Белгілі жазушы-публицист Марат Тоқашбаев Алматыда өткен ІІІ Халық құрылтайда «Ресейдің Қазақстандағы экспансиялық саясаты» деген тақырыпта баяндама жасады.
Экспансия дегеніміз – бір мемлекеттің басқа мемлекеттерге, олардың территориялық аумағы мен нарықтық кеңістігін басып алу үшін жүргізетін саяси және экономикалық ықпалы. Бұл жерде әңгіме Ресей Федерациясының Қазақстанға қатысты экспансиясы туралы өрбімек.
Саясаты дұрыс елдер ең алдымен көршілерімен тату тұрады. Ал біз Ресейдің соңғы жылдарда көрші Балтық елдеріне, Молдова, Гүржістан, Украина мемлекеттеріне қарсы дұшпандық әрекеттерін көріп отырмыз. Әсіресе Украинаның Донецк және Луганск облыстарының бір бөлігін басып алып, сепаратистік аумақтар құрғаны Ресей елін әлемдегі зұлым (изгой) елдердің қатарына қосты. АҚШ бастаған бүкіл Батыс елдері Ресейге экономикалық, саяси санкциялар салып тастады. Әлі де салынып жатыр.
Сол сияқты Мемлекеттік думаның Жириновский, Никонов сияқты депутаттары Қазақ жеріне көз алартып жүргені қазақ жұртының да ашу-ызасын туғызып отыр. Орыс мемлекеті – кезіндегі Ресей империясынан кейін, «Совет Одағы», одан соң «Ресей Федерациясы» атанса да, саясаты өзгерместен тек ХХ ғасырда, яғни 1901 жылдан 2000 жылға дейін 44 рет әскери соғыс қимылдарын жүргізген.
Қазақстан мен Ресейдің 7 мың шақырымға созылып жатқанын ортақ шекарасы бар. Оны әскермен жабу да, Қытай қорғаны сияқты қорған тұрғызу да мүмкін емес. Яғни біз тату көрші болуға тиіспіз. Қазақ елінің тікелей Ресей халқына өкпе-реніші жоқ, бірақ Ресей мемлекетінің агрессияшыл саясатына наразылық үлкен.
Ресей елі СССР ыдыраған соң, әсіресе билікке Путин келгеннен кейін, демократиялық құндылықтарды дамытудың орнына империялық астамшылдыққа бой алдыртып кетті. Бұрынғысынша «русский мир» әлемін тірілту, Кеңес Одағын мүмкіндігінше қалпына келтіріп, көрші елдерге үстемдігін орнату – Ресейдің сыртқы саясатының жария етілмейтін басым бағыттарының қатарында.
Патшалық Ресей бөтен жерлерді басып алып, қоластына бағындырса, Совет Одағы ұлттық республикаларға билік жүргізді. Қазіргі путиндік Ресей «орыс әлемін» жеңіс ұрандарымен жандандырғысы келеді. Сол жолда 1941-1945 жылдарда өткен герман-совет соғысындағы жеңісіне тамсанып, оны өз идеологиясының агрессиялық насихатына жалау етіп алды. Соның салдарынан сол соғыстың архивтік құпия деректері әлі күнге ашылмай келеді.
Сөз арасында айта кетейін, Германияның Екінші жаһан соғысындағы күллі адам шығыны 8,5 миллион болса, шығыс майданда, яғни Совет Одағымен ұрыстарда 5,5 млн адамынан айырылды. Ал ССРО Мемлеттік жоспарлау комитетінің 2018 жылы кездейсоқ жария болып кеткен ақиқат деректерінде Совет Одағының адам шығындары 47 млн болғаны көрсетілген. Әскери шығындары 19 миллион. Бір фашист солдатын өлтіру үшін, СССР 9-10 адамын құрбандыққа берген.
Бірақ соған қарамастан, ресейліктердің «Спасибо деду за Победу», «На Берлин!», «Можем повторить!» сияқты агрессиялық ұрандары империялық идеологиясын жалғастырып жатыр. Осы саясаттың салдарынан генерал Власовтың армиясындағы марапат белгісі – «Георгиев лентасы» орыс патриотизмінің белгісіне айналып кетті. Еліміздегі Ресейге бүйрегі бұратын орыстілді азаматтардың көбі көліктеріне осы лентаны тағып жүретіні білгілі.
