ХАТ

• «Бұл сай­ла­удың ең үлкен өкіні­ші – Арман Шора­ев­ты өткіз­беу бол­ды! Қаза­қтың бір шетіне шығып, ел намысын қорғап жүр­ген қай­сар жігіт депу­тат болуы керек-ақ еді! Билік­тің солақай ойлы шеші­мі осы боп­ты!..».

Арман бауыр!

Қоға­мға қырғи салып, қырқай шалып, 30 жыл ойраң­даған озбыр­дан қалған сай­лау жүй­есі сені Пар­ла­мент­ке өткіз­беп­ті деген хабар есті­ген­де, «Фейс­бук­ке» осы­лай деп жазған едім. Өзгені өзек­тен тебер жай­ым жоқ, бірақ қазақ үшін дәл сенің жөнің бөлек жігіт едің.

Пре­зи­дент Тоқа­ев­тың сая­са­ты­на ала­бө­тен кереғар қар­сы­лы­ғың жоқты­ғын күнібұрын айтып жүр­дің: саған қар­сы­лы­қтың қисы­нын түсіне алма­дым. Әлем­де гео­са­я­си гәу-гәу гүріл­деп тұрған кез­де белі бүк­шең біз­дер­ге Пар­ла­мент­тің пар­та­сын пер­гілеп сөй­лей­тін, шека­ра­ның арғы жағы­на «өй!» дей­тін Арман­дар керек еді… Амал нешік?

Бірақ дәл қазір менің саған айт­пағым басқа – біз­ге бұй­ы­рған ман­дат­тың жәй­ті. Қаза­қтың қала­сы мен дала­сын­да жоқ толқу «Фейс­бук» желісін­де туып­ты. Еке­уі­міз жақ­сы білетін Мұх­тар бауыр Тай­жан сол желі­де былай дейді:

• «Сай­лау әділет­ті өткен жоқ, ол – факт. Билік қай­та­дан былық жаса­ды, бұған көп­шілік куә. «Ама­нат­ты­қтарға» енді сөз жоқ, оларға бір­деңе айту мағы­на­сыз деп санаймын. 

Бірақ мен Ермұрат Бапи­ды, Абзал Құс­пан­ды да бұн­дай «жеңістері­нен» бас тар­тып, біз­бен бір­ге, көп­шілік­пен бір­ге шынайы, адал сай­ла­уды қай­та­дан өткі­зуді талап ету­ге шақы­рам! Жеңіс бол­са, ол адал, таза болуы керек. Ал өтірік сай­ла­удың арқа­сын­да депу­тат болу – не пай­да, не абы­рой? Өз басым бұн­дай депу­тат­тық құры­сын деп санай­мын».

Менің басқа­дан емес, сенен біл­ме­гім – осы ұсы­ны­стың жөн-жосы­ғы. Елің тән­тілік­пен таны­ған, сөзіңе қыру­ар халық құлақ түр­ген аза­мат болған соң, сенің сөзің мен үшін әлдеқай­да қым­бат. Мұх­тар­ды мұқа­ту – олла­хи, ойым­да жоқ.

Арман-бауыр, егер бұл ұсы­ны­сты маған нара­зы­лық алаңын қай­ы­сты­рған қалың халық айт­са, көп­тің сұра­уы­на қар­сы қай­ла табар ма едім? Бірақ «менің пәлен­бай­ға бер­ген дауы­сым ұрлан­ды, кері қай­та­ры­ң­дар!» деп, билік­ке қар­сы зығыр­да­ны жер тоқ­пақтаған нара­зы халы­қты көр­медім. Буы­рқа­нып жатқан – «Фейс­бук­тың» «тостаға­ны».

Неге? Дауы­сы тоналған халық атой­лап алаңға неге шық­па­ды, Арман? «Ұты­лған­ды» ұлт болып қорғап, «ұтты­рған­ды» ұры деп қор­лай­тын халық қайда?

Иә, сай­ла­уда қия­на­ты қалың қара­лық бол­ды, өрес­кел заңбұ­зу­шы­лы­қтан зар­лап қал­дық деген сөз желі­де жел­дей есіп тұр. Бірақ сол «жел» қаза­қтың қала­сы мен дала­сын­да неге соқ­пай­ды? Өз басын өзі биле­у­ге мүм­кін­дік беретін сая­си науқан­ның ной­ыс ұрлаған несі­бесін неге ізде­мей­ді бұ жұрт? «Фейс­бук­тағы» «фронт» ел ішін­де неге тым-тырыс? Сен осы сұрақтар­дың жау­а­бын біл­дің бе?

