Әкежан ҚАЖЫГЕЛДИН: Жылтыңдаған Назарбаев БИЛІКТЕН КЕТПЕЙ, елде еш өзгеріс болмайды

Президент Тоқаевтың жарлығымен құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің алғашқы отырысы алдағы 28 тамыз күні өтеді. Осыған орай «Политон» клубында журналист Инга Иманбайдың экс-премьер Әкежан Қажыгелдинмен өткен сұхбатының мәтінін жариялап отырмыз.

– Әкежан Мағжанұлы, елде бұл Кеңесті сынайтындар өте көп, одан ешқандай нәтиже шықпайды деп жатыр. Бұл Кеңеске қатысты сіздің көзқарасыңыз қандай? Оны билік не үшін құрды? Бұдан қандай да нәтиже бола ма?

– Біріншіден, президенттің жарлығымен құрылған Кеңес – қоғамдық орган емес, атқарушы биліктің құралы. Екіншіден, бұл Кеңес уақытынан кешігіп құрылып отыр. Осыған дейін де кеңес құрамыз, диалог орнатамыз деген талай әңгіме болды. Назарбаев қоғамдық ұйымдарды біріктіріп, ассоциация құрамыз деді. Ассамблея құрылды. Шын мәнінде, бұл халықты алдау үшін жасалып отырған әрекет. Бүгінгі оянған халық, ал оның жартысын жастар құрап отыр, бұған алданбайды. Бәрін естіп, көріп, біліп отырған елді бұлай алдай алмайсың. Сондықтан бұл Кеңестен қандай да бір нәтиже шығады деп санамаймын.

– «Қасым-Жомарт Тоқаев елде реформалар жүргізеді, өзгерістер жасайды» дегенді билікшіл сарапшылар айтып жатыр. Сіз Тоқаевты жеке танитын, жақсы білетін саясаткерсіз. Назарбаевтың өзі елбасы және Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы сияқты қызметтерді сақтап тұрғанда, Тоқаев нақты реформаларға бара алатын батыл саясаткер ме? Тоқаевтан реформа күтуге бола ма, әлде ол Назарбаевтың саясатын жалғастырушы, бүгінгі режимді сақтап тұрушы саясаткер ғана ма?

– Мен Қасым-Жомарт Кемелұлымен әріптес ретінде бір кабинетте (Министрлер кабинеті – Ред.) қызмет еткен адаммын. Адамгершілік тұрғыдан оған ешқандай сын айта алмаймын. Себебі ол жағын білмеймін. Бірақ ол Нұрсұлтан Назарбаевтың қасында 30 жыл жүріп, соның жүгін арқалап келген саясаткер. Ол өзіне берілген өкілетті, Конституцияда бекітілген құзіретті пайдаланып, бірқатар өзгерістер жасауға мүмкіндігі бар. Бірақ ол ә дегеннен «Назарбаевтың салған жолымен жүремін, барлық шешімді онымен ақылдасып қабылдаймын» деп мәлімдеді.

Назарбаев та теледидардан жылтыңдап, бірде Тоқаевты өзіне шақырып алады, бірде министрлерді қабылдайды, биліктен ешқайда кетпегенін көрсетіп отыр. Ол біздерден қазақтың жерін, елін қызғанады, ал шенеуніктерден билікті қызғанады. Назарбаев өзінің кеңсесін жауып, біржолата биліктен кетпей, ешқандай өзгеріс болмайды. Мейлі Тоқаев, мейлі Тасмағамбетов болсын, реформаларды жүзеге асыра алмайды. Назарбаев бөгет жасайды, бұған жол бермейді. Ол тіпті өзіне қарсы келмек түгілі, қандай да бір сұрақ қоятын адамды жексұрын етіп көрсетеді, оны құртуға тырысады. Сондықтан Назарбаев билікте отырған шақта, елде дұрыс өзгерістер болмайды.

– Назарбаев президенттік биліктен кеткен бірнеше айдың ішінде Қазақстанда бірқатар жаппай митингілер өтті. Оған мыңдаған халық шықты, әсіресе олардың ішінде жастардың белсенділігі жоғары. Егер Ақорда саяси реформалар жасамаса, дұрыс қадамдарға бармаса, халықтың наразылығы үлкен толқуларға, тіпті революциялық жағдайдың туындауына себеп бола ала ма?

– Осыдан 3 жыл бұрын халық ешкімнен рұқсат сұрамай, алаңға шығып, жерді қорғап қалды. Халық деген үлкен күштің иесі. Егер Қосанов 9 маусым күні сайлаудың нәтижесін мойындамай, табанды түрде өз позициясынан қайтпағанда, 10 маусым күні жағдай қалай боларын ешкім білмейді. Халықтың 100 пайызы болмаса да, 90 пайызы бүгінгі билікке наразы. Себебі халықтың жағдайы нашарлап кетті. Жерді көлденең көк аттылар иеленді, билік елді тонап жатыр. Ал сол биліктің басында отырған сол баяғы адам – Назарбаев.

