Көрнекті ақын, жазушы, кинодраматург, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Бақытжан Қанапиянов биыл жетпістің қырқасына көтеріліп отыр. Оның шығармашылығы өз елімізбен қатар шетелдерде де кеңінен танымал. Поэтикалық туындылары әлемнің көптеген тілдеріне аударылған. Бақытжан – Ресей, Украина, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Польша, Армения, Моңғолия, Малайзия, т.б. елдерде жарық көрген отыздан аса поэзия және проза кітаптарының авторы. Жекелеген туындылары алыс және жақын шетелдердің әдеби антологияларына енгізілген.
Оның ана тіліне арналған «Қостілділік» атты өлеңі 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі кезінде кеңінен танылып, бұл үшін автор белгілі дәрежеде қудалауға ұшырады.
Жалпы, саяси қуғын-сүргін нәубетінің зардабы Бақытжанның отбасын да айналып өткен жоқ. Солақай саясат салдарынан тұтқынға түскен атасы, өз заманының көзі ашық, көкірегі ояу озық ойлы азаматы Қанапия қажы Мұхамед-Шыңғысов совет түрмесінде опат болса, нағашысы – ағартушы-педагог әрi дәрiгер Жұмағали Тілеулин де репрессия құрбанына айналды. Жұмағали Тілеулин – Міржақып Дулатовтың үзеңгілес, мұраттас досы, Алашорданың белсенді мүшесі болған қайраткер. Мерейтойға орай газет оқырмандары назарына ұсынылып отырған халқымыздың әйгілі ұлы Міржақып Дулатовтың қызы Гүлнәр апайдың естелігінде жазықсыз жалаға ұшыраған аяулы азаматтар мен олардың ұрпақтары жайында сыр шертіледі.
Бейбіт Қойшыбаев,
16.09.2021
Гүлнәр Мiржақыпқызы Дулатова, еңбек ардагері, дәрігер
Қазақ әдебиетiнiң керегесiн қаласып, шаңырағын көтерiскендердiң көген түбiндегi көне көзi Ғалекеңмен – кәдiмгi қарт қаламгер Ғалым Ахмедовпен бiз көптен берi дәмдес-тұздаспыз. Ол тiл өнерiмiзге төл туындыларымен ғана емес, әлем әдебиетiнiң озық үлгiлерiн аударуы арқылы да үлкен үлес қосты. Негiзiнен аудармамен айналысып, бұл кәсiптi ғылыми деңгейге көтерген жар-жолдасым, жазушы Әбен Сатыбалдиев ол кiсiнi ұстаз тұтып, қатты қадiрлейтiн едi. Оның үстiне Ғалекеңнiң әкемдi көзiмен көрiп, кезiнде сырлас, сыйлас болғаны және бар.
1952 жылы көктемнiң бiр мизам шуақ күнi Әбен екеумiз сол Ғалекеңнiң үйiндегi бiр қуанышқа бардық. Әлi есiмде, төрде құрметтi қонақ болып Мұхтар аға Әуезов отыр екен. Дастарқан үй иесiнiң алғашқы немересi, яғни Сейiлбек пен Клараның тұңғышы дүниеге келуiне орай жайылыпты. Жаңа туған жас нәрестенiң бауы берiк болып, өмiр нұры, көңiл гүлi боп өсуiне тiлектер айтылған соң, кезек ат қоюға келдi. Ғалекең қайтемiз дегендей, Мұхаңа қарап едi, ол:
– Пәлi, сол да сөз болып па?! Тегi десең – тектi, көркi десең – көрiктi, күнi бүгiнге дейiн құлын мүшесi қаз-қалпында мына Гүлнәр отырған жоқ па?! Немереңiз осы Гүлнәрдай болсын, есiмiн Гүлнәр қоялық, – дедi.
Дуалы ауыздан шыққан уәлi сөз бiрден қабылданып, дос-жарандар қолдап, қолпаштай жөнелдi.
Содан берi жылдар зырлап, күндер жүйткiп, қаншама уақыт өттi десейшi. Жауқазындай желкiлдеп, көздiң жауын алардай болып балаларымыз өсiп, ержеттi. Менiң аттасым, Ғалекеңнiң көз ашып көрген алғашқы немересi Гүлнәр да тал шыбықтай бұралып бойжеттi.