Мен біл­сем, бұл салғырт­ты­қтың сыры көп. Өзім аңдаға­нын айтай­ын. Ең басты­сы – желілер­де жазы­лып та, айты­лып та жатқан­дай, бұл сай­лау заң­сыз бол­ды десек, өзің озбыр санай­тын оры­стың «явка» деген сөзіне жүгі­нер едім. Отыз жылғы озбыр­дан әбден зәре­зап болған халық оның мұраға қал­ды­рған сай­ла­у­ы­на кел­меді – дауыс беруді дал­ба­са деді. Ол үшін көп­ке топы­рақ шашуға болмайды…

Бұл екі ара­да осы сай­ла­удан «Жаңа Қаза­қстан» баста­ла­ды, «кел, халық, өл-тіріл – сай­ла­у­ға қаты­су қажет» деп, билік те ел ара­сын­да үгітін үстеп, наси­ха­тын нықтап жаса­уға аса бір құлы­қты бол­ма­ды. Аны­ғы – билік­тің тақ төрі­нен гөрі, оның аппа­ра­ты тас бүр­кеніп, жатып алған сыңай­лы. Бұл – әлдекім­дер­дің сая­са­ты ма, сабо­таж ба? Сай­ла­у­шы­ның дауыс беру­ге неғұр­лым аз кел­гені – сол аппа­ратқа соғұр­лым қолай­лы болды.

Басқа­сын біл­медім, ал Алма­ты­дағы үшін­ші округ­тің 184 учас­кесін түгел­ге жуық жапқан менің бақы­ла­у­шы­ла­рым қолы­на түсір­ген 60-қа жуық хат­та­маға қара­сам, дауыс беру­ге орта есеп­пен 20 пай­ы­зға жетер-жет­пес сай­ла­у­шы келіп­ті. Бұл 400 мыңға тақау сай­ла­у­шы­ның 20 пай­ы­зы. Сон­да кел­ме­гені қан­ша – өзің есеп­тей бер!

Енді осын­дай апа­ти­я­лық жағ­дай­да сол 20 пай­ы­здың қан­ша­сы «менің дауы­сым ұрлан­ды» деп, алаңға неге атып шық­па­ды? Егер дәл сол жиыр­ма пай­ы­здың құры­ған­да жиыр­ма мыңы нара­зы­лық таны­тып, тым бол­маған­да екі күн алаң­да тұр­са, мен үшін ман­дат­та мән-маз­мұн болар ма?

Әлбет­те, егер бұл ман­дат менің жеке мен­шік қай­ыс қам­шым бол­са, ол құрғыр­ды күресін­ге лақты­ра салу қиын­шы­лық туғы­з­бас еді. Бірақ қалай болған­да да, бұл ман­дат­ты маған қалың халы­қтың бір пұшпағы ұстат­ты ғой! Ел мұра­тын ман­сұқ етудің қисы­ны қай­сы? «Зеңбірек­пен торғай атқан» «Фейс­бук» айт­ты екен деп, азды-көп­ті ел сені­мін аяқ асты ету­ге бола ма?

Негізі, бұл сай­лау қан­ша­лы­қты дұрыс-бұрыс бол­са да, халы­қтық сая­си науқанға қаты­спау – ең алды­мен қоғам үшін үрей, бола­шақ үшін қорқы­ныш болу керек. Егер осы қоғам елде­гі өзгерісті алаң арқы­лы жасай алмай­тын бол­са, сай­лау арқы­лы жаса­удың мүм­кін­ді­гін мүлт жібе­ру – ертең­гі елдік­ке ерек сын болмақ.

Себебі – халық өз билі­гін қор көріп, өз күшін желінің желі­гі­мен ғана зор көр­се, ел аңсаған өзгеріс өзді­гі­нен өңмең­деп кел­месі хақ. Сол сияқты, сол билік қоғам­нан бөлек жүріп, емен есік­ті каби­нет­тер­де ешқа­шан өз беті­мен өзгеріс жасай алма­сы тағы анық. Халы­қтың «билік­ке баруы», мен «билік­ті алуы­ның» бүгін­гі қол­да бар басты шар­ты сай­лау ғана еді.