– Тәжірибелі саясаткер, Қазақстанның бұрынғы премьер-министрі ретінде сіз Тоқаевқа қандай реформалар жүргізуі тиіс деген кеңес берер едіңіз?

– Ең бірінші мынаны айтар едім: Тоқаев президенттік сайлауды жариялаған кезде бұл дода әділетті әрі ашық түрде өтеді деп уәде берген еді, бірақ ол сөзінде тұра алған жоқ. Бұған наразы халық көшеге шықты, 4 мыңнан астам адам қарсылық танытты. Конституция бойынша, халықтың бейбіт түрде көшеге шығуға құқығы бар. Алайда оған билік қарады ма? Халықты қамап, қудалап, түрмеге отырғызды.

Осы орайда Тоқаев не істеу керек? Қыркүйек айында парламент сайлауын жариялап, оны ашық әрі әділ өткізуі тиіс. Халықтың сөзіне құлақ асқысы келсе, парламент сайлауын жарияласын. Одан кейін Сайлау туралы заңға өзгерістер енгізу қажет. Партиялық тізім арқылы ғана емес, жеке тұлғалар да сайлауға түсе алатын болуы тиіс. Бірақ билік ондай өзгерістерге баруға құлықты емес. Себебі жауапкершіліктен, елді басқарған тұстағы әрекеттері үшін жауап беруден қорқады.

Бірақ бұл билікке айтарым: халыққа жауап беруден ешқайда құтылмайсыңдар! Қантөгіс үшін де, ұрланған миллиардтар үшін де жауап беруге тура келеді. Ерте ме, кеш пе, ол күн де келеді. Мұны 18 айдың ішінде жүзеге асыруға болады. Өзбекстанның мысалына қараңыз: ол елдің билігі Гүлнар Каримовадан 1 миллиардтан астам ақшаны қайтарды. Бір жыл бұрын сайлауда жеңіске жетіп, билікке келген Малайзия оппозициясы 400 миллионнан астам ақшаны елге қайтарды. Біз, міне, үш жыл болды, шетел асқан ақшаны қайтару туралы мәселені көтеріп келеміз. Бірақ оған құлақ асып отырған парламент жоқ. Былыққа белшесінен батқан Назарбаев та бұған мүдделі емес. Егер Тоқаев та бұл мәселені көтермесе, онда оның саяси болашағы жоқ.

– Жаппай митингілер өткен соң, Қазақстанда жақында бір өзгеріс болады деген болжамдар көбейді. Соның ішінде бүгінгі билік режимі жеңіліс табады, себебі халық оған сенбейді деген пікірлер де бар. Сіздің ойыңызша, Қазақстанда Украина, Армения немесе Қырғызстандағыдай өзгерістер болуы қаншалықты мүмкін және бұл қанша уақыттың ішінде орын алуы мүмкін?

– Сайлауға халық қатысып, оның өту процесін өздері қадағаласа, биліктің жасаған қиянатын өз көзімен көреді. Сонда ел айтады: «Біз сайлауға бардық, көрдік, бақыладық, дауыстың ұрланғанын дәлелдедік. Өзгеріс жасаудың конституциялық жолы қалған жоқ. Сондықтан өзгеріс жасаудың жалғыз жолы қалды, ол – революция».

Егер елді алдауды тоқтатпаса, аяғы осыған алып келеді. Сіз айтқан елдердің барлығында осылай болды. Бізде неге олай болмасқа? Бірақ оның бәрі халықтың қолында. Менің айтарым: 10, 100 адам шықса, ешқандай өзгеріс болмайды. Он мыңдаған халық шығуы керек, 20–30 мың адам алаңға шықса, билік түк те жасай алмайды. Бұл бір үлкен жаңалық емес, көптеген елдерде өзгеріс осылай басталды.

– Сіздің ойыңызша, Қазақстанда бейбіт түрде өзгеріс жасауға әлі де мүмкіндік бар ма?

– Егер барлығымыз алда болатын парламент сайлауына қатысып, мықты тізім жасасақ, өзгеріс содан басталады. Өзіміз үгіттеуші болып, сайлауға қатысып, әрі оны бақыласақ, билік не істей алады? Әр үміткердің артында оның жақтастары бар. Сайлау нәтижесі бұрмаланып, билік халықты тағы да алдаса, бәрі бірігіп көшеге шығуына болады. Сонда билік түк те істей алмайды. Ол үшін ұйымның жұмысы мықты болып, халықты біріктіре алуы керек. Сол арқылы билікті халықтың қолына қайтара аламыз. Парламентте депутаттардың саны 200, тіпті 250 болсын. Сонша депутатты сатып алу мүмкін емес. Ол – бір адам немесе жалғыз президент емес.

