- Белгілі жас баспагер, бірнеше кітаптың авторы, «Forbes Kazakhstan» журналы қазақ нұсқасының бас редакторы Бақытжан Бұқарбайдың (суретте) «AmalBooks» баспасынан «Кенесары хан уа сұлтан Сыдық» кітабы жарық көрді. Ахмет Кенесарыұлының бұл кітабын ескі қадым жазуынан қазіргі кирилл жазуына аударған – техника ғылымдарының кандидаты Амантай Исин.
Біз төменде осы бір аса құнды жәдігер туындының бірінші тарауын жариялай отырып, оқырманның назарына саламыз: Ахмет Кенесарыұлының 1887 жылғы қолжазбасының түпнұсқадағы атауы сақталмаған. Жұмыстың мазмұнына қарап және Ахмет заманында да кітаптарды парсыша тақырыптаудың кең тарағанын ескеріп (қолжазба бөлімдері парсыша «фәзл» деп аталған), «Тауарих Кенесары хан уа султан Сыдық» («Кенесары хан және Сыдық сұлтан тарихы») деп атау – ғылыми негізді деп білеміз.
Қазақ арасында мәшһүр өткен Абылай ханның отыз ұғлы бар еді. Абылай ханның ордасы Көкшетау мензелінде [2] еді. Абылай хан офат болған соң, бәйбіше хатұнының баласы Ғұбайдолла хан орнына хан болды. Он жыл хан болып тұрды. Ол уақытта Орыс дәулетінің шет жерде, яғни бұларға жақын Ақмола облысында тұрған әкімдері Көкшетауға орын салмақты ойлап, Ғұбайдолла ханға адам жіберді. Хан: «Мен қала салуға ырза емеспін. Абылай хан мен ақ патшаның ортасында болған шартнамасы муафиқ [3], әрқайсымыз өз орнымызда тыныштықпен тұрайық, егер күшпен саламын десең, өзің білесің», – деп жауап берді. Орыс әкімдері мұның // [2-п.с.] ырзалықпенен қала салдырмасын аңдап, өзін шақырып, ұстап, қайтып жібермей тоқтатты.
Одан соң оның орнына Уәли хан болды. Бұ кісі Көкшетауға қала салуға ырза болды. Абылай ханның балаларының бәрі ырзалық берді.
Бірақ сұлтан Қасым отыз ұғлының кішісі еді. Қасым ханның кәтта [4] зайыбынан алты ұғлы бар еді: бірінші – Сарыжан сұлтан, екінші – Есенкелді сұлтан, үшінші – Ағатай сұлтан, төртінші – Бофы сұлтан, бесінші – Көшек сұлтан, алтыншы – Кенесары сұлтан. Екінші зайыбынан бір ұғлы бар еді – Наурызбай сұлтан. Ағатай өліп, Наурызбай жас еді. Кенесары атасына, төрт ағасына айтты: «Орыс дәулетінің Абылай ханның уақытындағы шартнаманы бұзбағы біздерге кемшілік, егер құдай // [3-п.] қабыл қылса, барша қазақты бір қосып, Абылай ханның уақытындағыдай болып тұрармыз, болмаса, құдайдың хуаһлағанынша [қалағанынша] боламыз», – деді.
Сұлтан Кенесарының бұл сөзі сұлтан Қасым уа балаларына мақұл болып, баршалары алынғақ қылып, Орыс дәулетінің хүкіметіне қарсы болды. Қазақтардың көбі бұлардың айтқандарына қосылды.
Сұлтан Сарыжан уа сұлтан Есенкелді, Кенесары, ғайри [5] Қасым балаларының бұл ниетін Уәлі хан [балалары] орыс халқына мағлұм етіп, Ақмоладан әскер шығып, бұлардың ауылын, бұларға хақылы қазақтарды әскер үш рет шапты. Одан соң Қасым балалары Көкшетаудан өтіп, ауып, өздеріне // [3-п.с.] тайпа Орта жүз ұрұғы Алтай тайпасы, Тоқа тайпасы, Керей, Уақ уа ғайри тайпалардан қосып, қырық мың шамасында үймен Қоқанд хүкіметіне, Түркістан мемлекетіне қараған Шу өзеніне келіп мекен қылды.