Күндердiң күнiнде, шамасы, жетпiсiншi жылдардың орта шенi болуы керек, Ғалекеңнiң өзi телефон шалып, тойға шақырмасы бар ма! Гүлнәрымыз Бақытжан Қанапиянов деген бiр жас ақынға тұрмысқа шыққалы жатыр дейдi. Сәл кiдiрiп барып: «Күйеу баланың әкесi Кереку төрелерiнен екен, ал шешесi Жұмағали Тiлеулиннiң iнiсiнiң қызы көрiнедi», – деп бiр сырдың ұшын алға тартты.
Тiлеулиннiң аты аталған сәтте елең ете қалдым. Себебi Жұмағали Тiлеулин – менiң әкем Мiржақыптың айнымас досы, өзiм де бiлетiн кiсiм. Ал туысқандарымен кездесем-ау деген ойыма келiп пе? Мұндай қатты қуанбаспын. Мiржақып пен Жұмағалидiң берiк достығы жайында айтудан бұрын, соған байланысты есiмнен шықпайтын жайттарға тоқталғым келедi.
Дулатовтардың отбасында шешем Қайнижамалдың өз үйiнен келген бiр қалың көлемдi альбом болды. Альбом өте әшекейлi, оның қиысқан беттерiнiң шетi алтын жалатқан, күмiс топсамен қысып бекiтiлетiн. Бұл альбомда өңкей атақты ел басшылары: Ата Түрiктiң, татардың асқан ақыны Тоқайдың, өзбек жазушыларының, өзiмiздiң Ахмет Бiрiмжановтың Ресей Мемлекеттiк думасына мүшелiкте түскен суретi, белгiлi ағартушы-мұғалiм Әбiкей Сәтбаевтың, әкемнiң сүйiктi досы Жұмағали Тiлеулиннiң, оның үй-iштерiнiң суреттерi болатын.
Тағы екi суреттiң хикаясын келтiргiм келедi. Ахмет атам «Қазақ» газетiн шығарып тұрғанда, жаз айларында жұмыстан шаршап-шалдыққан кездерiнде, Орынбордан күнара қалаға тиiп тұрған Бөрте ауылында киiз үй тiккiзiп отыратын серiктес және туған iнiсiндей Мiржақыбының үйiне жеңiл автомобильмен жететiн. Әкем екеуiн Орынбормен екi ортада алып жүретiн австриялық тұтқын шоферлерi екен. Бірінші суретке осы тұрмыс түсiрiлген. Жұмыртқадай аппақ киiз үйдiң оң жағында жерге төселген кiлемнiң үстiне жайылған ақ дастарқан басында самаурыннан шай құйып отырған Қайнижамал Дулатова, қарсы алдында Ахмет ағасы тоғыз айлық менi шоқитып отырғызып қойыпты. Ал үйдiң сол бетiнде машина рулiнде шофер, берi таман жерде, Мiржақып ағаларының екi жағында Әлихан атамның он үштегi Лизасы мен Сергейi (Үгiдей, кейде Үкiтай дейтiн. – Г.Д.) тұр.
Екiншi, бiз үшiн бағалы суретте менiң әкем Мiржақып Дулатовпен креслода қатар отырған – жазушы-публицист, ағартушы-мұғалiм әрi дәрiгер, әкемнiң жанындай көретiн досы Жұмағали Тiлеулин, екi ағасының ортасында екi қолын кеудесiне қусырып түрегеп тұрған – ұлы ақын Мағжан Жұмабаев. 1940 жылы Шымкентте тұрғанымызда үйiмiзге ұры түсiп, бiрталай заттарымызбен қоса айтылған альбом да қолды болды. Соны ойласам, iшiм удай ашиды.
Осы суреттер туралы ойланып отырғанымда, есiме немере апам Ботагөз Асқарқызы қасиеттi дұғадай сақтап келген әкемнiң бiр хаты түстi. Онда мынадай жолдар бар едi: «Қызылжарға келгелi бiрталай кiсiлермен таныстым, олардың iшiнде тез тiл табысып кеткенiм – Жұмағали Тiлеулин деген дәрiгер. Ол әрi қаламы төселген жазушы екен. Өнерден де құр еместiгi арамызды жақындата түстi. Оның үйiне барып тұрамын. Осы қалаға келгелi орысша оқытып жүрген Мағжан Жұмабаев сынды ақыным бар. Оның менен жасы кiшi, жазған өлеңдерi тамаша, ақындығы күштi, өте дарынды жiгiт. Екеумiздiң өмiрге деген көзқарасымызда айырмашылық жоқ десе де болады, сырласып, достасып кеттiк».
