ҚЫМБАТШЫЛЫҚТЫ билік қолдан жасап отыр

• «Осы жолғы қым­бат­шы­лық пен пан­де­мия кезін­де­гі эко­но­ми­ка­лық құл­ды­ра­уға, әрине, Мамин­нің каби­неті айып­ты. Бірақ үкі­мет­тің ең басты айы­бы – олар халы­ққа емес, «үлкен кісі­ге» жағай­ын деп жұмыс істе­гені. Назар­ба­ев қан­ша жер­ден құдірет бол­са да, ол халық емес қой!

Нұр­жан Әлтаев:

• Соңғы кез­дері сая­си сахнаға жаңа тұлға­лар неме­се ұйым­дар шығып, бел­сен­ділік таны­та бас­та­са болға­ны – бұл «билік­тің жоба­сы», бұның артын­да пәлен­ше-түген­ше тұр деген сыңай­дағы сөздің тара­уы әдет­ке айнал­ды. Әрине, ол «әдет­тің» негіз­гі авто­ры – билік және оның сая­сат тех­но­ло­ги­я­сын жасай­тын ведом­ство­лар. Себебі про­те­сттік топ­тар­дың ара­сын­дағы бір-біріне деген сенім­сіздік­тің күше­юі – бірін­ші кезек­те билік­ке тиім­ді екені айт­па­са да түсінік­ті. Қоғам­ды бөл­шек­теп биле­удің бұл тех­но­ло­ги­я­сы тұрғы­сын­да Қаза­қстан әлем елдерінің алды­ңғы қата­рын­да. Бұл орай­да біздің ел әлдеқа­шан алға­шқы «оты­зды­ққа» еніп қойған.

Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоға­мға қосы­лған қан­дай да бір сая­си күш­тер­ге ақпа­рат­тық қол­дау біл­ді­ру – біздің редак­ци­я­лық сая­сат­тың бір бағы­ты. Осын­дай жаңа күш­тер­дің бірі – мем­ле­кет­тік тір­ке­уден өте алмай жүр­ген «Ел тіре­гі» пар­ти­я­сы. «Ел тіре­гінің» елге қан­ша­лы­қты тіреу бола ала­рын және ұйым­ның көз­де­ген мақ­сат­та­рын білу үшін, оның жетек­шісі Нұр­жан Әлта­ев­ты әңгі­ме­ге тарттық.

– Нұр­жан мыр­за, құры­лып жатқан «Ел тіре­гі» пар­ти­я­сы­ның мәсе­ле­лері­нен бұрын, сіз­бен сұх­бат­та­су­ды ел-жұрт­тың жыры­на айналған кар­топ пен сәбіздің валю­та құны­на пара-пар баға­сы­нан бастай­ы­қ­шы. Аграр­лық елміз деп оты­рған Қаза­қстан­да баға­ның бұлай шары­қта­уы есті­ген сырт елдер­ден ұят бол­ды: келісі жар­ты мың тең­ге­ден асып кет­кен бұл қай­дан және қалай пай­да болған баға?

– Сөз жоқ, кар­топ баға­сы­ның бір жыл­да – 38, сәбіздің – 45 пай­ы­зғы өсуі, әрине, жаға ұстар­лық. Бұл тек ресми деректер. Шын­ды­ғын­да, өткен жылы 150 тең­ге тұрған кар­топ биыл 500 тең­ге­ден асып кет­кенін көзі­міз­бен көріп отыр­мыз. Яғни, шын мәнін­де кар­топ пен сәбіздің баға­сы 200–300 пай­ы­зға шарықтады.

Шынын айтуы­мыз керек, елде «қым­бат­шы­лық бола­ды екен» деген әңгі­ме жыл басын­да басталған. Бұл қау­е­сет­ті үкі­мет­тің өзі отқа май құй­ған­дай өрші­те түсті. Әсіре­се ауыр жүк көлі­гін жүр­гі­зу­шілер үшін ақы­лы жол­дың құнын арт­ты­рған кез­де «енді баға өседі» деген сөз қау­ла­ды. Артын­ша, міне, базар баға­сы шары­қтай жөнелді.

