Президенттік сайлаудан кейін елімізде «тәуелсіз бақылаушылар» деген жаңа саяси-әлеуметтік күш пайда болды.
Олар жер-жерде өздерінің бірлестіктерін құрып, тәуелсіз бақылаушылардың республикалық қауымдастығын жасақтау қамында жүр. Әрине, олардың ортасына да жарқышақ салып, тоз-тоз етіп бөлшектеу саясаты билік тарапынан қатар жүріп жатыр.
Бүгінде тәуелсіз бақылаушылардың сондай бір бөлігі республикалық референдум өткізу бастамасын қолға алды. Қазақстандық режим жағдайында бұл плебицисттің түпкі нәтижеге жетуі күрделі болса да, бастамашы азаматтардың ерік-жігерін сөз етпеске болмайды. Осындай оймен бүгін біз референдум өткізу жөніндегі бастамашы топтың бір белсендісі Жанбура БАЕКИН мырзаны сұхбатқа шақырдық.
Жанбура БАЕКИН:
РЕФЕРЕНДУМ ӨТКІЗУГЕ
билікті мәжбүр етеміз
– Жанбура мырза, соңғы бірер айда елде референдум өткізу жөнінде бастама көтеріп жүрген белсенді азаматтардың бірі ретінде сіздің ой-пікіріңізді ел-жұртқа хабардар етейік деп едік. Ең алдымен осы референдумның мән-мақсаты мен басты тақырыбы жөнінде не айтасыз?
– Алдымен «ДАТ» газетінің ұжымы бізден сұхбат алып, референдум шақыру бастамасын қолдағандарыңызға рахмет! Бұл – аяқ астынан туындаған тақырып емес. Біз, өткен президент сайлауына қатысқан тәуелсіз байқаушылар, сайлау өтіп, президент сайланғаннан кейін туындаған талай сұрақтарды талқылап, сараптан өткізіп, елдің назарын өзімізге аудартып, сайлаудағы заңсыздықтарды жариялап, сотқа жүгіндік. Сайлау кезеңіндегі дөрекі заң бұзушылықтарға өзіміз куә болған соң, қол қусырып отыра алмадық. Сайлаудан кейін тарап кеткен жоқпыз, ауызбіршілікке келіп, ұжым болып жиналып, республикалық «Тәуелсіз байқаушылар альянсын» құрамыз деп шештік. Сол кезден бері уақытымызды босқа жоғалтпау үшін, ақылдасып, қандай іс-әрекеттер жасаймыз, еліміздің жағдайын, халқымыздың тұрмысын қалай жақсартамыз, қандай жұмыс атқарамыз деп ойландық. «Сайлау туралы заң» мен «Саяси партиялар туралы заңға» референдум арқылы өзгеріс енгізу керек деп шештік. Бұрын мән беріп оқымаған осы заңдармен танысып, ондағы жіберілген кемшіліктерді аңғардық. Соны жою үшін референдум шақыруды, оны қалай өткізу жайын білдік. Референдумды шақыруға президенттің, парламент пен үкіметтің, одан кейін халықтың құқы бар екен. Республикалық «Референдум туралы заңның» 11-бабы 1-тармағының 4-тармақшасына сәйкес, халық республикалық референдум бастамасын көтере алады…
– Көтеруін – көтереді-ау, бірақ оған билік мұрша бере ме?
– Мұрша беретін заң бар. Сол заң негізіндегі халықтың құқын пайдаланып, референдум өткізуге ұсыныс жасап отырмыз. Халықтың қолдауын тілейміз, сол үшін үгіт-насихат жұмысын жүргізіп жатырмыз. Сайлауға қарапайым адамдардың қатысуына мүдделі болуы үшін, саяси партиядан 50 пайыз қатысса, жартысы ел азаматтарының қатысу құқын енгізуіміз керек.
«Саяси партиялар туралы заңға» өзгеріс енгізілуін талап етіп отырғанымыздың бірден-бір себебі – бүгінгі таңда партияны тіркеудің қиындығы адам айтқысыз. Әсіресе 40 мың адамның қолын жинау оңай шаруа емес. Сондықтан осы 40 мыңдық межені 1000-ға дейін азайту керек. Осы екі заңға өзгеріс енгізуді талапқа сай етсек, демократиялық мемлекет құруға негіз болады деп санаймыз. Сонда ғана саяси партиялардың қатары көбейіп, бәсекелестікке жол ашылады, әр партия бір-бірімен жарысып, елдің сенімін ақтауға тырысады. Сенімін ақтап, жаңа бағдарлама түзіп, әлеуметтік жағдайды жақсартудың жолын тапқан партиялар мен үміткерлерге халық дауыс береді.