Тәшкенттің әкімі Беклербекке екі ағасы Сарыжан сұлтан, Есенкелді сұлтанды жіберіп, сұлтан Кенесары өзі Қарнақ қыстағында Рахман әзлер деген ишанға қол беріп, сопылық жолын тұтып отырып қалды. Мәзкүр [6] Беклербек «бұлар еш уақытта бізге қарап тұрмас, бәлкім, мұндағы қазақтарды бұ жерге ішке кіріп, бір ғауғаға [7] шығарар, Абылай ханның ұлдары болған соң, әлбетте, қазақ халқы бұларға ергенше керек» деп, сұлтан Сарыжан, сұлтан Есенкелдіні Әулиеата шаһарында шейіт қылды. // [4-п.] Хазрет Сұлтанға зияратқа келген жерінде Қасым ханды ұстап, шейіт қылды. Хазрет Сұлтанның ішіне, Абылай ханның қасына жақын қойды.
Кенесарыны Қарнақта ишанның мешітінен ұстап, Тәшкентке алып барып, бендге [8] салды. Сарыжан, Есенкелдінің зағифалары уа жас балаларын Тәшкенттің қасына көшіріп алып барды. Көшек, Бофы уа Наурызбай көп елді алып және Сарысу өзенінің бас жағында Ұлытау, Кішітауға көшіп, Бірінші фәзл [34] Кенесарының Орусия дәулетімен [1] ұрыс қылғаны [35] кетті. Сұлтан Кенесары бір жылғаше Тәшкенде бендханада жатты, ақыры біреуден Қоқандқа, Мұхаммед-Әли ханға ашу алған баян қылып арыз жіберді. Уа Мұхаммед-Әли хан бұлардың арызын естіп, Беклербекке бұйрық жазды: «Олар хан әулеттері, ақсүйек болса, егер кінәлі болса, миыңа салдырсаң, менің әміріммен // [4-п. с.] айла іс қылмағың ләзім еді. Сен бір құлсың, құлдың қожасын өлтірмегі дұрыс емес, енді Кенесары сұлтанды бендтен шығарып жібер» деп.
Бұл бұйрықты көріп, Беклербегі Кенесарыны шығарып, ағаларының бала-зайыптарының қолдарына беріп қайтарды. Һәм айтты: «Енді біздерге жамандық қылмағын, елдеріңізді көріп келіп, зекет уа салықтарын беріңіздер». Әбдішүкір жүзбекті бас қылып, бір жүз кісі қосты.
Созақ қыстағына келген соң [Кенесары] есауылдарды уа ағаларының бала-зайыптарын мұнда қойып, екі кісі есауыл іңір кештіріп, Ұлытау, Кішітаудағы елдеріне келіп, елін Созаққа қарай көшіріп, Шу өзеніне бір күндік жер қалғанда екі есауылды Созақтағы жүзбасыға жіберді, біздер һәм сенен кейін көшіп, // [5-п.] ертең Шуға құлаймыз, олар һәм бала-шағаларды алып келсін, Шу өзенінде зекет-салықтарын беремін деп.
Ол екі адам жөнеліп кеткен соң, көп елді қайтадан Ұлытауға көшіріп жіберіп, ермелі жігіттен екі жүз жігіт алып, он бес ақ үйді түйелерге артып, бес жүз жылқы айдап, сұлтан Кенесары Шу өзеніне келді. Бесқұлан деген Шудың өткелінің өзіне он бес үйді бір жайға ауыл қонғандай қылып тіктірді. Жылқыларды уа үй артып келген түйелерді бір құмның басына бөліп, жайып қойды, елдің жайылып жатқан малдары сияқтандырып. Сұлтан Кенесары өзі екі жүз жігітімен Шудың Созақ жағына өтіп, // [5-п.с.] екі ақ үйді тігіп, ішіне жақсы кілемдер салып, батсайы көрпелер төсеп, уа мамық жастықтар қойып, екі жүз жігітті қамыстың ішіне жасырып қойып, сұлтан Кенесарының өзі он-оншақты адаммен келетін меймандарды күтіп тұрды.