Аны­ғын­да, ақы­лы жол жүй­есін іске қоспас бұрын, жүру­ге жарам­ды зама­на­уи жол салу керек еді деген сөздің де реті бар. Қараңыз­шы, Елор­да­дан 100 шақы­рым шық­саң бол­ды – жөні түзу жол жоқ. Ойдым-ойдым, шаңы шыққан қара жолға ақы талап ету – шек­тен шығу. Дағ­да­ры­стан қал­та­сы қағы­лған үкі­мет дал­ба­са­лап қалды.

– Рас, әйт­пе­се ақы­лы жол­дың тари­фі азық-түлік­тің баға­сын 200 пай­ы­здан асы­рып жібе­руі мүм­кін емес еді…

– Әлбет­те! Қара­пай­ым тіл­де «даль­но­бой­щик» деп ата­ла­тын қауым үкі­мет­ке өз жау­а­бын бер­ді: жүк тасы­ма­лы тоқтап қал­ды. Үлкен қала­лар­да құры­лыс мате­ри­ал­да­ры, азық-түлік, жеміс-жидек пен көкөністің тап­шы­лы­ғы­нан баға бір­ден өсті. Тап­шы­лық – бағаға әсер етері табиғи үрдіс.

Тура­сын айту керек, бүгін­гі үкі­мет­тің «топас­ты­ғы» сал­да­ры­нан оның алдын­да жанар-жағар­май баға­сы өсті. Осы­дан кей­ін қым­бат­шы­лық бол­май қайт­сін? Қысқа­сын айтқан­да, бұл қым­бат­шы­лы­қты билік­тің өзі қол­дан жаса­ды. Енді келіп, пре­зи­дент Тоқа­ев мыр­за елге үндеу жасап, «баға­ны тұрақтан­ды­ру» керек деген­ді айтып жатыр. Мұны үкі­мет­тің күл­кілі жоба­ла­ры баста­лар­да айтуы керек еді. Ал біз­де бәрі кереғар.

– Жал­пы, сіз бүгін­гі үкі­мет­те халы­қтың әле­умет­тік жағ­дай­ы­на қарай­ла­са­тын эко­но­ми­ка­лық сая­сат бар деген­ге сенесіз бе?

– Негізі, Әке­жан Қажы­гел­дин­нің үкі­меті­нен кей­ін біз­де дұрыс эко­но­ми­ка­лық сая­сат жүр­ме­ген. «Биз­не­стің жол кар­та­сы», «Нұр­лы жер», «Нұр­лы жол» сияқты «нұр­дан» баста­ла­тын бағ­дар­ла­ма­лар көп. Бірақ бұлар­дың бәрі бюд­жет­тен «заң­ды» түр­де қара­жат шыға­рып, шен­ділер­дің қал­та­сын қалы­ң­да­ту үшін ғана арналған. «Биз­не­стің жол кар­та­сы», мысалға, кәсіп­кер­лер­ге көмек емес, керісін­ше, «қам­шы» бол­ды. Талай биз­нес күй­реді. Ауыл шару­а­шы­лы­ғы сала­сын­да, мыса­лы, фер­мер­лер «қоңыз теріп» кет­ті. Есесіне алып кор­по­ра­ци­я­лар, мил­ли­он­даған гек­тар жері бар лати­фун­ди­стер пай­да бол­ды. Ең сорақа­сы – бұлар билік­ке жақын адамдар.

Ал ең үрей­лісі – алып­тар­дың дені ресей­лік неме­се қытай­лық кәсіп­кер­лер. Билік олар­ды «инве­стор» деп атай­ды. Шын­ды­ғын­да, олар біздің мем­ле­кет­ке қара­жат салуға кел­ген­дер емес. Олар­ды мен көр­шілері­міздің «Орыс әле­мі» мен «Бір бел­деу, бір жол» сая­са­тын алып кел­ген­дер дер едім. Бұл – ел аман, жұрт тыны­шта жүріп жатқан таза экс­пан­сия. Өзіңіз қараңыз, азық-түлік өндірісі – ең маңы­зды сала. Ал бұл сала­ны біз өзі­міз емес, біре­удің қолы­на ұста­тып қой­дық. Бұл мем­ле­кет­ке қауіп­ті сая­сат. Мұны мен тіп­ті барып тұрған сатқын­дық деп айтар едім.