Жыл сайын 9-мамыр қарсаңында «Бессмертный полк» акциясы тықпаланады. Оған өкінішке қарай Алматы қалалық ауған соғысы ардагерлерінің бірлестігі сияқты ұйымдар қолдау білдіріп жатады.
Ресейдің НОД «Ұлттық азат ету қозғалысы» деген саяси ұйымы бар. Ол «русский мир» идеясының рухани жоқтаушысы. Қазақстанда НОД ұйымдастыратын сепаратистік пиғылдар жиі көрініс береді. Олар «Қазақстанды мойындамаймыз» дейді. НОД филиалы Қапшағайда, Павлодарда, Өскеменде, Қостанайда жұмыс істейді. «Бессмертный полк» штабтары солардың ұясы. Бұларды Казачество қолдайды. «Кустанайское казачее войска», «Семиреченское казачьее войска» деп тіркелген. Айына екі рет атыс алаңына, стрельбищеге барады. Офицерлерінің бірқатарында қос азаматтық бар. Мұның бәрі Ресейдің ресми органдарының үнсіз қолдауымен жүзеге асырылып жатыр.
Ресейдің әлдеқайда күрделі экономикалық экспансиясы – Еуразиялық экономикалық одақ. Бұл одаққа мүше елдер арасында өзара үлкен нарық болады, оған қатысушылар пайда көріп, қарық болады деп құрылған. Мақсат – тауарлардың, жұмыс күшінің, қызметтер мен капиталдың, яғни төрт қозғалыстың еркіндігін қамтамасыз ету болатын. Сөйтіп, 2014 жылы Қазақстан, Ресей, Қырғызстан, Беларусь, Армения елдері экономикалық тұрғыдан бірігіп, жұмыс істеуге қол қойған.
Алайда іс жүзінде осы ұйымның ЖІӨ-нің 87 пайызын құрайтын Ресей бұл экономикалық одақты саяси мақсатта пайдалануға үнемі тырысып келеді. Әлсін-әлсін Ресей тарапынан ортақ валюта жасау, Еуразиялық парламент құру туралы ұсыныстар жасалып жатады. Өмірдің өзі көрсеткеніндей, бүгінде Ресей тауарлары Қазақстан сауда орындарының сөрелерінде сіресіп тұр. Ал Ресей тарапының қолдан жасалған бюрократтық кедергілері салдарынан қазақстандық тауарлар Ресей нарығына өте алмайды.
Экономикалық сарапшылар Ресей Еуразиялық экономикалық одақта жетекші рөл атқарады және негізгі пайданы да сол көреді деп санайды. Бұл пікір ақиқатқа әбден жақын. Өйткені ЕАЭО оған мүше елдердің автоөндірісі дамыған Жапония, Германия елдерінен әкелінетін көліктердің кеден салықтарын аспандатып жіберді. Сөйтіп, мүше елдерді өнімдерінің сапасы төмен Ресей автопромына байлап қойды.
Қазақстан 2015-20 жылдар аралығында Еуразиялық экономикалық одақ шеңберіндегі саудадан 44 млрд доллар жоғалтқан. Қазақстан соңғы бес жылдың ішінде одаққа кіретін төрт мемлекетке бар-жоғы 32 млрдқа жуық доллардың тауарын өткізсе, ал Қырғызстан, Ресей, Армения, Беларусь елдерінен, әрине Ресейден басымдықпен Қазақстан нарығына 76 млрд доллардың тауарлары еркін енген. Міне, арадағы айырмашылықты қараңыз. Негізінен, Қазақстан нарығынан сырттан қаптаған импорттық тауарларды көресіз. Сөйтіп 44 млрд доллардың зиянын шегіп отырмыз.
Кейбір басылымдардың жазуынша, 2020 жылы Қазақстан Тұрақты даму рейтингі бойынша Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің ішінде Ресей, Қырғызстан, Беларусьтан кейінгі орында, Армениядан ғана сәл жоғары тұр. Негізі, біздің билік еліміздегі мықты экономист сарапшылардың пікіріне мойын бұрғысы келмейді.