Жұмағали – әкемнiң сол екi досының бiрi. Құдайға шүкiр, елiмiз егемендiк алғанының арқасында әкем мен ақын досы Мағжанның қасиеттi есiмдерi халқына қайтып оралып, еңбектерi қайта жарияланып жатыр. Ал Жұмағали Тiлеулин жайында жұрт әлi аз бiледi. Сондықтан әкемдей болған осынау абзал азамат жайында азды-көптi бiлетiнiмдi ортаға салуды парыз санап отырмын.
Жұмағали да, әкем мен Мағжан сияқты, Алашорданың белсендi мүшесi болған қайраткер. Ол – Омбыда әскери-медицина училищесiн бiтiрген дәрiгер. Медицина жайында көп жазған кiсi. Қыр халқының әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты, денсаулығы жөнiнде жазған көкейкестi мақалалары «Қазақ», «Алаш» газеттерi мен «Айқап» журналында жиi жарияланып тұрған. Жиырмасыншы жылдары Қызылжарда педагогикалық һәм фельдшерлiк техникум ашып, өзi оның тұңғыш директоры болған. Ахмет Байтұрсыновпен, Әбiкей Сәтбаевпен жақын қарым-қатынаста болып, араласып тұрған. Оның сол кiсiлермен және әкеммен бiрге түскен суретi де болатын. Революцияға дейiн қуғынға ұшырап, тәркiленуi тиiс болған әкемнiң «Оян, қазақ» кiтабының 1000 данасын жасырып аман сақтап қалған да сол. Қызылжардағы үйiнде бала күнiмде әкеммен менiң де болғаным бар. Зайыбы Райхан апа бет бiткеннiң бәдендiсi, асқан сұлу әйел болатын.
Алашорда мүшелерiн, олардың iшiнде Мұхтар Әуезов те бар, алғаш соттаған тұста Жұмағали Тiлеулинге бес жыл берiлiп, ол жазасын Орталық қара топырақты аймақтағы Павлов қаласында өтеп қайтты. Келген соң да қудалап, қыр соңынан қалмайтын болған соң, Әбiкей Сәтбаев сияқты Қырғызстанға кетiп қалып, Бiшкекте мұғалiм болды. Ақыры отыз жетiнiң алапаты қоймай, асыл ер атылып кеттi.
Оның ұлы Серiк қазiр медицина ғылымының докторы. Менен жасы әжептеуiр кiшi. Сонау қырқыншы жылдары, атылып кеткен халық жауының балалары деп бiраз жұрт бiзбен араласуға батпай, сырғақтап жүргенде де, мен жас әрiптесiмдi, әкесiн бiлетiнiмдi есiне сап, «Серiк Жұмағалиұлы» деп атайтынмын.
Бақытжан мен Гулямның үйлену тойынан кейiн, Жұмағалидың қарындасы Күләшпен жақын танысып, бiрге туған апалы-сiңлiлiдей болып кеттiк. Мен оны ұдайы құдағи демей, сiңлiм деушi едiм. Бәрiмiз қадiр тұтатын қадiрмендi Ғалекеңнiң 90 жасқа толған салтанатында екеумiз қатар отырып, өткен-кеткендi қозғап, Көкшетау мен Қызылжардың сонау бiр тарихқа сiңiп бара жатқан кездерiн еске түсiрiп, қыруар сыр шертiп, шер тарқатқан едiк. Ал өзiнiң 75 жасқа толған тойына ауырып қалып қатыса алмағаныма әлi өкiнемiн.