– Соңғы кез­дері Асқар Мамин­нің мүм­кін болар отстав­ка­сы тура­лы сөз шығып жүр. Елде­гі жағ­дай­ды бір үкі­мет­тің доға­ры­сы­мен рет­те­у­ге бола­ды деп ойлай­сыз ба?

– Негізі, шын­ды­ғы­на кел­ген­де, біз­де Мини­стр­лер каби­неті ешқа­шан тәу­ел­сіз сая­сат жүр­гіз­бе­ген. Біз­де бәрі бір адам­ның ғана қолын­да. Үкі­мет қана емес, сот, пар­ла­мент, ақпа­рат құрал­да­ры, күштік құры­лым­дар – түгел бір адам­ның қас-қабағы­на қарап отыр. Кей­ін­гі 30 жылға көз жүгір­тіп көріңіз­ші: егер үкі­мет тиім­ді жұмыс істе­се, бұл «үлкен кісінің» көре­ген­ді­гі, оның «салиқа­лы сая­са­ты» болып есептеледі.

– «Үлкен кісіңіз» Назар­ба­ев па?

– Әрине, одан басқа кім болу­шы еді?! Ал егер қан­дай да бір әре­кет­тер сәт­сіз іске асса, онда оған үкі­мет айып­та­лып, отстав­каға жіберіледі. Осы жолғы қым­бат­шы­лық пен пан­де­мия кезін­де­гі эко­но­ми­ка­лық құл­ды­ра­уға, әрине, Мамин­нің каби­неті айып­ты. Бірақ үкі­мет­тің ең басты айы­бы – олар халы­ққа емес, «үлкен кісі­ге» жағай­ын деп жұмыс істе­гені. Назар­ба­ев қан­ша жер­ден құдірет бол­са да, ол халық емес қой!

– Жуы­қта сіз­дер «Ел тіре­гін» құру­дың шару­а­ла­ры­мен Шым­кент жаққа барып қай­тқан екен­сіз­дер: қалың қазақ қоны­станған оңтүстік аймақтағы халы­қтың тұр­мыс жағ­дайы нешік екен? Көз­бен көр­ген не жағ­дай­ды сөз ете аласыз?

– Мен өзім Шым­кент­тен­мін. Қала тұрғын­да­ры­ның жағ­дай­ын «тұрақты» деп айтар едім. Ойым­ды ашып айтай­ын: әзір­ге халық қай­ыр­шы­ға айланған жоқ, шірі­ген бай да болған жоқ; қари­я­ла­ры­мыз зей­не­тақы­сы­на шетел­де дема­лып жүр­ген жоқ; жаста­ры­мыз тың иде­я­ла­рын іске асы­рып, биз­нес ашып жатқан жоқ. Бәрі зей­не­тақы­ға қарап отыр. Ара­сын­да кей­бірі база­рға, так­си­ге шығып, бірін-бірі асы­рап жүр. Сөй­тіп бұл «тұрақты­лы­ққа» биыл 30 жыл болды.

– Ал енді біз­ге сол Шым­кент жақтан жет­кен хабарға қараған­да, «Ел тіре­гі» оңтүстік­те үлкен сая­си кам­па­ни­я­ны бастап­ты деген сөз бар. Енді­гі сөзді осы пар­ти­я­лық мәсе­ле­ге қарай бұрсақ?

– Бұл бір оңтүстік­те­гі кам­па­ния ғана емес. Тұтас елі­міз бой­ын­ша жүріп жатқан кам­па­ния. Осы күн­де «Ел тіре­гі» пар­ти­я­сы­ның өкіл­ді­гі Ақтө­бе, Семей, Көк­ше­тау, Қараған­ды қала­ла­рын­да ашыл­ды. Басқа аймақтар­да да пар­тия фили­а­лын ашпақ ойы­мыз бар. Осы уақыт­та өңір­лер­ден қосы­лып, біз­бен жұмыс жүр­гізіп жатқан бел­сен­ділер көп. Ол бел­сен­ділер­дің көбі­мен кез­де­стім. Бір бай­қаға­ным – ел ішін­де қазір­гі жүй­енің «бет­сіз» сая­са­ты­нан шар­шаған­дар өте көп. Олар­дың әрқай­сысы өздерінің тың ойла­рын ұсы­ну­да. Олар­дың дені билік­ке жақ­пай, бір­не­ше тәулік абақты­ға қамалған, айып­пұл арқалағандар.

