- Кеңес Одағы дәурен құрып тұрған заманда шекараны бұзып, өзге елге өтіп кеткендерді «қашқын» (перебежчик) дейтін. Олардың арасында танымал әртістер мен атақты спортшылар жиі кездесетін. Қашқындарға тек «сатқын» деген таңба тағылып, оларды қудалау басталатын. Бұл Кеңес заманының көрінісі.
Ал қазір ше?! Сол баяғы коммунистік партияның дәурені құрып тұрған Қытайдан елім-жерім деп, бас сауғалап, пана сұрап келген қазақ бауырларымыз Қытай үшін сатқын болса, біз үшін олар кім? Шекара бұзып өткен қандастарымызға ҚР Қылмыстық кодексін қолданып, айдаһардың аранына өз қолымызбен салып береміз бе, әлде Халықаралық нормаларға жүгініп, оларға араша түсіп, қорған боламыз ба?
Осы сұрақтың жауабын Қытайдан қашып келген 30 жасар Қастер Мұсаханұлы мен 25 жастағы Мұрагер Әлімұлына қатысты сот шешімі айқын көрсететін болады. Естеріңізге салсақ, екі жігіт ағымдағы жылдың 8 қазанында ШҚО Зайсан ауданы аумағындағы шекара сызығын «бұзып өтіп», 14 қазан күні «Атажұрт еріктілері» ұйымының көмегімен Алматыда өткізілген баспасөз маслихаты барысында Қазақстаннан баспана сұрады. Сол күні ҰҚК-не қарасты Шекара қызметінің өкілдері қандас бауырларымызды ұстап әкетті. Қазір оларға қатысты қылмыстық тергеу аяқталып, іс Зайсан аудандық сотына түсті. Оларды Қытайға қайтару қаупі төніп тұр. Осыған орай, құрылу процесін бастаған Демократиялық партияның ұйымдастырушылары баспасөз мәслихатын өткізіп, биліктен Қастер мен Мұрагерді Қытайға берілмеуін талап етті.
Жанболат МАМАЙ, бастамашыл топ жетекшісі:
– Өткен жұмада ҰҚК Шекара қызметінің басшысы Ділманов мырза Қастер мен Мұрагер шекараны бұзды деген сылтаумен оларды Қытайға қайтаруымыз мүмкін деп мәлімдеме жасады. Бұл жағдай қоғамды дүр сілкіндірді. Екі бауырымызды Қытайға қайтару мәселесі қоғамның ашуы мен наразылығын туғызып отыр. Сол себепті Демократиялық партияны құрушы бастамашыл топ өзіміздің саяси, азаматтық позициямыз бен ұстанымымызды мәлімдейміз.
Бірінші кезекте қандас бауырларымыздың Қытайға қайтарылуына түбегейлі қарсымыз! Қастер мен Мұрагерді Қытайға қайтаратын жағдайда, олар өлім жазасына кесілуі әбден мүмкін.
Бұл бірінші жағдай емес. Осыған дейін екі баланың анасы Сайрагүл Сауытбай да өзінің отбасымен қауышу үшін шекараны бұзып өткені баршамызға мәлім. Ал 2009 жылы Шыңжаңда көтеріліс басталған кезде Аршидин Исраил деген жігіт телефон мен интернет арқылы бүкіл шетелдік ақпарат құралдарына Шыңжаңда орын алған Қытай әскері мен полициясының қылмыстары мен бассыздықтары туралы ақпарат таратқан. Басына қатер төнгеннен кейін ол жігіт шекараны кесіп өтіп, Қазақстанға келе сала, БҰҰ өкілдігінен босқын мәртебесін алған болатын. Соған қарамастан, біздің билік оны түрмеге қамап, 2011 жылдың мамыр айында Қытайға қайтарып берді. Содан бері ол жігітттің тағдыры не болғаны белгісіз. 2014 жылы Аршидин Исраил түрмеден босатылды-мыс деген ақпарат шықты, бірақ оның өлі-тірі екенін ешкім нақты білмейді. Сол сияқты Қастер мен Мұрагер Қытайға қайтарылатын болса, олардың да басына өлім жазасы төніп тұр.
