Шыңжаңдағы саяси тәрбиелеу лагерьлері жөнінде шындықты халықаралық қауымдастыққа жайып салған Қытай қазағы, қазір Швецияда тұратын Сайрагүл Сауытбай АҚШ мемлекеттік департаментінің «Батыр әйелдер» халықаралық сыйлығын (Annual International Women of Courage) алды. Еске сала кетейік, Сайрагүл Сауытбай – АҚШ мемлекеттік департаментінің бұл сыйлығын иеленген екінші қазақ қызы. 2018 жылы «Халықаралық батыр әйелдер» сыйлығына қазақстандық адвокат Айман Омарова ие болған еді. АҚШ мемлекеттік департаменті бұл сыйлықты бейбітшілік, әділдік, адам құқығы, гендерлік теңдік, әйелдер құқығы үшін күресіп, өмірін қауіпке тіккен әйелдерге береді. Біз АҚШ-та сапарда жүрген Сайрагүл Сауытбайға хабарласып, телефон арқылы білген мән-жайдың нұсқасын оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.
– Сайрагүл, халықаралық сыйлық алуыңызбен құттықтаймыз! Сыйлықты Американың бірінші ханымы Мелания Трамп пен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Марк Помпеоның өзі тапсырғанын желідегі ақпарат арқылы көрдік. Алғашқы әсеріңіз қандай болды?
– Рахмет! Дегенмен әйел адам батыр болғаннан бұрын, ана болғанын қалар едім. Бала тауып, отбасы ошағының жылуын сақтау – ананың асыл парызы. Бірақ менің «батырлығым» тағдырдың басқа салған тәлкегінен туған, амалсыз болған батырлық еді.
Маған берілген бұл сыйлық – қазақ деген қасиетті ұлтқа берілген сыйлық! Әлем халықтары демократияны, бостандықты, еркіндікті шексіз сүйетіндігін білдім. Бәрінің де геноцид, фашистік жауыздыққа қарсы екеніне көзім жетті. Демократиялық мемлекеттер – ақиқатқа, әділетке жету үшін құрылғанын сездім. Маған берілген сыйлық – қазақтың Қытай қасіретіне қарсы ерік-жігерін қолдаудың әлемдік, халықаралық белгісі деп білем!
Осындай марапатқа ие боламын деп ойламаппын. Бірақ менің миллиондаған халықтың мүддесін қорғау жолындағы күресімді АҚШ үкіметі мен барша әлем жоғары бағалаған екен. Марапаттау рәсімі кезінде Помпео мырза: «Сайрагүл Сауытбайға бас иеміз. Ол бұрын дәрігер болған, шындықты айтқаны үшін отбасынан ажырап, қамалып, қысым көрді, өлім жазасына кесілуі де мүмкін еді. Ол – Қытайдың коммунистік партиясының Шыңжаңдағы мұсылмандарға қарсы қысымы жайлы ашық айтқандардың бірі. Сайрагүл Сауытбай қорықпай Шыңжаң лагерьлері туралы ақпаратты айтты және қазір де лагерьде қамалып шыққандар мен олардың туыстарына қамауда көргендерін ашық айтуға жігерлендіріп жүр», – деді. Көрген қорлығымның бір өтеуі сияқты болған осы сөзге көңілім көтеріліп қалды…
– Біз соққан телефонға бұрылуға мұршаңыз болмағанына қарағанда, АҚШ сапары қарбалас болып жатқан сияқты ғой…
– Иә, дәл айттыңыз. Батыстағы, АҚШ-тағы 30-40 мемлекеттің телеарналарына үзіліссіз сұхбат беруден мойын бұра алмадым. Сол сұхбаттарымда Қытайдың геноцидтік саясатының құрбандығына ұшыраған миллиондаған халықтың зарын әлемге естірттім. Шыңжаңда өзім куә болған жағдайды баяндап, Қытай билігінен аз ұлттарды қуғын-сүргінге салуды тоқтатуды талап еттім. Әлемдік қауымдастықтан тауқыметке тап болған халықты бостандыққа шығаруға көмектесуін сұрадым.
– Марапат тапсыруға дейінгі сізге қатысты кейбір жағдайларды сұрауға тура келіп тұр. Бізге жеткен бейресми хабарға ден қойсақ, АҚШ-тағы Қазақстанның елшілігі сізді өз пайдаларына «иемденгісі» келген сияқты…
– Мен Вашингтонға келгенге дейін, осы шараны ұйымдастырушылар мені Шыңжаңнан келгенімді, қазіргі кезде Швецияда тұратынымды, ұлтымның қазақ екенін айтып, алдын ала таныстырды. «Иемденеміз» дегендерге жол бергізбейтінім аян. Егер Қазақстанның азаматы болсам, халықаралық ұйымның төрінде мақтанып тұрар едім ғой… Ізімді аңдып, қайда барсам, сонда барып, сөзімді тыңдап, қисынсыз сұрақтар қойып, мысымды баспақ болғандарға не дейін? Осындай тірлікке мән беріп, сөз қуатын болсам, бағыт-бағдарымнан адасып кетер едім. Олардың әрекетін өздерінің арына тапсырдым.