Мен таң қал­дым: осы бел­сен­ділер­дің аузын жапқан­ша, билік олар­мен диа­лог орнат­са ғой. Елге пай­да­лы, мем­ле­кет­тің дамуы­на сеп­ті­гін тигі­зетін ұсы­ны­стар өте көп. Бірақ билік өз біл­генін істей­ді. Ал бел­сен­ділер­дің барар жері, басар тауы қал­маған. «Ел тіре­гі», міне, осын­дай аза­мат­тар­дың басын қосып, үлкен жұмыстар­ды қолға алмақ.

– Деген­мен «Ел тіре­гін» мем­ле­кет­тік тір­ке­у­ге алу мәсе­лесіне билік сан түр­лі сыл­та­у­лар ойлап тауып жатқан көрі­неді. Сол қитұрқы­лы­қтың ең негіз­гілеріне тоқта­лып кетсеңіз?

– Иә, ол рас. Біз осы­мен 10-рет тал­пы­нып, Әділет мини­стр­лі­гіне арыз бер­дік. Біз әу баста заң аясын­да ғана жұмыс істей­міз деп шеш­кен­біз. Сон­ды­қтан заңға сәй­кес, пар­ти­я­ның бел­сен­ді тобын құрып, аты-жөн­дерін тізіп, тиісті құжат­ты толы­қтай өткіздік. Алай­да билік түсініксіз әре­кет­тер жаса­ды. Басын­да үн-түн­сіз құжат­тар­ды қай­та­рып беретін. Сосын Әділет мини­стр­лі­гі «беріл­ген тізім­нің ішін­де өлген адам­дар бар» деген­ді айт­ты. Сотқа бер­дік, тірі екені­мізді дәлел­де­у­ге тыры­стық. Тіп­ті алға­шын­да сот та билік­тен талап етті: «Өлген адам­дар бол­са, аты-жөн­дерін атаңы­здар» деп. Алай­да Әділет мини­стр­лі­гі түр­лі сыл­та­у­лар айтып, «өлген­дер­дің» атын ата­ма­ды. Деген­мен сот­тан олар «жеңіп» шықты. Біз бүкіл пар­тия болып, «Мен тірі­мін» деген флеш­моб өткіздік. Әр адам өзінің видео­сын жариялады.

Сосын Әділет мини­стр­лі­гі «тізім­де көр­сетіл­ген адам­дар­дың ЖСН (жеке сәй­кестен­ді­ру номері) дұрыс көр­сетіл­ме­ген» деген­ді айт­ты. Ол да сыл­тау екен. Шын­ды­ғын­да, қарап отыр­саңыз, билік­ке қар­сы сын айтқан сая­си ұйым­дар біздің елде тір­кел­мей­ді. Кей­ін­гі 8 жыл­да бір­де-бір ұйым тір­ке­у­ге алын­бап­ты. Есесіне «экс­тре­ми­стік ұйым», «тый­ым салы­нған ұйым» деген билік­ке жағым­сыз ұйым­дар қап­та­ды. Ертең «Ел тіре­гі» пар­ти­я­сын да «тый­ым салы­нған» деп танып жат­са, таң қал­маңыз. Қазір­дің өзін­де біздің бел­сен­ді топ мүше­леріне түр­лі қысым көр­сетіліп жатыр. «Ел тіре­гінің» қата­ры­нан шық­па­саң, жұмыстан қуы­ла­сың деген қорқы­ту көбей­ді. Ондай мысал­дар елі­міздің бар­лық өңірін­де бар.

Негізін­де, билік біз­ден де, халқы­нан да үркуді қоюы керек. Одан да олар біздің айтқа­ны­мы­зға құлақ түріп, қоғам­дағы талап­ты тың­да­са екен. Біз мем­ле­кет­ке ешқан­дай қауіп төн­діріп оты­рға­ны­мыз жоқ. Мақ­са­ты­мыз – елдің дамуы­на сеп­ті­гі­мізді тигізу.