– Қазір референдумды дайындау жөніндегі ұйымдастыру жұмыстары қай деңгейге жетті? Бастысы – референдум жөніндегі заңдылық негізінде ҚР азаматтарынан 200 мың дауыс жинау науқаны қалай өтіп жатыр?
– Қазіргі таңда әр өңірдегі, республикалық маңызды қалалардағы әріптестеріміз сайлауды бақылаушы болған азаматтар арқылы ел ішінде үгіт-насихат жүргізіп, түсіндіру жұмыстарымен айналысып жатыр. «Референдум өткізудің керегі не?», «Сайлау туралы», «Саяси партиялар туралы» екі заңға өзгеріс енгізсек, қандай нәтиже береді?» деген елдің көкейінде жүрген күпті сауалдарға байланысты насихат жүргізудеміз. Одан басқа баспасөз мәслихатын өткіздік, олар телеарналардан көрсетілді. Саяси партияларға, әртүрлі қоғамдық ұйымдарға, кәсіпорындарға хат жолдап, ақпарат таратумен айналысып отырмыз. Батыс өңірдегі – Ақтөбе, Атырау, Ақтауда, оңтүстік өлкедегі – Түркістан облысы мен Шымкент қаласы, Шығыста – Семей, орталықта – Қарағандыдағы азаматтар белсене кірісті, референдумға 80 пайыз дайындық бар деуге болады.
Қиындық туғызып отырған облыстар: Солтүстікте – Қызылжар мен Қостанай, оңтүстікте – Тараз қаласының тұрғындары белсенділік танытып отырған жоқ. Алда уақытымыз бар, жергілікті жердегі халықпен жақсы жұмыс жүргізілуде, референдум шақыру жөніндегі үйлестіру тобы штаб құрып, ел ішінде түсіндіру жұмыстарын жалғастыра береміз.
– Бұған дейін Қазақстанда 1995 жылы Конституцияға өзгерістер енгізу жөнінде бір ғана референдум өткені белгілі. Оның өзі сол кездегі президент Назарбаевтың бастамасымен өтті. Нәтижесін тағы білесіз – ел ішінде «назарбаевтық конституция» деген атпен мәлім болған ҚР Конституциясының негізінде елде бірте-бірте авторитарлық билік орнады. Бұдан кейін 2000-жылдардың басында «Азат» партиясы мен тіркелмеген «Алға» партиясы екі бірдей референдумға бастамашылық жасады. Бірақ олар биліктің қысымымен жол ортада тоқтап қалды. Ал сіздер бастамашылық жасап отырған бұл референдумның өтетініне сенімдісіз бе?
– Біз басында билік қолдай ма, жоқ па, халықтың сенімін ақтай аламыз ба деп күмәндандық. Дегенмен де өңірлермен белсене жұмыс жүргізгенімізде, халықтың қолдайтынына сендік. Референдум арқылы екі заңға өзгеріс енгізуді қолдаушылар қатары көбейді. Сондықтан тиісті кворумды Астанадағы жиналысқа жинай аламыз. Ол үшін әр облыстан, республикалық маңызы бар қалалардан отыз адамнан делегат келуі керек. Барлығы – 510 адам, одан да көп келуі мүмкін, әркім өз облысынан үш адамды референдумды ұсынушы бастамашы топ құру үшін сайлайды. Олар өз кезегінде тиісті құжаттарды Орталық сайлау комиссиясына тапсырады. Біз өзімізге сенімдіміз, халықтың қолдауының арқасында билікке референдумды өткізуге ұсыныс жасап, халықтың бетін қайтармай, біздің талабымызға мойынсұнуға мәжбүр болады деп сенеміз.
– Жанбура мырза, қоғамдағы бірлі-жарым пікірге ден қоятын болсақ, сіздер бастамасын көтерген бұл референдум бос әурешілік болады деген ой-жоралғы бар. Биліктің басынан Назарбаев кетпейінше, мұндай азаматтық бастаманың жолы болмайды, өл-тіріл – билік бұған жол бермеуге тырысады. Сондықтан сіздердің азаматтық ерік-жігерлеріңіз нақты нәтижеге жетпеуі мүмкін ғой. Бұл орайда не айтар едіңіз?