Деген­мен, Арман, менің осы томаға-тұй­ық қоғам­ды жазғы­руға жөнім де жоқ сияқты. Біз қоғам­ның қалың қыр­ты­сын қан­ша­лы­қты біліп бол­дық? Бюд­жет­тің аста­уы­на бай­ланға­ны бар, өз күнін өзі көр­гені бар – осы уақы­тқа дей­ін қой­ырт­пақ қоғам­ның әле­умет­тік «тілі­мін» (срезь) тәу­ел­сіз тәсіл­мен зерт­теп көр­дік пе? Оппо­зи­ция осын­дай әле­умет­тік сұрау салу арқы­лы елдің сая­сатқа тән­ті тыныс-тір­лі­гін өлшеп-піш­кен кезі менің 25 жыл­дық зер­дем­де жоқ.

Ал біздің бүгін­гі бір ғана өлшем – әле­умет­тік желі. Сол желінің «желі­гін» қоғам­ның ортақ пікірі, темірқа­зық тұжы­ры­мы деп санай­мыз. Неме­се мем­ле­кет­тік ста­ти­сти­ка­ның ресми есебін місе тұту­дан басқа мүм­кін­ді­гі­міз тап­шы. Біз­де басқа – тәу­ел­сіз өлше­уіш пара­метр жоқ.

Әлбет­те, ол желі­де елдің есті бөлі­гі бәй­ге бастап оты­ра­ты­ны анық. Бірақ сол бәй­генің өзі алты­ға айы­ры­лып, жеті­ге жары­лып, бірі – екін­шісін атарға оғы бол­май жүр­генін өзің де білесің, Арман. Осы да қоғам­дық пікір­дің ортақ ошағы бол­мақ па?

Осын­дай оғаш ойлар тор­лаған торы­ғу­лы күн­дер мен түн­дер­де мені мең­де­ген уай­ым осы, бауы­рым. Анау жыл­да­ры біз Назар­бай­дың ұрық-шәр­пін «Қаза­қ­гейт» үшін сой­ып жүр­ген­де, үстел жаға­ла­уды енді бастаған бала­лар бүгін жағаң­нан алып жатқан­да, ашуың асқы­на ма, жоқ па?

Сенің елге еткен еңбе­гіңді енді­гілер еш кеті­ру үшін енті­гіп жүр­геніне нали­сың ба, жоқ па? Аға­лық абы­рой­ды ізет­сіз інілер рет­сіз іреп, даб­ы­раға қиқу қосқа­ны қинайды…

Ширек ғасыр халы­ққа қылған қыз­метіңді қор қылға­ны­на қина­ла­сың ба, жоқ па? Ел қамы­м­ен бар­мақ жеріңе жетіп бол­май, ондағы халы­ққа қарай­лас болар сөзің айтыл­май жатып, әлдебір әңгүдік сөз жүре­гіңе қадалға­ны жанға батады…

Сол солақай ашу­мен ман­дат­ты ман­сұқ етудің жөні бар ма? Бәл­кім, мен демо­кра­ти­я­ның «бала­лық дер­ті­нен» ары­лып, «Газель­дің» бор­ты­нан аспай­тын митин­гілік қозға­лы­сты әлдеқай­да басқа­ша пара­диг­ма­дағы сал­мақты сая­сат арқы­лы жүр­гізіп көр­сем деген тал­пы­ны­сы­ма күдік туды­ру­дың реті бар ма? Сол сая­сат­ты билік­тің ішіне ендеп еніп, енді­гі жер­де «сырт алаң­да» жүзе­ге асы­ру­дың мүм­кін­ді­гін күнібұрын жоққа шыға­руға бола ма? Айғай­мен, ойбай­мен «Жаңа Қаза­қстан» жасал­май­ды. Біз қар­сы­лық күре­стің пәр­менін салиқа­лы сая­сат дең­гей­іне көте­руі­міз керек. Бәл­кім, бүгін­гі билік сон­да ғана мем­ле­кет­тік мүд­де­ге сай мәмілелі мәсе­ле көтер­ген оппо­зи­ци­я­ны мой­ын­дай­ды. Ал 200–300 адам­дық митин­гінің нара­зы­лық нарқы бол­май­ды. Енді­гі ұрпақ ондай­да біз сияқты отыз жыл сағым қуып жүре­рі ғажап емес.

Солай, Арман, бұның бар­лы­ғын басқа­дан бұрын сен түсі­нер деп айтып отыр­мын. Әгәр­кім, маған қарай­лас қай­ы­рар жау­а­бың бол­са, жария жазуға да, қал­та­фонға қоңы­рау шалуға да болады.