Шын мәнінде мен ұлтым қазақ болғаныммен, Қазақстанда тоғыз ай түрмеде жатып, қорлық көргенім болмаса, Қазақстан азаматы емеспін. Кезінде қиын тағдырды басымнан өткізгенде, мен үшін бір ауыз сөз айта білмеген Қазақстанның АҚШ-тағы елшілігіне не айтуға болады?..
– Сізге қандай мәселені айту керек, нендей жағдайды қозғамау жөнінде кеңес айтқандар болды ма? Себебі Қытайдағы қазақтардың, аз ұлттардың басына түскен қиындықты Қазақстанда жүргенде айтуыңызға тыйым салынған еді ғой…
– Америкаға келген бетте біраз қиындықтар туындады. Дегенмен ұйымдастырушылар дер кезінде бұл қиындықты өздері шешті, ары қарай жақсы болды. Аудармашы қазақтың жігіті мен қызы ағылшын және басқа тілдерге де өте жетік екен, жан-жақты көмек қолдарын созды. Маған ақыл-кеңес айтқан болып, «нені айту керек, нені айтпауым керек» деген мәселені Швецияда жүрсем де, ескертіп, тыйым салуға тырысатындар бар, бірақ олар аузымды жаба алмайды. Себебі менің айтып жүргенім өз басымның мәселесі емес, қасірет көрген қазақтың жағдайы.
Айтпақшы, сыйлықты алған кезде алғыс айтқан жоқпын. Сасқалақтап жүріп, ұмытып кеткендіктен емес, себебі алғыс айтатындай үлкен нәтижеге қол жеткізе алмадым. Ұлттың жалпы тағдыры шешілген жоқ, Қытайдағы қазақтар фашистік геноцидтен құтылған күні алғысымды алақайлап тұрып айтамын. Бұл марапат маған мойныма үлкен жүктің артылғанын, күрестің енді ғана басталғанын білдіріп отыр. Жүктелген – салмағы ауыр міндет, ұлт мүддесі алдындағы үлкен борыш, жауапкершілік. Осы міндетті толық атқарып, ұлтымның толыққанды еркіндік алып, қазақ – қазақ қалпында сақталуы үшін, жеңіске жеткенше күресім тоқтамайды.
– АҚШ билігі, жалпы Батыс елі Шығыс Түркістандағы қазақтардың жағдайынан қаншалықты хабардар екен?
– Сыйлықты алған соң, лауазымы биік тұлғалармен кездестім, барлығының атын, атқарып отырған қыметін алдағы уақытта айтармын. Кездесулер өте сәтті өтті, қолынан үлкен іс келетін, нақты жұмыс істейтін, мықты азаматтар екен. Алдағы уақытта жақсы жаңалықтар мен өзгерістерге қол жеткізетінімізге кәміл сенемін. Көзқарастары айқын. Қытай компартиясы жауыздық саясатын жергілікті жердегі халыққа ғана емес, жан-жағына да үлкен қауіп әкелгенін біліп отыр, сондықтан үлкен жұмыстар жасалатыны белгілі болды. Менің сыйлық алғанымнан гөрі, осы азаматтардың көзқарастары мен Қытайдың геноцидтік саясатына қарсы жасап жатқан жұмыстары мен үшін ең үлкен қолдау болды. Күш-жігерім таси түскендей сезімде болдым.
– Жалпы, осы сапардан қандай ой түйдіңіз? Осы сапардағы көрген-білгеніңізді біздің оқырмандар үшін айтып берсеңіз?
– Америка өте алып, даму қарқыны жедел өркендеп жатқан ел екен. Ел тұрғындарына жағдай толық жасалған, тіпті үлкен қаланың көшелерінің орналасу тәртібі ешкім адаспайтындай ерекше екен. Маңызды нысандарын тез тауып аласың. Халқы – мәдениетті, салауатты өмір сүріп жатқанын көрдім. Лауазымды тұлғалардың қайсысы болсын кездесу кезінде тең дәрежеде әңгімелесіп, мұқият тыңдап, аса ыждағатпен көңіл бөледі. Ризашылығын білдіріп, рахметін айтып, түсінбей қалса, кешірім сұрап, бас иетіндері таңқалдырды. Бөтен адаммен тез тіл табысатыны керемет екен! Алған әсерімді айтып тауысу мүмкін емес.