– Қазақстанның жаңа президенті сайланды, бірақ қай жолмен, қалай сайланғаны жөнінде туындайтын сұрақ көп. Ол басқа сұхбаттың тақырыбы. Қасым-Жомарт Тоқаев соңғы кезде халықтың мұң-мұқтажына көңіл аударған сияқты. Алдағы уақытта қандай қызмет атқаратынын көреміз, біздің ұсынысымызға қатысты сұрақтар Ұлттық кеңестің (ҰҚСК – Ред.) отырысында талқыланды. Онда да референдум өткізу заңдарына өзгеріс енгізу тақырыптары көтерілді. Күдігіміз болса да, алған бетімізден қайтпаймыз. Қалай да халықтың қолдауын иеленіп, референдум өткізу талабымызға жететінімізге сенімдіміз.
– Мәселен, сіздер жинаған 200 мың қолдың ішінен әр аймақтан 10-15 адамның «мен қол қойған жоқпын» деп, референдумға қарсы болуы мүмкін ғой. Немесе референдумның құрылтайына келе жатқан делегаттардың бір облысы пойызға «ілінбей» қалуы мүмкін. «Азат» партиясының референдум өткізу жөніндегі бастамасы кезінде ондай тәжірибе болған. Мұндай қатерді жоққа шығара аласыз ба?
– Әрине, ондай жағдай туындауы әбден мүмкін. Оларға қысым көрсетілсе, тағы да басқа кедергі жасалса, кейбір азаматтар берген уәдесінен тайқып кетуі мүмкін. Қорқа берсек, ештеңе істемей, қол қусырып отыруға тура келеді. Бәрінің алдын алу қиын, сондықтан үлкен жиынды өткізуге әр өңірден 30 адам келуі керек болса, біз 35-40 адамнан жинайық деп отырмыз. Оның ішінен таңдалатыны – үш адам. Содан кейін үлкен қол жинаудың кезінде түсіндіреміз, сөзінен таймайтын, ұстанымына берік азаматтардан қол жинау керектігін шегелей түсеміз.
– Сіздердің Қазақстанды өзгертуге, биліктің трансформациясына қол жеткізуге күш салу жөніндегі мақсаттарыңыз түсінікті. Дегенмен өткен президенттік сайлаудан кейін билік азаматтық қоғамның наразылығын жік-жікке бөлу технологиясын жүзеге асыруға кірісті. Мәселен, елдегі азаматтық қоғамның бір тобы референдум идеясымен жүрсе, билік екінші бір топты оған қарсы қоюдың қамын жасауда. Сол сияқты қазіргі қоғамдық қатынастардан тәуелсіз байқаушылар арасына да іріткі салу саясаты жүргізіліп жатқаны аңғарылады. Осы жағдайда Қазақстан қоғамындағы протестік күштерді тұтастандырудың басқа да саяси-идеялық бағыттары мен әдістеріне басымдылық берген жөн емес пе еді? Мәселен, бүкіл қоғам болып, тәуелсіз халықтық партия құру қозғалысы әлдеқайда тиімдірек болмас па еді?
– Біздің негізгі ұстанымымыз – тәуелсіз байқаушы бағытында қалу. Яғни, сайлауға қатысып, ешқандай партияға кірмей, әділ сайлау өтуіне үлес қосу. Қай партия болсын, қандай үміткер болсын сайлауға қатысса, халық қайсысын қолдайды, сондай азаматтар биліккке келіп, үкіметтің саясатын жүргізуге мүдделі болуы үшін, сайлаудың әділетті өтуін қадағалауға тырысамыз. Партия құрамыз деген азаматтар бар, бірақ оны тіркету қиын мәселе. Тосқауыл көп, дауыс жинаудың машақаты көп. Сол үшін де референдумға партиялар жөніндегі заңға өзгеріс енгізуді ұсынып отырмыз. Өзгеріс еніп, партияны тіркету мәселесі жеңілдесе, сонда партия қатары көбейіп, елдің таңдау мүмкіндігі туып, бәсекелестік жолымен ел ішінде жұмыс жүргізу белсенділігі артады.
– Ал референдум бастамашыларының жуық келешекте болатын парламенттік және мәслихат сайлауларына қатысу мүмкіндіктері туралы не айта аласыз?