Ал егер менің уәжім көңіліңе қон­ба­са, үнсіз қалға­ның да мен үшін үлкен жау­ап бола­ды. Қаза­қтың қорған­сыз қамын жеп, намысын жыр­тып жүр­ген сен сияқты арыс аза­матқа еш рені­шім болмайды.

Құр­мет­пен (қала­саң да, қала­ма­саң да – ҚР Пар­ла­мен­тінің депу­та­ты), ағаң –

Ермұрат БАПИ

МӘЖІЛІС ПЕН МӘСЛИХАТҚА

өте алмаған 21 кандидат

ПРОКУРАТУРАҒА АРЫЗДАНДЫ

• Алма­ты­да мәжіліс пен мәс­ли­хат сай­ла­у­ы­на бір­ман­дат­ты округ­тер­ден қаты­сқан 21 кан­ди­дат 29 науры­зда про­ку­ра­ту­раға ұжым­дық шағым түсір­ді. Олар сай­лау кезін­де­гі заң­сызды­қтар тек­серіл­сін, заң бұзған­дар қыл­мыстық жау­а­пқа тар­тыл­сын деген талап қойды.

Ұжым­дық шағы­мға 20 кан­ди­дат қол қой­ған. Нара­зы кан­ди­дат­тың кей­бірі Орта­лық сай­лау комис­си­я­сы депу­тат­ты­ққа үміт­кер­лер­ді ала­ла­ды деп есептейді.

– Басын­да бәрі­міз­ге мек­теп­тер­ге кіріп, үгіт-наси­хат жаса­уға тең мүм­кін­дік беріл­ген. Алай­да көп жер­ге мені кір­гіз­беді. Өз ауда­ным­дағы әр үйге кіріп шықтым, бірақ халы­қты жинап, сай­ла­у­ал­ды бағ­дар­ла­мам­ды таны­сты­ру қиын бол­ды, – деді Алма­ты мәс­ли­ха­ты депу­тат­ты­ғы­на кан­ди­дат болған Олжас Әбілқайыр.

Шағы­мға қол қой­ған­дар ара­сын­да үгіт-наси­хат үшін мем­ле­кет беретін қар­жы­ны әлі де ала алмай жүр­ген­дер де болды.

– Мем­ле­кет үгіт-наси­хатқа 300 мың тең­ге көле­мін­де қар­жы бөл­ген. Мен [соны есеп­теп,] Royal Petrol [жанар­май құю бекеті­мен] 1110 литр жанар­май ала­тын болып, келісім­шарт жаса­стым. Талон дай­ын тұр­ды, ақша төлен­се, ала­сың деді. Бірақ ақша ауда­ры­лған жоқ. [Сай­ла­уда] теңдік болған жоқ. Үміт­кер­лер­ге тең­дей жағ­дай жаса­луы керек. Сай­лау заңы бұзы­лып отыр, – деді Алма­ты облы­сын­дағы № 12 бір­ман­дат­ты округ­тен сай­ла­у­ға түс­кен кан­ди­дат Мей­ір­хан Әбдіманапов.

20 адам қол қой­ған шағым­да кан­ди­дат­тар заңбұ­зу­шы­лы­ққа жол бер­ген Орта­лық сай­лау комис­си­я­сы­ның төраға­сы Нұр­лан Әбдіро­вті жау­а­пқа тар­ту­ды талап еткен.

Олар­мен бір­ге Алма­ты­дағы № 4 бір­ман­дат­ты округ­тен сай­ла­у­ға түс­кен кан­ди­дат Сан­жар Боқа­ев үш учас­кенің үсті­нен шағым­дан­ды. Ол сай­лау комис­си­я­ла­ры дауыс санын бұр­ма­ла­ды деп есеп­тей­ді.

– Менің қолым­да 202 учас­кенің 192 хат­та­ма­сы бар. Сон­дағы дауы­сты Google кестесі­мен де, Excel-мен де, қол­мен де сана­дық. Нәти­же­сін­де мен жеңіп тұр­мын. Ал Орта­лық сай­лау комис­си­я­сы басқа адам­ды жеңді деп, [билік­ке] ыңғай­лы адам­ды өткізді. Біз ондай­ға келіс­пей­міз, – деді бұры­нғы кан­ди­дат «Азатты­ққа».