Мысалы, осыдан бес жыл бұрын экономика ғылымының докторы Тоқтар Есіркепов: «Біз Еуразиялық одақтың зиянды жақтарын сезініп үлгердік. Рубльдің арзандауынан біздің кәсіпкерлердің жан даусы шығып жатыр. Кәсіпкерлер кедендік шекараларды уақытша болса да, жаба тұруды сұрап отыр. Екіншіден, Ресей тауарларын кіргізуді тоқтатып, өзімізде бар ұқсас тауарларды елімізге әкелуді тоқтату не оларға квота қою мәселесін көтеру керек» деген еді.
Расында да, қазіргі уақытта Еуразиялық экономикалық нарықта Ресей тарапы қожайындық жасап отыр. Мәселен, өткен жылы Қазақстанның мыңдаған тонна қызанақтарын шекарадан өз еліне өткізуге тыйым салып, біраз уақытқа дейін рұқсат бермей қойды. Қаншама диқанның еңбегі еш, тұзы сор болды. Сонда қалай, олардың тауарлары Қазақстан нарығына еркін кіреді де, біздің тауарлар Ресейге өте алмай, отандық фермерлер шығынға батады. Әділі, бұдан бес жыл бұрын экономистер айтқан пікірге құлақ салынуы керек еді.
Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдердің ішінде, әсіресе Ресей соңғы жылдары Қазақстаннан келетін тауарларға шектеу қойып тастады. Әрине, бұған «коронавирус кінәлі» деп айта салуға болар. Бірақ 2020 жылғы көрсеткішке назар аударсақ, Қазақстанның Ресейге экспорты 13,2 пайызға төмендеген. Өткен жылы мырыш – 37%, мыс – 13,1%, тас көмір – 15,2%, табиғи газ – 47,6%, алюминий – 30%, қара металл сынығы – 53,7%, мұнай өнімдері – 47,2%, хром 51,4 пайызға азайған. Түскен пайданың 85 пайызы Ресейге тиесілі. Қалғаны Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан мен Армения арасында бөлінеді. Елімізді қанау үшін құрылған осындай одақтың не қажеті бар? Сондықтан Қазақстан мұндай әуресі көп, пайдасы жоқ одақтан бас тартуы керек!
Экономикалық тақырып болған соң, Қазақстанда салынуы ықтимал АЭС мәселесін де қозғай кетелік.
Соңғы жылдарда Қазақстанда АЭС салу мәселесі жиі көтерілетін болды. Бұған Қазақстанда Атом электр стансасын салуға айырықша ынталы Ресей мұрындық болуда. Қазақстандық билік те бұған кет әрі емес, оң иығын беріп тұр. Билік қоғамдық жұртшылықтың наразылығын ескере отырып «Мәселені зерттеу керек, қайда салынатындығын анықтау керек» деген тәрізді алдарқату амалын қолдануда.
Арнайы құрылған Үкіметтік комиссия 2014 жылы АЭС салатын екі орынды анықтады. Бірі Шығыс Қазақстан облысындағы Курчатов қаласы болса, екіншісі Алматы облысындағы Балқаш бойына орналасқан Үлкен ауылы. Құрылыс 3-5 млрд долларға түседі деп белгіленілген. Ресейдің мақсаты белгілі – Қазақстанды уыстан шығармау. Ал біздікілерге не жорық?!
Әлемде бұрын АЭС энергетикалық тығырықтан шығаратын бірден-бір жол ретінде кеңінен тарай бастаған. Алайда Чернобыль мен Фукусима-1 стансаларындағы апаттан соң, бүкіл әлем ядролық энергетикадан бас тартып, қуат көздерінің қайталама түрлеріне, яғни Жел мен Күн энергетикасын пайдалануға басымдық бере бастады.
Бұрын әлемде 31 мемлекет АЭС қуатын пайдаланса, қазір одан бас тарту құбылысы етек алып барады. Ең алдымен Италия өз еліндегі барлық АЭС-ті пайдаланудан бас тартты. Оған ілесе Бельгия, Германия, Испания, Швейцария, Тайвань ядролық энергетикадан біртіндеп бас тарту саясатына көшті. Нидерланды мен Шведия да атом энергетикасынан безіп отыр. Австрия, Куба, Ливия, КХДР, Польша экономикалық, немесе техникалық себептермен ядролық энергетика жоспарларын үзіп, АЭС құрылыстарының басталған жұмыстарын тоқтатты. Әлемде 440 ядролық реактор болса қазір соның 164-і жабылды.