– Референдумда ұсынып жатқан талаптарымыздың бірі – сайлау мен саяси партиялар туралы заңдарға өзгеріс енгізбей тұрып, парламент пен мәслихат сайлауларының мерзімін шегере тұру. Референдум өткізіп, екі заңға демократияға сай өзгеріс енгізсек, содан кейін ғана парламент сайлауы өту керек деп отырмыз. Егер билік сол сайлауды ертерек өткізетін болса, қандай әрекетке баратынымызды уақытында көреміз. Негізгі мақсатымыз – референдум өткізуді талап ету. ЖСДП партиясының қатарына арамыздағы көптеген байқаушыларымыз мүшелікке өтпекші, партияның ішіндегі түсініспеушілік мәселесі шешіліп жатса, ертең оппозициялық партияға саяси жолмен жүреміз деген азаматтар кіруі мүмкін.
– Байқаушылардың қоғамдық ұйымын тіркету мәселесі қалай шешіліп жатыр?
– Сұхбат басында айтып өткенімдей, «Тәуелсіз бақылаушылар альянсын» құрамыз деген бастама бойынша Әділет министрлігіне тиісті құжаттарымызды тапсырған едік. «Үйлестіруші топтың арасында айыппұл тағылған адамдар бар екен», – деп, құжаттарымызды қайтарып берді. Одан кейін ол адамдарды басқа мүшелермен ауыстырып, құжатты қайта тапсырдық. «Жарғы дұрыс емес» деп, тағы да қайтарды. Жарғыға қатысты кемшілікті алғаш рет тапсырғанда неге ескертпеген? Ол жағы тағы да жұмбақ. Жарғыны түзетіп, үшінші рет қайта өткіздік. Сөйтіп, қыркүйектің 11-інде «ЦОН»-ға құжаттарымыз келгені жөнінде хабар жетті, барсақ – тағы да кері қайтарыпты, «дәл сіздердің аттарыңызға сәйкес «Республикалық тәуелсіз бақылаушылар альянсы» қоғамдық ұйымы құрылды деген жауап келіпті. Тағы да екінші рет Жарғыда қателіктер бар деген ескерту жасалыпты.
– ЖСДП-ны «Ақиқат» партиясы деп тіркету жөніндегі ұсынысқа да осындай «отказ» келген еді…
– Аттас ұйымдар құруға болмайды деген сылтау табылды. Қыркүйектің 6-сы күні бізбен аттас «Тәуелсіз бақылаушылар альянсы» республикалық қоғамдық ұйымы тіркеліпті. Оларды іздеп, сұрастыра келсек, тіркелген мекен-жайы жас отбасы тұрып жатқан жер екен. Өздері ондай ұйымнан хабарсыз болып шықты. Төрағасымен сөйлесейік десек, жалтарып жүр. Үйлестіру тобының мүшелерін іздестірсек, павлодарлық бір жас қыз бала екен. Құжаттарын жоғалтып алғанын айтып, «ондай ұйымнан хабарсызбын, қатысым жоқ» деді. Тағы бір мүшесі астаналық азамат та қолын қоймағанын, тіркелген ұйымды білмейтінін айтты.
– Қоғамдық ұйым тіркетуде ғана емес, тәуелсіз газет тіркету мәселесінде де осындай жасанды кедергілер ойлап табыды. Тіркеуге жіберген өтінішіңе «Мойынқұмның Мыңшұңқыр мекенінде мұндай тәуелсіз пәленбайыншы жылы газет тіркелген» деген жауап алуыңыз мүмкін…
– Сіз айтқан осындай «жасанды» мәліметтерді алған соң, прокуратураға арыздандық, олар тексеру үшін, арыздың екінші данасын Әділет министрлігі мен Ішкі істер министрлігіне жолдады. Сотқа да жүгіндік, соттың отырысы бүгін – қазанның 3-інде болады. Сот қандай шешім қабылдайтыны бізге белгісіз. Бұл сәйкестік деуге келмес, аттас ұйымның тіркелуі бізге жасалып отырған кедергі демеске амал жоқ.
Үш ай Альянсты тіркете алмай жүргенімізде, соттың шешімі шыққанша, бұл шаруа тағы да созылып кететін түрі бар. Қоғамдық ұйымның ресми тіркеуі болмағандықтан, референдум шақыру жөніндегі бастамамызда қиындық туып отыр, есепшотымызды аша алмай отырмыз, қаржы мәселесі де қолды байлады. Бірақ алған бетімізден қайтпаймыз!
– Жөн! «Шешінген судан тайынбас» деген – билікпен текетіресте жеңіске жетулеріңізге тілектеспіз!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»