Мәзкүр жүзбасы елдің хабарын есіткен соң, жүз адамымен Созақтан шығып, Шу бойына келіп көрді: ел келіп қоныпты, бір құмның түбінде ақ үйлер тігілген, уа жайылып жатқан жылқы, түйелерді көріп, хатыр [9] жамиғ [10] болып, көңіліне ешнәрсе келтірмей, өздеріне тігілген үйге келіп түсті. Уа қаруларын шешіп, жайласып отырды. Баршасы үйге кірген соң, сұлтан Кене//сары [6-п.] тысқарыға шығып, жігіттеріне бұйырды, келіңдер деп. Екі жүз жігіт қамыстың ішінен жүгіріп келіп, үйден шығармастан, бір жүз кісі сарттың бәрін өлтірді. Үш кісінің орнына сарттың бір жүз кісісін өлтіріп, сұлтан Кенесары құдайға көп шүкірлер қылды. Бір жүз кісінің ат-жарағын алып, ағаларының бала-шағасын алып, Ұлытау мәнзелінде елдің артынан келіп жетті.
Торғай өзенінің бойына көшіп барып, атасы сұлтан Қасым, ағалары сұлтан Сарыжан, Есенкелдіге ас беріп, бәйгі шаптырмақ баһанасы//мен [сылтаумен] [6-п.с.] Орта жүз, Кішік жүзді шақырды. Бұлар келіп, барша бас адамдары жиылған соң, сұлтан Кенесарыны қазақ рәсімі бойынша хан көтерді.
Әмма олар айтты: «Русия дәулеті – зор дәулет-дүр. Біздер қазір барша бірден көтеріліп, сізбен бірге көшіп жүрмек те мүмкін емес. Көшкенде һәм Орыс пен Қоқанның арасындағы азғана бос жерге мұнша көп ел сыйып жүре алмаймыз. Сіз өзіңіз көшкеніңізше, біздер Русия патшасына тәбиғ [11] болып тұралық уа Сізге зекетімізді беріп, күшейткізелік», – деп айтпақ қылды. Бұл сөз Кене ханға һәм мақұл болды.
Орта жүз уа Кішік жүздің еркөңілдік батыр адамдары Кенесары // [7-п.] хан ерерге барып, бірге көшіп жүрді, уа шаруа көп пақырлары орыс патшасына табиғ болып, әрқайсысы өз мекенінде отырып, Кенесары ханға жасырын зекеттерін беріп тұрды. Орыс тарапынан әртүрлі сөз болса, олар хабар жеткізер еді.
Мұнан соң Кенесары хан аталды. Ханның қиялы – орыс патшасы қазақты үкімін өзіне беріп, Абылай ханның уақытындағыдай шартнама болса, бір тарапын Орыс дәулетіне сүйеп, Қоқанмен айналысып, атасы уа ағаларының өшін Бірінші фәзл [36] Кенесарының Орусия дәулетімен [1] ұрыс қылғаны [37] алса, уа Қоқан хүкіміндегі ұлы жүзді босатып алса, бәлкім, Қоқан мемлекетін ашып алмаққа талабы бар еді.
Осы ниетпен Орынборға жақын Ырғыздан төменгі жерлерге көшіп барды. Бұл мудғасы [12] болмай, Орынбордың уа Омскінің генерал//-губернаторларының [13] [7-п.с.] әмірімен Кенесары ханды ұстауға Сібір тарапынан уа Орын[бор] тарапынан отрядтар [14] шығара берді. Баз [15] хан мәзкүр тағыларша Орыс дәулетімен ұрыспаққа кірісіп кетеді.