Бұрын ядролық энергетикасы мүлде болмаған, АЭС салуды енді ғана көздеп отырған Австралия, Азербайджан, Гана, Грекия, Грузия, Дания, Ирландия, Латвия, Лихтенштейн, Люксембург, Малайзия, Мальта, Жаңа Зеландия, Норвегия, Португалия, Филиппин елдері ядролық жобаларын кері ысырып, сала бастаған АЭС құрылыстарын тоқтатты. Атом энергетикасы саласындағы АҚШ, Ұлыбритания, Франция мен Германия сияқты көшбасшы елдер өз елдеріндегі АЭС санын қысқартуды көздеп отыр. МАГАТЭ-нің болжамдарына қарағанда ядролық қуат өндірудің шырқау шыңы 2006 жылдан кейін жаһандық энергетика өндіруде ядролық үлес 17 пайыздан азайып, біртіндеп 6 пайызға түседі деп күтілуде.
Міне, осындай әлемдік деңгейде ядролық қуат көздерінен бас тарту үрдісі белең алған тұста Қазақстан билігінің АЭС салуға мүдделі болуы таң қалдырады. Сөз жоқ, бұл жерде Ресейдің мүддесі жоқ деп айта алмайсың.
Белгілі энергетик әрі экономист, KEGOC-тың экс-басшысы Әсет Наурызбаев: «Қазақстанға төніп тұрған электр қуатының тапшылығы жоқ!» дейді. Қазіргі таңда еліміздің энергетикалық жүйесі негізінен көмір, газ және су электр стансаларынан тұрады. Қайталама энергия көздерінің қуаты небары үш пайызды ғана құрайды. Жел және Күн энергетикасының дамуына бізде мүмкіндік орасан. Ең арзан қуат көзі – Күн! Әлбетте, электр қуатына сұраныс өсе түсетіні анық. Егер біз қайталама қуат көздерінің мөлшерін 15 пайызға жеткізсек Атом электр станасасының қажеті болмай қалады.
Қызық болғанда Қазақстан Үкіметінің 2030 жылы қайталама энергия көздерінен алынатын қуат мөлшерін 30 пайызға, 2050 жылы 50 пайызға жеткіземіз деген жоба-жоспары да болған. Осындай дені дұрыс бағыт тұрғанда Үкіметтің АЭС салуға ойысуы бұл ең алдымен Ресейдің көңілінен шығуға деген құлдық психологиядан туындаса керек. АЭС салынатын болса оны әрине Ресей салады. Оны салатын да, кейін қызмет ететін де ресейлік мамандар болады. Бұл еліміздің ұлттық қауіпсіздігі үшін өте қауіпті. АЭС тұтқасын экспансиялық пиғылы басым доссымақ елге ұстату Қазақстан тәуелсіздігімен қоштасу деген сөз.
Шын мәнінде көріп отырғандарыңыздай, Қазақстанда АЭС салудың мүлде қажеті жоқ! Бар болғаны баламалы энергия көздерінің, Жел және Күн энергиясының орасан мүмкіндіктерін ұтымды пайдалансақ жетіп жатыр.
Енді Ресейдің әскери экспансиясы туралы сөз еткім келеді. Тәуелсіздік алғанымызға 30 жыл өтсе де, Қазақстан аумағында Ресейдің бес әскери ғылыми-зерттеу және сынақ полигондары жұмыс істеп тұр. Ол аумақтар жалға берілсе де, жалдық ақысы көбіне Қазақстанға қару-жарақтың Ресейдің ішкі бағасымен сату есебінен өтеледі. Бұл Қазақстан мен Ресейдің қорғаныс саласындағы ынтымақтастығы деген желеумен жүзеге асып жатыр. Екі елді Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымына мүшелік, әскери білім, әскери қару-жарақ саудасы, бірлескен жаттығулар өткізу, ортақ әскери әуе қорғанысы сияқты нәрселер біріктіреді.