– Бәл­кім, пар­ти­я­ны тір­ке­у­ге алуға кереғар­лық етіп тұрған жағ­дай ұйым­ның сыр­тын­да тұрған сая­си әріп­те­стер­ге қаты­сты емес пе? Жал­пы, «Ел тіре­гінің» негіз­гі сая­си әріп­тес-деме­ушісі кім­дер болуы мүм­кін деген сау­ал қоғам ішін­де де жиі айты­лып жүр­генін сезетін шығарсыз…

– Иә, ондай­ды мен де естідім. Біре­уі мені билік­тің ойын­шы­ғы десе, енді бірі Баты­стың ақша­сы­на жұмыс істеп отыр дей­ді. Тіп­ті біре­улері мені Тимур Құлы­ба­ев­тың ада­мы деген­ді де айта­ды. Иә, Тимур Асқарұлын тани­ты­ным рас. Ол кісінің қол астын­да, яғни «Ата­ме­кен» Ұлт­тық кәсіп­кер­лер одағын­да жұмыс істе­дім. Кезін­де ҚР Ауыл шару­а­шы­лы­ғы мини­стрінің орын­ба­са­ры, «Нұр Отан» пар­ти­я­сы­ның мүше­сі бол­дым, ҚР пар­ла­мен­ті мәжілісін­де де депу­тат болдым…

– Кей­ін­нен оппо­зи­ци­яға өткен сонау Алдам­жа­ров, Әбіл­сей­ітов, Қажы­гел­дин, Тұр­сым­ба­ев, Сво­ик­тан бастап, кей­ін­гі «ДВК»-ның сер­ке­лері Әбі­ля­зов пен Жақи­я­нов – бар­лы­ғы билік­тен кел­генін еске алыңыз…

– Әрине! Менің жағ­дай­ым да солай болып тұрған сияқты… Бірақ қай жер­де жүр­сем де, бұның бәрі менің өз ойым, өз сая­си көзқа­ра­сым жоқ деген­ді біл­дір­мей­ді. «Ата­ме­кен­де» неге бол­дым? Ауыл шару­а­шы­лы­ғы мини­стр­лі­гін­де неге жұмыс істе­дім? Мәжілі­сте неге отыр­дым және не үшін қуыл­дым? Барын­ша ойым­ды ашық айтқым кел­ді. Алай­да билік мені «жау» сана­ды. Ақы­ры шара­сызды­қтан оппо­зи­ци­ядан көріндім.

Негізі, дұрыс айта­сыз, қазір­гі қазақ оппо­зи­ци­я­сын­да «аспан­нан түс­кен» адам жоқ. Бәрі кезін­де мем­ле­кет­тік орган­дар­да жұмыс істе­ді. Оның бәрі өз ойын «бет­сіз билік­ке», «керең үкі­мет­ке» жет­кі­зе алмаған­ды­қтан оппо­зи­ци­яда жүр. Біз бұл жер­де бір-бірі­мізді аяқтан тар­тып, «анау – мына­ның ада­мы, мынау – ана­ның ада­мы» деген­ше, тізе қосып, жұмыс істе­уі­міз керек. Халы­қты бекер митин­гі­ге айдап, авто­зак­тарға тыққан­ша, ұйым­дасқан түр­де жұмыс істе­уі­міз керек.

Осы мақ­сат­та «Ұлт­тық мүд­дені қорғау кеңесі – Халы­қтық Пар­ла­мент­ті» құр­дық. Осы кеңес­ке 24 сая­си ұйым кір­ді. Алай­да шынын айту керек, сырт­тан сынап, кеңес­ке қосы­лғы­сы кел­мей жүр­ген тұлға­лар әлі бар. Деген­мен олар да бола­шақта қата­ры­мы­зға қосы­ла­ды деген үмітім бар.

Ал деме­уші­ге кел­сек, менің деме­ушім біреу ғана – халық. Рас, қар­жы­лай қол­дау таны­тып жүр­ген кәсіп­кер аза­мат­тар бар. Бірақ биз­не­смен­дер рен­жі­мес деп ойлай­мын: олар­дың пар­ти­яға бер­ген мил­ли­о­ны­нан зей­нет­кер аға-апа­ла­ры­мы­здың бер­ген 500 тең­гесі мен үшін әлдеқай­да қымбат.

– Ал сіз қалай ойлай­сыз: билік бұл пар­ти­я­ны тір­ке­у­ге алуға неге өлер­дей қар­сы болып отыр? Сырт­тан қараған ада­мға «Ел тіре­гі» айтар­лы­қтай ради­кал­дық ұран­дар көтеріп жат­паған сияқты. Енде­ше гәп неде, билік неге сон­ша­лы­қты қар­сы болуда?