– Бізді тікелей эфирде көріп отырған көрермендерден сауал келіп түсті. Соның бірі Әміржан Қосановқа байланысты. Қосанов бізді неге лақтырды? Сіз оны қолдадыңыз ба?

– Қосанов көп жылдан бері менің қасымда, партияда бірге болған азамат. Әрине, оны жақсы білемін. Бірақ ол сайлауға қатысамын деген күннен бастап, одан еш хабарым жоқ. Сайлау кезінде оған жиі-жиі хат жазып, өз пікірімді білдіріп отырдым. «Халықтың қолдауын көріп отырсың, ешқандай сатқындыққа барма, соңына дейін күрес» деп жаздым. 9 маусым күні менің оған жазып жіберген хатым мынадай болды: «Тоқаевты құттықтама!».

– Тыңдамады ма?

– Тыңдаған жоқ. Ол мені тыңдауға да міндетті емес. Мен оған сайлауға қатыс деп бата беріп, қолдау білдірген жоқпын. Ол өзі де 50-ден асқан азамат, отбасы бар адам. Мен оның әкесі, не ағасы емеспін өмір бойы жетектеп жүретін.

Бірақ бұл жағдайда біздің ұтқан екі нәрсе бар. Біріншіден, халықтың негізгі бөлігі билікке қарсы екенін көрдік. Халық билікке қарсы дауыс берді. Екіншіден, тәуелсіз бақылаушылардың пайда болуы. Егер /парламенттік сайлауда/ бақылаушылар жасақтап, сайлауды қадағалауға алмасақ, біз жеңілеміз.

Мен үкіметті басқарған адаммын, парламентте де жұмыс істедім. Біз парламенттік сайлауда жеңіске жету арқылы үкіметті қадағалап, атқарушы билікті жауапқа тарта аламыз. Сондықтан біз алдағы парламенттік сайлауға қатысып, «Нұр Отанды» да, басқа да партияларды жеңуіміз керек. Егер біз парламентті бақылауымызға алсақ, онда Тоқаевтың жағдайы да басқаша болады: бәлкім, өзгерістерге қарсы болып жүрген топтарды парламент арқылы тоқтатуға күш салатын болар.

Тоқаев халықтық қолдауды күтіп отырғаны рас, бірақ оның өзі неге елдің алдына шықпайды? Астанада көп балалы аналар неше рет наразылық танытты. Билік оларды тыңдаудың орнына қудалап жатыр. Бұл не масқара?! Осы себепті Тоқаевтан өзгеріс күтудің керегі де жоқ.

– Нұрсұлтан Назарбаев президенттік биліктен кетті. Соңғы кездері ол халық алдына жиі шықпайтын болды. Бірақ оның ықпалы қаншалықты сақталды? Қазақстанды шынайы басқарып отырған Тоқаев па, әлде сол бұрынғы Назарбаев па? Тоқаев екінші рөлдегі саясаткер ретінде билігінің аяғына дейін қала бере ме?

– Назарбаев басқарып отыр, әрине! Жақында АҚШ-қа барып келдім. Халықаралық ұйым өкілдерімен, саясаткерлермен кездестім. Сонда олардың сұрайтыны: «Қазақстанда қазір неше президент бар? Елді кім басқарып отыр?».

Мен оларға айттым: «Екі президент бар, бірақ оның біреуі – орынбасар сияқты». Назарбаев өте атаққұмар адам. Алдымен өзін «Тұңғыш президент» деп атады. Кейін «елбасы» деген атақ шығарды. Бізде қазақта «елбасы» деген ұғым болуы мүмкін емес. Елдің басшысы болатын басқа да мемлекеттік институттар, органдар бар. Елдің ағасы десек, ол әрбір қалада, ауылда бар. Абыройлы, беделді адамдарды елдің ағасы дейді. Ал мына шығарып отырған «елбасы» дегені миға қонбайтын ұғым. Назарбаевтың өзі сол елбасы болып жүр, Тоқаев – президент, ал Дариға Назарбаева сенат төрайымы қызметін атқаруда. Бірақ негізгі билік сол Назарбаевтың қолында.

– Тәуелсіз сарапшылар айтатын пікірдің тағы бірі – Назарбаев Тоқаевты уақытша президент етіп, артынша орнына сенат төрайымы Дариға Назарбаеваға билікті тапсырады дейді. Биліктегі жағдайды, саясатты терең білетін тұлға ретінде сіз бұл туралы не ойлайсыз? Бұл қаншалықты мүмкін сценарий?