Екі елдің арасында 1994 жылы жасалған әскери ынтымақтастық туралы, 2013 жылы жасалған әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы, 2004 жылы жасалған Байқоңыр туралы келісім-шарттар бар. Бұған қосымша 2013 жылы жасалған екі елдің арасында әскери әуе қорғанысының біртұтас өңірлік жүйесін қалыптастыру туралы келісім де бар. Бірақ осы шарттардың өзінен Ресейдің үстемдік пиғылы көрініп тұрады. Яғни соғыс жағдайында Қазақстан аспанын Ресей қорғайды! Ал агрессия Ресей тарапынан болса өзімізден басқа елімізді кім қорғайды?
Енді сол бес полигонның жағдайын айта кетейін.
Сарышаған полигоны. Балқаш жағалауындағы бұл полигонда жауынгерлік зымыран кешендері сыналады. Сарышағанда Ресей қарулы күштері ғарыштық әскері 3-ші жеке ракеталық-ғарыштық қорғаныс армиясының жеке радиотехникалық торабы орналасқан. Онда Сарышағанда сыналған жауынгерлік зымыран кешендерінің техникалық параметрлері тіркеледі.
«Тайсойған» полигоны. Атырау облысындағы 1949 жылдан жұмыс істейтін бұл полигонда ұзақ жылдар ядролық сынақтар жүргізіліп келді. Жарылыстар 500 метр тереңдікте жасалатын. 1966 -1977 жылдары мұнда 24 ядролық сынақ жасалды. Бұл өңірде бүгінде онкологиялық және псхологиялық дерттер ушығып тұр.
«Байқоңыр» ғарыш кешені. Бұл Қызылорда облысындағы обьект әлемдегі стратегиялық мақсаттағы аса үлкен әскери нысан болып табылады. Ресей онда зымыран-тасығыштардың барлық түрлерін ұшырып отыр. Ресейлік «Протон» аппаратарының апаттары да мұнда жиі орын алады.
171 авиациялық комендатура. Қарағанды қаласындағы бұл комендатура тыл сұраныстарын қамтамасыз етуге және «Байқоңыр» айлағынан ғарыш аппараттарын ұшыру мен қондыру кездерінде іздестіру-эвакуациялау жұмыстарымен айналысады.
Бұған Ресей Қарулы Күштері Көлік авиациясының Қостанай қаласында жеке полкін де қосайық. Бұдан өзге Ресейдің «Оңтүстік трассасы» аясында Қазақ жерінде тағы екі әскери базасы бар. 4-ші мемлекеттік орталық полигоны. Оның Батыс Қазақстан облысында бірнеше нысандары бар. 929-шы мемлекеттік ұшу-сынақ орталығы. Бұл полигонның нысандары Атырау мен Батыс Қазақстан облыстарында орналасқан. Аталған полигон онда 1995 жылдан бері тұрған ресейлік зымыранға қарсы А -135 қорғаныс жүйесінде сынақтар жүргізу үшін пайдаланылады. Мұның бәрі «Капустин Яр», «Төретам» («Байқоңыр»), Сарышаған және Камчаткадағы «Кура» полигондарын қамтитын «Южная трасса» желісін құрайды.
Кеңес Одағы ыдырағанға дейін Қазақстанда оның аумағының 7 пайызын қамтитын аса ірі сегіз сынақ полигоны болған. Бүгінгі таңда Ресей полигондары Қазақстанның 11 млн гектар жерін қамтып отыр. Бұл ел аумағының 5 пайызын құрайды. Онда тек Ресей заңдары ғана үстем.
Сондықтан Ресей Қарулы күштерінің Қазақстандағы әскери базаларының саны біртіндеп азайтылуға тиіс!
Сондай-ақ «Байқоңыр» ғарыш кешенінен ұшырылатын «Протон» зымыран тасығыштарының зиянды гептилді отын ретінде пайдалануы қазақ топырағының экологиясына, флорасы мен фаунасына орасан зиянын тигізіп отыр. Сондықтан гептилді пайдалануға тыйым салынуы керек!