Наурыздың 10 күні Нью-Йорк қаласына келдік, ойламаған жерден қазақтың өрімдей жастары топ-топ болып, көк туды желбіретіп, менің атымды қағазға әр тілде жазып, қолдарына ұстап, қарсы алды. Қуаныштың әсерінен айтуға сөз таппай қалдым. Көк байрағымыздың қасында тұрып, Нью-Йорк көшелерінде суретке түстік, көңілім толқып кетті. Өтіп бара жатқан америкалықтар таңдана, қызыға қарады. Бір қазақ – бар қазақ, бар қазақ – бір қазақ екеніне мақтандым!
– Сіз сыйлық алған күннің ертеңінде Қытайдың Қазақстандағы төтенше және өкілетті елшісі Чжан Сяо сізді марапаттап жатқан АҚШ билігін қаралаған жазбасын әлеуметтік желіде жариялады. Қоғам өкілдері бұл жазбаға өре түрегеліп, қарсылық білдіруде. Елшінің жазбасы көзіңізге түсті ме?
– Қытайдың Қазақстандағы елшісі есінен адасқан есірік деуге тура келіп тұр. Жазбасы көзіме түссе де, оқымас едім. Оның қазақтарды, Қазақстанды басынып сөйлейтіні әдетке айналып кеткендей. Біздің елдегі құзырлы мекемелер қаперге алмайтыны өкінішті. Қазақстанда тоғыз ай түрмеде болған кезімде көрмеген қорлығым жоқ, қол-аяғымды байлап тұрып, Қытайға өткізбек болған –қытайдың осындай итаршылары. Қытайдың шпиондары Қазақстанда тыныш жатқан жоқ, тынбай жұмыс жасайды. Елшілік қызметкерлері мен Қытайға сатылған қазақтан шыққан екі беткей сатқындар өлтіріп қоя жаздағанын қалай ұмытайын. «Аққа Құдай жақ болып», халқымның дұға-тілегінің арқасында аман қалдым, үмітімді үзбедім. Сол арсыздардың жанталасына қарап, Қазақстанда Қытайдың ықпалы қаншалықты күшті екенін, елге сіңіп алғанын, белгілі деңгейде өздеріне мықты бір орын тауып алғандарына көз жеткізуге болады.
– Қазағыңызға айтар тілек-назыңыз бар ма?
– Аллаға сансыз шүкір деймін, қасиетті қазақ халқына алғысымды білдіріп, басымды иемін! Өйткені ауыр тағдырға тап болған кезде жан-жақтан қолдау көрсетіп, қиындықты бірге бөлісіп, үлкен-кішісіне қарамай қолдаған қасиетті халыққа мың алғыс! Осындай текті халықтың ұрпағы болғанымды мақтан етемін, өзімді бақытты сезінемін! Сыртта жүріп, қазағым үшін сүйінемін, қадір тұтамын! Халықтың тілегі шабыт беріп, рухани күш болып, күресімді жалғастыруыма жол ашты.
Ауыр тағдырдан арашалау үшін қолдау білдіріп, күн-түні тынбай еңбек еткен, ұлты үшін күресіп жүрген батыр ағам Серікжан Біләшұлына, «Атажұрттың» маңына топтасқан қазақтың ұл-қыздарына басымды иіп, алғыс айтамын. Сонау Германияда тұратын, қазақ ұлтының мүддесі үшін күресіп жүрген, сонша жерден ат арытып келіп, сотқа қатысқан, қолдау көрсеткен, араша түскен Өмірхан Алтын ағама мың алғыс! Германия үкіметіне, Германияның Қазақстандағы елшілігіне рахметімді айтамын, Адвокатым Айман Омароваға алғысым шексіз!
Ауыр күндерде бізге пана болып, Швецияға көшіріп әкеліп, құшағын жайып, қарсы алған Швеция үкіметіне, швед халқына алғысым мен құрметімді айтамын. Қазақ халқы өз еліне өзі қожа болып, демократиялы ел болса, еркін қазақ болса деп армандаймын. Дүниенің қай бұрышында жүрсем де, қазақтың қызымын! Барша қазақты жақсы көремін, қазағым үшін қолымнан келгенше еңбек етемін.
Сөзімнің соңында айтарым – өз ұлтының ертеңгі тағдыры үшін, қазақ ұлтының мүддесі үшін жанымен жұмыс жасап жатқан Серікжан Біләшұлы бастаған «Атажұрт» ұйымы жабылып қалмас үшін, қазақ билігі, қазақ халқы қаржылай әрі рухани түрде қолдау көрсетсе екен деген тілегімді айтқым келеді!
– Қайда жүрсеңіз де, аман болыңыз! Қазаққа деген еңбегіңіз жансын!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
- Редакциядан: Қытайдағы қазақтың қайғысына араша түскен «Атажұрт» еріктілері ұйымының жетекшісі Серікжан Біләштің тағдыры тәлкекке түскен Сайрагүлге қатысты, оның Қазақстанда қамауда болған кезінде бұрындары айтылмаған жәйттерді қозғайтын сұхбаты газеттің келесі санында жарияланады.