– Иә, біз ради­кал­ды әре­кет­тер­ге барға­ны­мыз жоқ. Әзір­ге! Деген­мен бізді осы күн­нің өзін­де «ради­кал», «экс­тре­мист» деп атап жүр­ген билік­тің «құй­ыр­шы­қта­ры» бар. Олар ойлай­ды: «ради­кал» деген сөзді есті­се, халық қорқа­ды, теріс айна­ла­ды деп. Алай­да ол керісін­ше әсер беру­де. Билік бізді қан­ша­лы­қты қыс­са, халық біз­ге сон­ша­лы­қты көп қосы­лып жатыр. Сон­ды­қтан да мен билік­ке «Ел тіре­гі» пар­ти­я­сы­на адам жина­уға көмек көр­сетіп жатқа­ны­на алғыс айтамын.

Ал билік бізді неге тір­ке­мей­ді? Өйт­кені олар пар­ла­мент­ке неме­се билік басы­на көзі ашық, көкіре­гі ояу аза­мат­тар­ды шығарғы­сы кел­мей­ді. Мұн­дай жағ­дай­да билік­тің кей­ін­гі 30 жыл­дағы қада­мы екеу ғана: не қорқы­ту, не сатып алу. Жаңа пар­ла­мент­ті қараңыз. Олар­дың қай­сысын сатып алға­нын, қай­сысын қорқы­тқа­нын мен айт­па­сам да, халық бес­ке біледі.

Ал біздің пар­тия мем­ле­кет­ке емес, қазір­гі сая­си жүй­е­ге қауіп­ті. Біз сияқты аза­мат­тар кел­се, олар бюд­жет­тен қар­жы шыға­ра алмай­ды. Түсініксіз бағ­дар­ла­ма­лар арқы­лы халы­қты қанай алмай­ды. Бірақ ерте ме, кеш пе, бұл жүйе өзге­реді. Шыдам­ның да шегі бар. Той­ым­сыз билік­тің әре­кетіне халық әбден тойды!

– Егер пар­ти­я­ны заң жолы­мен және бей­біт талап­тар тұрғы­сын­да тір­ке­ту мүм­кін бол­ма­са, сіз­дер қан­дай амалға жүгі­нер едіңіздер?

– Біз ол әре­кет­тері­мізді ашық айтып жүр­міз. Бір­не­ше рет ресми мәлім­де­ме жаса­дық. Біз билік­пен – билік­тің тілін­де сөй­лесіп жүр­міз. Заң­ды түр­де қағаз талап етті ме, заң­ды құжат­тар­ды өткіздік. Егер билік заң­ды бел­ше­сі­нен басты ма, онда өкпе­ле­месін, біз де арты­мы­зда тұрған қалың қаза­қты бей­біт шеру­ге шақы­ра­мыз. Жап­пай көше­ге шыға­мыз. Әрине, біз алды­мен заң­да көр­сетіл­ген­дей, ресми ескер­ту бере­міз. Бірақ әкім-қара­лар­дың рұқ­сат берер-бер­мес жау­а­бын күт­пей­міз. Ескер­те­міз де, шеру­ге шығамыз.

– Айт­пақ­шы, «Ел тіре­гінің» баста­ма­сы­мен елде­гі демо­кра­ти­я­лық ұйым­дар­дың үйле­сті­ру кеңесі құры­лған еді: аза­мат­тық қоғам үшін аса қажет­ті бұл кеңе­стің бүгін­гі жұмысы қалай жүріп жатыр, қоға­мға таны­мал тұлға­лар­дан кім­дер оған мүше болды?

