда осын­дай ұғым бар ма, жоқ әлде бұл біздің атқа­мі­нер­лер­дің ойлап тапқан ноу-хауы ма? 

– Ондай ұғым жоқ, бірақ билік­ті сақтап қалу мақ­са­тын­да жан­ке­штілік­пен ізде­се, бәрін тауып алуға бола­ды. Сон­ды­қтан бұл жаңа­дан ойла­нып табы­лған дүние. Осы заң­ды қабыл­да­у­шы­лар­дың түсіні­гі бой­ын­ша, «әле­умет­тік тұрғы­дағы төтен­ше жағ­дай» ол – митинг пен халы­қтың көше­ге, алаңға шыққа­ны. Бұл мүл­де басқа дүние. Менің­ше, «әле­умет­тік төтен­ше жағ­дай» халы­қтың көше­ге шыққа­ны емес, қоғам­ның екі­ге бөлін­гені. Мынау кеше­гі ком­со­мол­дар және ком­со­мол еме­стер болып, қазақ пен орыс болып, ара­б­тық сала­фит пен қаза­қы дін­дар болып бөлін­генінің өзі әлдеқай­да күр­делі әле­умет­тік кикіл­жің болып табы­ла­ды. Осы­ның бәрі бүгін­гі билік­тің себеп пен сал­дар­ды әбден шата­сты­рға­ны­нан туын­дап отыр. 

– Сұх­ба­ты­ңы­зға көп рахмет! 

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»

(медиа-про­ект «DAT» №40 (452) от 8 нояб­ря 2018 г.)