Әкем мен оның жақын досы Жұмағали туралы, өзiмнiң қызығы мен қайғысы қат-қабат өмiр жолым жайындағы осынау ойлар Гуля жанымның жолдасы Бақытжанның «Жiбек жолы» атты меншiктi баспасында басып шығарған «Ұстаз» кiтабын оқығанда қайта жаңғырап, көз алдымнан тiзiле тiзбектелiп өткендей болды. Күлекеңдi соңғы сапарға шығарып салуға сырқаттанып жүргенiме қарамастан қалмай барып, ақылды да аяулы ана жайында қаралы жиында сөз сөйлеп, өз пiкiрiмдi бiлдiрдiм.
Ал оның қырқында берiлген асқа әкелерi 30-жылдары жазықсыз жазаға ұшырап, опат болған Алаш ардагерлерiнiң тасқайрат, тәкаппар қыздарының бiразы жиналды. Олардың арасында Алашорданың мүшесi, заңгер Садық Аманжоловтың қызы профессор Раиса Садыққызы, оның сiңлiсi Балқия, Күләш марқұмның сiңлiсi Ләйла Тiлеулина, Қызылжарда Жұмағалилармен көршi тұрған, кейiн сталиндiк зұлматтың құрбаны болған Сейiтбаттал Мұстафиннiң қызы Нұртай, Мiржақып Дулатовтың қызы – мына мен бармын. Бiреумiз Күләш марқұмға – апа, бiрiмiз – сiңлi, бiрiмiз – құдағи болсақ, бiрiмiз көңiл жетер құрбы, дос едiк. Ас ағайын-туған, жақын-жұраттың естелiктерiмен астасқан естен кетпес ғибратты кешке айналды.
Оған менiң ұлым, жазушы әрi аудармашы Ерлан да келдi. Ерлан мен Бақытжанның ширек ғасырдай жан аяспас дос болып, отбасылармен мидай араласып жүретiнiне тәубә етiп, тағдырыма мың да бiр алғыс айтамын. Ол екеуi де қазақ ауыз әдебиетiнiң асыл қазынасын орыс тiлiне аударуда өнiктi еңбек етiп жүр. Ерлан аударған «Ер Тарғын» мен Бақытжан аударған «Қыз Жiбек» жырлары оқырмандар мен сыншы ғалымдардан жоғары баға алды.
Билiк басына М.С. Горбачев келiп, өзгерiс лебi ескенде, Шәкәрімнiң абзал есiмi мен асыл поэзиясы жарыққа шыққан кезде мен, бәлкiм, соңғы рет болар деп, Орталық партия комитетiне әкемнiң есiмi мен еңбегiн ақтауын өтiнiп хат жазуға бел будым. Алайда осы ақтық үмiтiмдi поштамен жөнелтуге батпай, екi ойлы болып жүргенiмде, Бақытжан Ерланға:
– Iссапармен Мәскеуге бара жатырмын. Менiң қолым жеңiл болатын, хаттарыңды өзiм апарып тапсырайын, – дептi.
Әрине, мәселе Бақытжанның қолының жеңiлдiгiнде де емес шығар. Қайталанбас бiр кезең келiп, төбенi торлаған бұлт ыдырап, көкжиектен жаңа бiр жарқын күн көрiнген болар. Тәуелсiз Қазақстанның өзi соның шарапатымен өмiрге келдi емес пе. Алайда әлгi хатымды Орталық Комитеттiң арнаулы бөлiмiне өз қолымен апарып тапсырған Бақытжан екенi анық. Сол хаттың арқасында әкем Мiржақып Дулатовтың жарқын есiмi халқымен қайта қауышты. Жаратқан иенiң игенi деген осы да!
Сондықтан әкем жайында жазылған «Шындық шырағы» атты кiтабым жарыққа шыққанда, оны Бақытжан мен Гүлнәрға сыйлай отырып, былай жазып берiп едiм:
«Дорогой Бахытжан!
С любовью и восхищением принимаю твои стихи, желаю творческих успехов, счастья, здоровья, долгих лет жизни с моей любимой Гулечкой!
Ваша Гульнар-апа».
Ата-бабаларыңның, апа-аналарыңның игi iстерi мәңгiлiк мирас болсын!
Гүлнәр Міржақыпқызы Дулатовамен. 2010 ж.
Бақытжан ұлы Абайдың немересі Мәкен апамен және өз анасы Күләшпен. 1997 ж.
Бақытжан ағасы Шотамен Төретұмсықта