– Мұның алдын­да айтып өттім «Ұлт­тық мүд­дені қорғау кеңесі –Халы­қтық Пар­ла­мент» құрыл­ды деп. Атап өтуім керек, бұл кеңе­сті «Ел тіре­гі» басқар­май­ды. Біздің пар­тия басқа 24 ұйым сияқты –кеңе­стің тең дәре­желі мүше­сі. Идея біздің пар­ти­ядан шықты, бірақ біз мұн­да тең құқы­лы­мыз. Әр кеңес сай­ын моде­ра­тор ауы­сып тұра­ды. Оты­ры­стар тар­ты­сты өте­ді. Бүгін­гі күн­ге дей­ін бір­не­ше резо­лю­ция қабыл­дан­ды. Пикет­тер жасал­ды. Олар­дың ара­сын­да сая­си репрес­си­яға ұшы­раған­дарға бостан­дық талап етуі­міз, ақы­лы жол мәсе­лесіне қаты­сты, мүм­кін­ді­гі шек­те­улі аза­мат­тар­дың құқы­ғы мен елде­гі жал­пы адам құқы­ғы тура­лы құжат­тар бар. Бұл құжат­тар­ды біз мем­ле­кет­тік орган­дарға апа­рып тап­сы­руға тыры­стық. Алай­да олар түр­лі себеп айтып, қабыл­да­маған. Десе де, біз элек­трон­ды түр­де жол­да­дық. Бірік­кен Ұлт­тар Ұйы­мы­ның Елор­да­дағы кең­сесіне барып, пети­ци­я­мы­зды тап­сыр­дық. Айта кетуім керек, біздің жина­лы­стар бос сөз­бен аяқтал­май­ды. Біз елі­міз үшін маңы­зы бар құжат­тар қабыл­дап, нақты қадам­дар жасап жатырмыз.

– Нұр­жан мыр­за, қазір­гі сая­си жағ­дай­ды сара­лаған жеке­ле­ген экс­перт­тер елде мерзі­мі­нен бұрын пре­зи­дент­тік сай­лау болуы мүм­кін деген жоралғы айту­да. Бұл болжа­мға қаты­сты сіздің алып-қоса­ры­ңыз қандай?

– Сарап­шы­лар­дың пікіріне қосы­ла­мын. Олар­дың пай­ы­мы дұрыс. Егер қазір­гі жағ­дай­ды сара­лап, жан-жағы­ңы­зға қарап көр­сеңіз, билік­тің бұдан басқа ама­лы жоқ. Халық ара­сын­да Ақор­даға деген сенім­сіздік басым. Билік оны біледі және соны өз бет­терін­ше түзет­кілері келеді. Билік­тің қателі­гі – олар тағы өз ада­мын қоя салып неме­се үкі­мет­ті ауы­сты­рып, елді тыны­штан­ды­ра­мыз деп ойлай­ды. Осы жолы олар дегеніне жете айл­май­ды. Өйт­кені қазір­гі Қазақ елі 30 жыл бұры­нғы Қазақ елі­нен өзге­ше. Билік­тің жазып бер­ген заң­да­ры мен бюл­ле­тень­дер­ге салып бер­ген суреті енді өтпей­ді. Халық осы жолы әділ, әрі ашық сай­ла­уды талап етеді.

– Егер, шынын­да да, мерзі­мі­нен бұрын пре­зи­дент­тік сай­лау бола қалған жағ­дай­да, бұған түрт­кі бола­тын негіз­гі күш назар­ба­ев­тық «кіта­п­ха­на» болуы мүм­кін деген дол­бар да айты­ла­ды. Қазір­гі Қасым-Жомарт Тоқа­ев назар­ба­ев­тық режим­нің билі­гін жалға­сты­рып жатқан бол­са, мұн­дай интри­га­ның басқа­ша қан­дай себеп-сал­да­ры болуы мүмкін?

– Мұны «ауыс-түй­іс» дей­ді. Негізі «ауыс-түй­істің» мағы­на­сы – үкі­мет­те неме­се билік­те өзгеріс болға­нын біл­ді­ру еді. Алай­да ол сөз біздің елде кар­та­ның коло­да­сын­дағы­дай, фигу­ра­лар­ды ара­ла­сты­рып, орын­да­рын ауы­сты­ра салу деген­ді біл­діреді. Отыз жыл­дағы ауыс-түй­істі қарап көріңіз­ші, сая­сат­та төбе көр­сет­кен адам саны 5 сау­саққа тол­май­ды. Бәрі сол бұры­нғы тұлға­лар. Олар крес­ло­сын ғана ауы­сты­ра­ды. Ал сая­си неме­се эко­но­ми­ка­лық өзгеріс жоқ. Сол баяғы «тұрақты­лық» қана бар. Осы «тұрақты­лы­қты» билік өзінің туы етіп ұстап келеді.