1840 жылдан 1847 жылға шейін орыс отряд[тар]ымен ұрыс-талас болды. Баршасын айтса, кемінде бір жыл тәмам отырып жазса керек. Кенесары ханның жігіттері орыстың бағзы [16] қалаларына от қойып, малдарын талап уа бағзы отрядтарды жеңіп, забун [17] қылар еді. Орыс әскерлері һәм Кенесары ханға қараған бағзы елдерді шауып, малдарын талап, әскерлерін қашырар еді. Бұл жеті жылдың ішінде көп істер өтті. Кенесары ханның елдері Ұлытау, Кішітау, Жыланшық, Торғай, Білеуті уа Бұланты // [8-п.] деген жайларда көшіп жүрер еді.
1844 жылы Сібір тарапынан отряд шығып, Кенесары хан үйде жоғында, Ұлытауға жақын Жездінің Ақши деген жерді қыстап отырған ауылын шауып, үлкен зағифы Күнімжан ханымды ұстап алып кетті. Хан мәзкүр осы отряд келетін хабарын естіп, алдынан әскерімен шығып кетіп еді. Орыс әскері бұларға ұшырамастан бір тараппен өтіп кетіпті. Кенесары хан Құдайдың тағдырына мойынсұнып, «әс-сабыр мұқтаж алғыршы» деген пайғамбар ғалия ас-саләмнің хадистеріне амал қылып, сабыр етіп отырды.
Келер жаз өзінің қосынын жиып аттанып, Троицкі [18] мен Орскінің ортасындағы қазақша Адырлы деген қаланы талап, от қойып, ер-зағиф, жас бала – бірнеше адамдарды ұстап // [8-п.с.] алып келді. Орынбор генерал-губернаторы арқылы елші қатынастырып, Адырлыдан алған адамдарды қайтарып беріп, өзінің сүйікті ханымын қолына алды. Мұнан кейін бір заманда Орыс дәулетімен орталарында тыныштық болып тұрды.
Әмма Орыс дәулеті Ұлытауға, Торғай бойында Тоңқайма деген өткелдің қасынан уа Ырғыз суына Жармола деген өткелдің қасына, Кенесары ханның көшіп жүретін жерлеріне қала [19] сала бастады.
Түсініктемелер:
1. «Дәулет» – парсыша «мемлекет» мағынасында.
2. «Мензел» (парс.) – қоныс.
3. «Муафиқ» (араб.) – жарамды.
4. «Кәтта» (парс.-шағ.) – үлкен.
5. «Ғайри» (араб.) – басқа, басқа да.
6. «Мәзкүр» (араб.) – айтылған, аталған.
7. «Ғауға» (араб.) – қақтығыс, қырқыс. «Қауға» (араб.-ноғ.) – соғыс.
8. «Бенд» (парс.), «бендхана» – түрме. «Бенді», «бенден» – тұтқын.
9. «Хатыр» (араб.) – ой.
10. «Жамиғ» (араб.) – бірге, бәрі.
11. «Табиғ» (араб.) – бағыну, тәуелді.
12. «Мудға» (араб.), «муддаға» – талап, ой.
13. «Генерал-гүбірнатыр».
14. «Етрет», «әтрет» (орыс. «отряд».) – жасақ. Қолжазбаның басқа тұстарында да осылай таңбаланған.
15. «Баз» (парс.) – қыран.
16. «Бағзы» (араб.) – кейбір.
17. «Забун» (парс.) – тұтқын.
18. «Троискі».
19. Қолжазбада «қала» деп бекініс, казак станицалары да атала береді.
- Ахмет сұлтан Кенесарыұлының «Кенесары хан уа сұлтан Сыдық» кітабын «Меломан» дүкендерінен немесе +7 777 233 20 20 нөміріне хабарласып (уатсап бар), тапсырыс беріп, сатып ала аласыздар.