БҰҰ Адам құқығын қорғау комитетінің конвенциясында «егер шекараны заңды/заңсыз кесіп өткен адамның өміріне қайтарылатын мемлекетте қауіп төнсе, не болмаса оның адам құқықтары шектеліп, азаптау әрекеттері күтіп тұрса, ол адам қайтарылмауы керек» деп тайға таңба басқандай көрсетілген. Бұған қоса, шекараны заңды/заңсыз кесіп өткен адам бірден мемлекеттік органдарға барып, қашып келген елінде оған қауіп төніп тұрғанын мәлімдейтін болса, ол адам түрмеге қамалмауы тиіс. Осы заңды Қазақстан қолдап, ратификациялағанына қарамастан, орындамай отыр. Қастер мен Мұрагердің абақтыда отыруының өзі аталған халықаралық нормаларға қайшы. Екі жігітті түрмеде ұстаудың еш қажеттілігі жоқ. Олар Қазақстанның аумағында ешқандай қылмыс жасаған емес. Тек бастарына төнген қауіп-қатерден қашып, ол жөнінде ашық түрде мәлімдеп, саяси баспана сұрады.
Ұлттық қауіпсіздік комитеті ресми мәлімдемесінде екі қандасымызды Қытайға қайтарамыз деп неге айтып отыр?! Өйткені біздің билік Қытайдан қорқады. Тоқаевтың соңғы сұхбаты – құлдық психологияның анық көрінісі. Қытайдың бодандығындағы ел сияқты мәлімдеме жасау – тәуелсіз мемлекеттің басшысына тән емес! Сондықтан қандас бауырларымыздың қайтарылуына үзілді-кесілді қарсымыз. Қазақ азаматтарының Қытайға қайтарылуын – мемлекет тарапынан жасалған қылмыс деп санаймыз. Бұл екі қазақ жігітінің Қазақстаннан басқа баратын жері, басар тауы жоқ! Оларға араша түсіп, қорған бола білу және өмірлерін сақтап қалу – азаматтық қоғам мен мемлекеттің борышы.
Қазіргі таңда Қытайда жалпы мұсылман халқына геноцид жүріп жатқандығы туралы шетелдік ұйымдар мен баспасөз ашық айтып отыр. Сондықтан Қазақстан үкіметі «егер қандай да бір қазақ азаматы қашып келетін болса, Қытайға ешқашан қайтарылмайды» деп, ресми мәлімдеме жасауға тиіс.
Төлеген ЖҮКЕЕВ,
қоғам қайраткері, бастамашыл топтың мүшесі:
– Қастер мен Мұрагерге қатысты жағдай – қазақ үшін ұлттық қасірет. Бұл тек Шыңжаңдағы бауырларымыз үшін ғана емес, бүкіл қазақ халқы үшін сынақ болып тұр. Бізге этникалық, мәдени және діни болмысымызды жоғалту қаупі төнді. Діни экстремизм және сепаратизммен күрес деген желеуді пайдаланып, қытайлықтар өз болмысын жоғалтқысы келмейтіндерді қудалауға ұшыратты. Бұл қазақ, ұйғыр мен қырғызға қатысты жағдай. Біз бәріне араша түсе алмасақ та, Қытайдағы қандастарымызға қорған болу – біздің тарихи және моральдық міндетіміз деп білемін. Бауырларымызға бүгін араша түспесек, кейін өзімізді қорғай алмай қалатын күнге де жетеміз. Сондықтан біз үшін бұл үлкен сыни тегеурін.
Осы тұрғыдағы біздің биліктің бүгінгі ұстанымы тіпті масқара! Өздеріңіз білетін Сайрагүл қарындасымызға тарихи Отаны пана бола алмады. Қазақтар қайда жүрсе де, өзіміздің отандасымыз, қандасымыз екенін терең генетикалық деңгейде ұғынуымыз қажет. Кей алпауыт мемлекеттер сияқты мүмкіндігіміз болмаса да, оларға шама-шарқымыз келгенше қамқорлық жасауға тиіспіз.
Шекараны ешкім жетіскенінен бұзбайды. Ондай қадамға қауіп-қатер төнген кезде ғана барады. Қандастырымыз тарихи Отанына қашып келіп, пана сұраса, оларға араша түсіп, қорған болу – ел мен мемлекет ретіндегі міндетіміз. Өкінішке орай, біздің билік осыған қауқарсыз болып тұр. Олардың қорқақтығы шектен шықты.
Тоқаевтың соңғы сұхбаты тіпті жаға ұстатты. Адамда өзіне-өзі баға беруінде «Кітапхана» немесе «кітапхана меңгерушісімен» күрделі жағдай орын алуы мүмкін. Бірақ сол мәселелерді шешу үшін бүкіл мемлекетті қорлауға ешкімнің қақысы жоқ! Өзін-өзі сыйлайтын саясаткер осындай мәлімдеме жасамас еді.