Енді Ресейдің Қазақстандағы ақпараттық экспансиясына келейік. Қазіргі таңда Қазақстанның ақпараттық кеңістігінде ресейлік контент басым. Бұрынғы премьер Кәрім Мәсімовтің «Қазақстан халқының 55 пайызы Ресейдің ақпарат кеңістігінде өмір сүреді» деген бір сөзі бар еді. Дәл қазір бұл көрсеткіш ұлғая түспесе, кемімегені анық. Бұл экспансия телевидение саласынан айқын көрінеді. Біздің билік ресейлік «Россия-1», Россия-24», «НТВ», «Рен ТВ», «СТС» және «ТНТ» телеарналарына жол ашып қойған. Шекаралас облыстарда көрерменге көрші елдің өңірлік телеарналары тықпаланады. Ресейлік үлеспен жұмыс істейтін «Евразия» арнасы кез келген мәселеге Мәскеу призмасынан баға береді.
Қазақстан аумағындағы газет-журнал дүңгіршектеріне қараңыз, «Коммерсант», «Известия», «Аргументы и Факты», «Комсомольская правда», «Московский комсомолец» сияқты ресейлік басылымдарға, Ресейде шығатын глянц-журналдарға толы. Ол жерден қазақ тіліндегі басылымдарды сирек көресің. Ғаламтор кеңістігінде де орыстілді сайттар басымдыққа ие.
Ресейдің ақпараттық экспансиясына тосқауыл қою туралы қаншама рет айтылса да бұған билікте ешкім мән беріп жатқан жоқ. Ал оған бақылау жасау, экспансиялық ықпалды азайту қазір күн тәртібінде тұр.
Цифрлық даму туралы. Таяуда Қазақстан тарапы цифрлық Үкіметтің платформасын жасау үшін СБЕР компаниялар тобын серіктес ретінде таңдапты. Сбер деп отырғанымыз атын 2020 жылы өзгерткен «Сбербанк». Ол активі 13 млрд доллардан асатын ресейлік ең танымал бренд. Технологиялық тұрғыдан «Сбер» өте озық. Қазақстан ол әзірлеген платформаны пайдаланатын болса, ондағы деректер Ресей билігіне алақанға салғандай көрініп тұрады. «Жаман айтпай жақсы жоқ» демекші, Ақорда мен Кремль арасында алакөздік туа қалса, бұл Кремль қолына көзір ұстатқанмен бірдей. Анау-мынау шпионның қолынан келмейтін істі «Сбер» «ойнап отырып» атқарып, құпия деректерді ФСБ-ға жіберіп отыратынына еш күмән болмасын. Ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан бұл жол беруге болмайтын қадам! Сондықтан Қазақстан Үкіметін мұндай жобадан бас тартуға шақырамыз!
Түркия елінің сегізінші президенті Тұрғыт Өзал 1993 жылы Қазақстанға келген сапарында жап-жас Ақпарат министрі Алтынбек Сәрсенбаевқа: «Алтынбек інім, сендер азаттық алдыңдар, шүкір, сан ғасыр бабалар аңсаған күнге қол жеткіздіңдер, енді осы мемлекеттіліктеріңді нығайтуды ойлаңдар, орыспен қосақталып жүре бермеңдер. Сендер бөлек мемлекет болып қалыптасамыз десеңдер, Ресейден іргелеріңді аулақ ұстаңдар. Рас, бір кезде құдай орыспен қосақтап қойды, орыспен араларыңда тарихи байланыс терең, олармен тым астасып кеттіңдер, бірақ алған елдіктеріңді баянды қылғыларың келсе, сендерге осы байланысты өз қолдарыңмен үзу керек. Онсыз болмайды, інім, ол жерден қан сорғалауы мүмкін, бірақ сендер сол қанды жуып тастап, қанның тоқтағанын, ауырған жараның басылғанын күтіп, ол тамырды тағы үзулерің керек, аурудан жандарың шығып кетсе де, ол тамырды үзе берулерің керек, үзе берулерің керек. Сендер тек солай ғана бөлек мемлекет боп қалыптасасыңдар» дегені бар. Бұл халыққа да, билікке де ой салуы тиіс!
Қорыта айтқанда, Қазақстан Ресеймен достық қарым-қатынасты сақтай отырып, ұлттық мүддеміздің аяққа тапталмауына мән беруі керек. Бізге ағалық үстемдік көрсететін ел емес, паритеттік тұрғыда тең құқылы әріптес қажет. Ресеймен байланыстың барлық деңгейінде осы қағида сақталғаны дұрыс. Достық пейіл жақсы, ал тәуелсіздік бәрінен қымбат!
Общественная позиция» (проект «DAT» №45 (597) от 01 декабря 2021 г.