Кезек­тен тыс пре­зи­дент­тік сай­лау бола қал­са, оған Қасым-Жомарт Тоқа­ев қай­та түсе ме, жоқ әлде билік басқа біре­уді тық­па­лай ма – онда еш айыр­ма­шы­лық жоқ. Шыны­на кел­ген­де, пре­зи­дент лау­а­зы­мы осы күн­де біз­де пре­мьер-министр лау­а­зы­мын алма­стыр­ды. Ал үкі­мет бас­шы­сы кан­це­ля­рия бас­шы­сы дең­гей­іне түсіп қал­ды. Егер ауыс-түй­істі доға­рып, елде түбе­гей­лі өзгеріс жасағы­мыз кел­се, елде­гі сая­си жүй­ені тұтас ауы­сты­руы­мыз керек. Жемқор­лар­дан ары­лған таза мем­ле­кет қүруы­мыз керек.

– Нұр­жан мыр­за, елде­гі қалып­тасқан сая­си жүй­ені қалай сипаттар едіңіз?

– Біздің қазір­гі жүй­ені мен құмыр­сқа­ның иле­уі­мен салы­сты­рар едім. Бір иле­уде мил­ли­он­даған құмыр­сқа бар. Құры­лыс­шы­сы да, жұмыс­шы­сы да, қорға­ны­сы да бар. Бірақ бәрі бір ана­лы­ққа, яки хан­шай­ым құмыр­сқаға бағы­на­ды. Сол қалай бұй­ы­ра­ды – бүкіл илеу солай жыбыр­лай­ды. Біз­де де солай: 19 млн халық та, атқа­ру­шы орган­дар да, күштік құры­лым­дар да бір адам­ның аузы­на қарап отыр. Нағыз демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет болуы­мыз үшін, біз­де билік тар­мақта­ры тәу­ел­сіз жұмыс істе­уі керек. Сон­да ғана әділ сай­лау өте­ді. Пар­ла­мент­те біз­ге жоғарғы пала­та деген керек емес. Біз феде­ра­тив­ті мем­ле­кет емес­піз. Тұтас уни­тар­лы рес­пуб­ли­ка­мыз. Яғни, біз­де бір пала­та­лы пар­ла­мент болуы керек. Онда пар­ти­я­лар ғана оты­руы керек деген – бос сөз. Бір ман­дат­ты округ­тер­ден сай­ла­на­тын депу­тат­тарға да жол беруі­міз керек. Жал­пы біздің пар­ти­я­ның бүкіл ұсы­ны­сы біздің сая­си бағ­дар­ла­ма­мы­зда жан-жақты көр­сетіл­ген. Www.eltiregi.kz сай­ты­нан оқып көр­сеңіз­дер болады.

– Олай бол­са, халық игілі­гіне бағыт­талған баста­ма­ла­ры­ңы­зға сәт­тілік тілей­міз, сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

– Сіз­дер­ге де көп рах­мет. Талай жыл­дан бері газет­теріңіздің бір номерін жібер­мей оқи­мын. 90-жыл­да­ры тәу­ел­сіз ақпа­рат құрал­да­ры көп еді. Тіп­ті теле­ар­на­лар­дың өзі мықты сын айтып, елге шынайы ақпа­рат жететін еді. Ал осы күн­де дер­бес ақпа­рат құрал­да­ры деген, өкініш­ке орай, жоқ. Газет-жур­нал, радио-теле­ар­на деген­нің бәрі күні-түні «дамы­ған Қаза­қстан» тура­лы ғана айтып жата­ды. Есік алды­на шық­саң, тіп­ті басқа елді көресің. Сіз­дер­дің басы­лым­да­ры­ңыз елге жаны ашы­ған ақпа­рат құра­лы деп айтар едім. Өйт­кені сіз­дер өтірік айтып, елді алда­май­сыздар. Ал алдам­шы медиа – олар шын мәнін­де мем­ле­кет­тің жауы. Өйт­кені олар­дың мем­ле­кет­ке де, халы­ққа да жаны ашы­май­ды. Ай сай­ы­нғы жалақым­ды алсам бол­ды деп жүре береді. Бола­шақта оның бәрі өзгеріп, сіз­дер сияқты тәу­ел­сіз ақпа­рат құрал­да­ры көбей­еді деп сенемін!

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ, «D»