Мұрагер мен Қастерден бөлек, Шыңжаңда қудалау көріп отырған барша түркітілдес халықтар үшін барлық қазақстандықтар біртұтас майдан болып араша түспесе, онда болашағымыз бұлыңғыр. Көп жағдайда талай атқамінер азаматтарымыз ауыздарын көпіртіп, «біз – қазақпыз» дегенді жиі айтады. Осындай жағдайда кімнің – кім екені көрінеді. Ұлтжанды болатын болса, бір халық, бір ұлт болып, Отанынан пана іздеп, шекараны кесіп келген жігіттерге қорған болуға міндеттіміз.
Рысбек ТОҚТАСЫН, бастамашыл топтың мүшесі:
– Қазақта – «Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар?!» деген сөз бар. Қытайдағы өрескел жағдай әсіресе соңғы екі жылда ушығып кетті. Өзінің тарихи ата мекені – Шығыс Түркістан жеріндегі мұсылмандарға Қытай геноцид жасап жатыр. Қайта «тәрбиелеу орталығы» деп аталатын, шын мәнісінде түрмеден бетер жазалау лагерінде бір миллионға жуық мұсылман қамауда отыр. Соңғы уақытта Қазақстан үкіметінің араласуымен халықаралық ұйымдардың қысымының әсерінен қазақтарға белгілі бір дәрежеде босаңсыған кейіп танытты. Бірақ осының өзінде де босатқан адамдардың туыстарын сол жақта кепілге алып, уақытша ғана жіберіп отыр.
Қазір Қытайда кім белсенді, кім ұлтшыл, кәсіпкерлікпен айналысатын еті тірі азаматтар шетінен қамалып жатыр. Өйткені олар ұлттың сорпа бетіне шығар азаматтары. Бұл екі бауырымыз нан саудасымен айналысқан. Ұлттың жанашыр жігіттері. Сол үшін осыған дейін де қудалау көрген. Кезекті түрме жазасы қатері төніп тұрғандықтан, сауда жасап жүрген жерінен бері қашып өткен. Тіпті өздерінің ауылдарына бармастан келген. Бейбіт, тыныш заманда бала-шағасын, отбасын тастап, кім қашады?! Бастарына өлім қаупі төніп тұрған соң ғана бас сауғалап, Қазақстаннан пана сұрап келді. Ол жақта екі миллион қазақ Қазақстанды өз Отаным деп санайды. Бізді тек жасанды шекара сызығы бөліп тұр. Әйтпесе Қазақстан мен Қытай қазақтарының арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Көп адам қашып келудің жолын таба алмай отыр, әйтпегенде ол жақта қазақ қалмас еді.
Бүгінгі жағдай – бір-екі адамның тағдыры емес, бұл бүкіл елдің тағдыры. Халықтың басына келіп тұрған нәубет. Бейжай қарап отыратын болсақ, ол жақтағы бүкіл қазақтан айырылып қалуымыз әбден мүмкін. Қытайдағы аз ұлттарға қатысты саясат тоқтамайынша, осындай жағдайлар қайталанып тұрады. Алдағы уақытта Қастер мен Мұрагерге қатысты сот әділ шешім шығарады деген ойдамыз.
СҰРАҚ-ЖАУАП
– Осы мәселеге қатысты үкіметке арызданасыздар ма?
Жанболат Мамай:
– Иә, біз қазір арыз дайындап, қол жинап, үкіметке жолдаймыз. Осы екі азаматқа қорған болу – бір ғана топтың бастамасы емес, жалпы халықтың ісі болуы тиіс. Сондықтан Қастер мен Мұрагердің ісіне етене араласып, қоғамдық жұмысты қолға алмақшымыз. Ендігі кезекте сот процесін бақылауға алатынымызды мәлімдейміз. Екі қандасымызды Қытайға беру қаупі болған жағдайда, наразылық шараларын өткізуге де дайынбыз.
– Шекара бұзған азаматтар қайтарылмай, елде қалып жатқан жағдайда, олардың Қытайда қалған отбасылары не болмақ?
Төлеген Жүкеев:
– Жасыратын несі бар, Қытай бізден де өткен авторитарлы мемлекет. Қытай да біз сияқты тек бір ғана партияның идеологиясындағы ел. Ол идеологиямен келіспейтіндермен не болатыны баршаға мәлім. Осы жағдай қашып кетем дегеннің бәріне сабақ болмақ. Сондықтан біз де Қытай алдында азаматтық қоғам болып басымызды имейтінімізді және бауырларымызға қорған бола алатынымызды көрсете білуіміз керек.