– Бәрі мүмкін. Назарбаев қызымды басшы етіп қойсам, менің былығымды ашпайды, саяси жүгімді ары қарай көтереді деп санауы мүмкін. Бірақ Дариға Назарбаева басшы болуға лайықты адам емес. Оның бірінші күйеуі екеуі жасаған қастандықтары, оның ішінде маған да қарсы жасалды, аз емес. Бұлар – қылмыскерлер. Сондықтан Тоқаев өзінің жарлығымен Дариғаны сенатор қызметінен босатуы тиіс. Сонымен бірге Тоқаев президент ретінде арнайы комиссия құрып, оның шетел банктерінде табылған қаржысын тексеруі керек. Ал бұл тексеріске кедергі келтірмес үшін, Дариға орнынан түсуі тиіс.

Дариғадан бөлек, Назарбаев өзінің орнына Самат Әбішті де дайындап жүруі мүмкін. Оны нақты ешкім білмейді. Себебі Назарбаев сырын ешкімге айтпайды, оның сенетін адамы жоқ. Бірақ мұның бәрі жүзеге аса ма, аспай ма, халыққа байланысты. Егер ел үнсіз отырса, онда бәрі мүмкін. Ал ондаған мың адам алаңға шығып, өз пікірін білдірсе, онда халықтың дегені болады. 10 маусым күнгі жағдайды еске алайық: ақын Ринат Заитовты босатуды талап етіп, көшеге 2-3 мың адам шығып еді, билік оны бірден жіберді. Міне, осылай мінез көрсетсек, онда елдің тілегі орындалады. Ең үлкен мәселе – қазақтың басын қосу.

– Ал егер тағы да дауыс ұрланып, билік халықты алдаса, не болады? Адамдар көшеге шығып, өз дауыстарын қорғай ала ма?

– Егер халықтың маусым айындағы екпінін сақтап, сайлауды бақылап, биліктің барлық өтірігін әшкерелесек, бәрі де мүмкін. Биліктің президент сайлауынан кейін берген жалғыз жауабы – Ұлттық қоғамдық сенім кеңесін құру болды. Енді соған кіріп, қатарына қосылған адамдарға айтарым: «Халықтың көзі сіздерде. Мәселе тек қана саяси тұтқындарды босату емес. Арон Атабекті Тоқаев Ұлттық кеңессіз-ақ босатуы керек еді. Бұл азамат сонау Кеңес Одағы кезінен қудалау көріп жүр. Енді, міне, егемендік алған кезде де түрмеден шықпады. Макс Боқаевты да дереу босатуы керек еді. Жаңаөзен оқиғасына тергеу жүргізіп, ол кезде қудалау көрген, жұмысынан айырылған, адамы қаза болған отбасыларға өтемақы төленуі керек. Сол кезде халыққа оқ атқан адамдардың барлығы жауапқа тартылуы тиіс. Кеңес Одағы кезінде бәрін Мәскеуге жаптық. Ал Жаңаөзен тәуелсіз Қазақстанда болған қасірет. Оған жауаптыларды жазаға тарту – мұндай қылмыс болашақта болмас үшін қажет.

Теңізде болған оқиға да ойландыратын жайт. Қашаннан бері қазақтың мұнайшыларына қытайлар, үнділер, не болмаса Ливанның арабтары мұнай өндіруді үйретті? Біздің жерімізде мұнай өндірілгеніне 110 жылдан асты. Қаншама қазақ жастары жұмыссыз жүргенде, шетелдіктерді жұмысқа тартудың қандай қажеттілігі бар? Міне, осындай мәселелерді шешу үшін, әділ, таза жолмен келген парламент керек.

– Ел арасында қойылатын негізгі сұрақтың бірі – қашан, қанша уақытта нақты өзгерістер басталады? Сіздің осыған қатысты пікіріңіз қандай?

– Жер мәселесі көтерілген кезде көшеге шыққан халық туралы айттым. Сол сияқты өзгеріс ертең-ақ болуы мүмкін. Оған нақты бір себеп керек. Ал ондай себепті биліктің өзі шығарып отырады. Мысалы, көп балалы аналар да шығып кетуі мүмкін. Ертең олар көшеге шығып, биліктегі шенеуніктер ақшаны миллиондап ұрлап жатқан кезде біз күнімізді әрең көріп отырмыз деп мәселе көтеруі мүмкін. Көп балалы аналарды қолдап басқа халықтар та шығуы мүмкін.

Ал негізгі қозғау салатын дүние – алдымызда келе жатқан парламент сайлауы. Соған дайындалуымыз керек. Егер парламент сайлауында жеңіске жетсек, онда біздің Конституцияға өзгеріс енгізуге мүмкіндігіміз туады. Конституцияны өзгерту деген сөз – ол саяси жүйені өзгерту деген мәселе.

Мәтінді дайындаған

Инга ИМАНБАЙ

Республиканский еженедельник онлайн