Боқа­ев­тың 20 науры­зда Алма­ты әкім­шілік соты­на жазған тала­бы орын­дал­маған. Апел­ля­ци­я­лық сот та комис­сия төраға­сы­ның жау­а­бы­на сүй­еніп, «дауыс беру заң шең­берін­де өтті» деген шешім шығарған.

Алма­ты қала­лық про­ку­ра­ту­ра­сы бұры­нғы кан­ди­дат­тар­дың шағы­мын қабыл­дап, «заң­да бел­гі­лен­ген мерзім­де жау­ап бере­міз» деді.

Бел­сен­ділер про­ку­ра­ту­ра алдын­да нара­зы­лық біл­діріп, пікірін айтып тұрған кез­де олар­ды жол­дың ар жағы­нан бір­не­ше поли­ция қыз­мет­кері бақы­лап тұр­ды.

19 наурыз күні Алма­ты­дағы 256 учас­кені бақы­лаған «Қаза­қстан жастар ақпа­рат­тық қыз­меті» қоғам­дық қоры­ның есебін­ше де, № 4 бір­ман­дат­ты округ­те дауыс саны бұрмаланған.

«Біздің қолы­мы­зға түс­кен хат­та­ма­лар бой­ын­ша, төр­тін­ші округ­те кан­ди­дат Сан­жар Боқа­ев көш бастап тұр. Ал ресми деректе басқа кан­ди­дат жеңді», – деді ұйым төраға­сы Ири­на Мед­ни­ко­ва 28 наурыз күні.

Ол Орта­лық сай­лау комис­си­я­сы­нан осы жағ­дай­ға түсінік­те­ме беруін, бол­ма­са дауы­сты қай­та санап неме­се төр­тін­ші округ­те дауыс беруді қай­та өткі­зуін сұраған.

Сан­жар Боқа­ев­тың сай­лау комис­си­я­ла­ры­на жазған шағы­мы­на әлі жау­ап келмеген.

Кезек­тен тыс сай­ла­у­ға өз-өзін ұсы­нып, мәжіліс пен мәс­ли­хатқа өтпей қалған кан­ди­дат­тар дауыс беру кезін­де заң бұзы­лға­нын айтып, сай­лау нәти­же­сін мой­ын­да­май­ты­нын мәлім­деді. Елдің кемі төрт өңірін­де: Алма­ты­да, Аста­на­да, Шым­кент­те, Орал­да сай­ла­у­ға түс­кен үміт­кер­лер сай­лау нәти­же­сін жою­ды, дауыс беруді қай­та өткі­зуді талап еткен.

24 наурыз күні Алма­ты­да депу­тат­ты­ққа үміт­кер аза­мат­тар мен олар­дың сенім­ді өкіл­дері, қоғам бел­сен­ділері жиын өткізіп, «халық пар­ла­мен­ті» құры­лға­нын жариялады.

Бұған дей­ін Бас про­ку­ра­ту­ра сай­лау күні заңбұ­зу­шы­лы­қтар болға­нын мой­ын­даға­ны­мен, «бұл фак­тілер сай­лау қоры­тындыс­ы­на әсер етпе­ді» деп мәлім­де­ген болатын.

Қаза­қстан­дағы кезек­тен тыс мәжіліс пен мәс­ли­хат сай­ла­у­ы­ның нәти­же­сін­де Пар­ла­мент­ке алты сая­си пар­тия өтті. Мәжіліс­ке 98 депу­тат­тың 29‑ы бір­ман­дат­ты округ­тер арқы­лы сай­лан­ды. 40 орын «Ама­нат» пар­ти­я­сы­ның өкіл­деріне тиді. Бір­ман­дат­ты округ­тер бой­ын­ша өткен 29 кан­ди­дат­тың 22-сі – «Ама­нат» пар­ти­я­сы­ның өкілі.

Сай­ла­уды бақы­лаған Еуро­па­дағы қауіп­сіздік және ынты­мақ­та­стық ұйы­мы­ның (ЕҚЫҰ) Демо­кра­ти­я­лық инсти­тут­тар және адам құқы­қта­ры бюро­сы­ның (ДИАҚБ) сай­ла­уды бақы­лау мис­си­я­сы дауыс санау про­цесіне алаң­да­у­шы­лық біл­дір­ген. Елде­гі тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар да сай­ла­уда заңбұ­зу­шы­лық көп тір­кел­генін мәлімдеді.

Мей­ірім БАҚЫТЖАН,

Azattyq.org