– Осыған дейін ҚР ҰҚК үлкен мәлімдемелер жасамай келген. Осы мәлімдеменің астарында не жатыр?
Жанболат Мамай:
– Біз де осы жөнінде ойландық. ҰҚК басшылығының осындай мәлімдеме жасауы бүгінгі билікке тән әрекет емес. Ашықтан-ашық Қастер мен Мұрагерді және шекараны бұзған басқа да азаматтарды Қытайға қайтаруымыз мүмкін деп айтқан сөзінен қоғамнан қолдау күтіп отыр ма деген ой туады. Өйткені, көріп отырғанымыздай, Қытай біздің елдің экономикасына кіріп, ықпалы күннен-күнге күшейіп келе жатыр.
Оның үстіне ұрлық-қарлыққа жақын шенеуніктеріміз есепшоттарын Қытайдың банкттерінде ұстайды деген ақпарат тарап жүр. Яғни, Қытай билігінің біздің елдің билігіне ықпалы өте күшті. Бұл қатерлі жағдай. Тоқаевтың немістік Deutsche Welle-ге берген сұхбаты осыны анық көрсетіп тұр. Ақорда болсын, «Кітапхана» болсын, Қытайға тәуелділігінің артып келе жатқандығын көрсетеді. Билік тәуелсіз елдің басшылығы сияқты қандай да бір қазақтың азаматын қайтарудан бас тартамыз деген мәселені ашық айтуы тиіс.
Төлеген Жүкеев:
– Иә, бұл терең сұрақ. Бұрын арнайы қызмет тарапынан бұндай мәлімдемелер болған емес. Әлі сот шешімі шықпағанын ескерсек, мүлде таңқаларлық жағдай. Бұл бекерден-бекер емес деп ойлаймын. Билік өзі айта алмаған дүниелер болып жатса, қоғамға, халыққа жүгінетін кездері болады. Мәлімдеменің астары солай да болуы әбден мүмкін. Бұл – қоғамдық пікірді қалыптастыру және тамыр басу әрекеті.
Жағдайды өршіктірмей-ақ айтайын. Кейде шешімін таппаған күрделі мәселелер бірінің үстіне бірі үйіліп, бір ғана оқиға жаппай бас көтеруге әкеледі. Естеріңізде болса, жер мәселесіне қатысты жағдай дәл осылай басталған. Заңды талқылау мен бекіту барысында халық үн қатпай қалды. Ал жерді шетелдіктерге жалға беру мәселесі қарастырылғанда, халық көтеріліп кетті. Өйткені халықтың шыдамының жеткен жері сол болды. Адамдар биліктің бітпейтін өтірігі мен сатқындығынан әбден шаршаған. Атырауда бірнеше мың болып шыққан халықты еліміздің бүкіл аймақтары қолдады. Өйткені жер мәселесі халық үшін киелі дүние. Кім шақырса да, адамдар жайдан-жай митингіге шықпайды. Олар тек ең өзекті, жанына бататын мәселеге келгенде ғана көшеге шығады. Бұл біздің қоғамға ғана тән дүние емес, бәрінде осылай.
Сайрагүлдің тағдыры мүлде жанға батады. Оның оқиғасы әр қазақты қорлап, абыройымызға дақ түсірді. Өйткені біз пана сұраған анаға қорған бола алмадық. Ол өз Отанында қалғысы келген. Ал қазір эмигрант болып, Швецияда жүр. Болашақта Сайрагүл елге оралып, әділеттілік орнап, біз өзімізді ақтап шығамыз деген үмітім зор. Қазіргі таңда саяси көзқарастарымызға, ұлтқа, тілге қарамастан, біз Қазақстанды мекен еткен біртұтас халық бола білуіміз қажет. Егер біз осы екі жігітке араша түсе алмасақ, кейін өзіміздің тәуелсіздігімізді жоғалтамыз. Осылай жалғаса берсе, үнсіз тобыр болып қаламыз. Оған жол беруге болмайды!
Біз осы бастамамызды саяси ұпай жинау үшін жасап жатқан жоқпыз. Өзімізге қажетті қолды онсыз да жинауға қауқарымыз жеткілікті. Осы жағдайдан біз тек азаматтық күштердің бірігу мүмкіндігін көріп тұрмыз. Біз Қытай үрейін ушықтырайық деген мақсат қойып тұрған жоқпыз. Қытай – терең тарихы бар, құдай қосқан көрші ел. Қатынасымыз да жақсы. Бірақ өзіміздің ұлттық мүдде мен тәуелсіздіктен артық ешнәрсе жоқ екенін ұмытпаған жөн.
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»