Бақдәулет БЕРЛІБАЕВ, тарих ғылымдарының докторы, Қазақ спорт және туризм академиясының «Әлеуметтік пәндер» кафедрасының профессоры
1. Саяси бопсалау құрбандары
Қазақ халқы тарихтың талай ауыр кезеңдерін бастан өткізе жүріп, өзінің қайсар да қайтпас халық екенін әлем жұртшылығына үнемі дәлелдеп келеді. Әсіресе тарих қойнауынан кеше ғана кеткен ХХ ғасырдың 30-жылдары қазақ халқы үшін ұлы дүрбелеңге айналғанын ешкім ұмыта алмайды. Өйткені оның соңы ұлт үшін үлкен зұлматқа айналды. Мұны Дүние жүзі қазақтарының алғашқы құрылтайында айтылған «Қазақ даласын жайпап өткен 1932–1933 жылдардағы апатты ашаршылық алты миллион қазақтың 2,2 миллионының өмірін жалмап кетті. Осы бір қайғылы дерек – халықтың ғасырлар бойы ұмыта алмас қасіреті» деген тұжырым анық дәлелдеп тұр.
Қазақ жеріндегі осынау зардаптардың бір ұшы сол тұста елді басқаруға жіберілген Ф.И. Голощекиннің есімімен байланысты. Ол 1927 жылы Сталинге хат жазып, Қазақстанға Қазан революциясының лебі жетпегенін, қазақтардың әлі күнге дейін топырлаған малын бағып, кеңестік билікті елеместен, өз беттерімен көшіп-қонып жүргенін мәлімдейді де, қазақ даласында «Кіші Қазан» революциясын жасауға рұқсат сұрайды. Сталин оған келісімін береді. Шын мәнінде ол келісім қазақ үшін ғасырлар бойы күнкөрістің көзіне айналып келген малын тартып алуға берілген нұсқау еді.
Міне, «жарылқайды» деген большевиктер билікке келгеннен кейінгі Қазақстандағы бүліншілік пен қасіреттің бәрі осыдан басталды. Әуелі малы көп адамдар қуғынға ұшырады. Білетініміздей, ел басқару ісі біртіндеп байлардың малшыларына, күнін көре алмай жүрген жарлы-жақыбайлардың қолына тапсырылды. Жүре келе, қазақ еліндегі мал бағып, оны тірлікке жаратудың жөнін білетін асыл туған мырзалары мен айтулы кәсіпкерлері атылып немесе айдалып кетті. Көп қазақтар босқыншылыққа ұшырап, шетел асып, жан сақтағаны да шындық. Имандылық пен рақымдылықтың, қайырымдылық пен мейірімділіктің ұйытқысы болған ишан-молдалар да алдыңғылардың кебін киді.
Сол дәуірдегі барлық бәлекетті көзімен көріп, қапаланған зиялы қауым КОКП қайраткерлерінің қателігі мен асыра сілтеуін барынша сынға алды. Алайда кеңес билігі ұлт тәуелсіздігіне белсене қатысқан «Алаш Орданың» көрнекті қайраткерлерін қара тізімге алып отырды. Нәтижесінде 1928 жылы Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сынды 44 зиялы қауым «буржуазияшыл-ұлтшыл» ретінде қамауға алынды. 1930 жылы Мұхамеджан Тынышбаев, Халел Досмұхамедов, Жақып Ақбаев сынды бірқатар қазақтың таңдаулы адамдары (барлығы 40 адам) тағы қамауға алынды. Ақыры 1937-38 жылдары Әлихан Бөкейханов бастаған қазақтың ендігі қалған көрнекті қайраткерлерінің барлығы дерлік жазықсыз жазаланды. Сондай-ақ кеңес өкіметін орнатуға қатысқан белгілі қоғам қайраткерлері – Тұрар Рысқұлов, Нығмет Нұрмақов, Сұлтанбек Қожанов, Ұзақбай Құлымбетов, Ораз Жандосов, Әбілхайыр Досов, Смағұл Сәдуақасов, Темірбек Жүргенов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Құдайберген Жұбанов, Санжар Асфендияров, т.б. да бопсалау құрбандарына айналды. Тарихшылардың мәліметі бойынша, сол жылдары кеңестік Қазақстанда 118 мың адам сотталған. Олардың 25 мыңына ату жазасы кесілген.
Осы жылдардың өзінде кеңес өкіметінің көптеген басқа ұлт өкілдерін Қазақстанға жаппай қоныс аударуды бірінші болып бастаған ресейлік патша саясатын жалғастыру мәселесі тыйылмады. Азаматтық соғыстан кейін социализм орнату желеуімен 559 мың адам қоныс аударылып, оның ішінде «Өндірісті жұмысшы кадрлармен қамту» дегенді сылтауратып, «25 мыңшылдарды» еліміздің ірі өнеркәсіпті өңірлеріне жайып орналастырды. Елімізге көптеген басқа ұлт өкілдері күштеп көшіріліп әкелінді. Олардың жалпы саны 1 миллион 200 мыңды құрады. Ал 1954 жылы КСРО билігіне келген Н.С. Хрущевтың «Қазақстандағы бос жатқан жерді игеру» дақпырты бойынша 1964 жылға дейін солтүстік және орталық Қазақстанға бөтен ұлттардың келуін жеңілдету үшін, тың игеру науқанынан басқа аймақтардағы қазақтарды ынталандырудан алдын ала шеттетті. Сөйтіп сан түрлі жеңілдіктер беруге уәде берумен үгіттеп әкелінген, көбі оғаш мінезді еуропалық ұлт өкілдерінің үлес салмағы сол өлкеде тұратын жергілікті халықтан 3 есе, тіпті кейбір облыстарда 4-5 есеге өсіп кетсе, бұл – кеңестік орыстандырудың «интернационалдық» саясатының неғұрлым оңайлатылған өте тиімді және барынша тездетілген үлгісі еді.
Бұл науқан ең алдымен қазақтың рухани жағынан жұтаңдануына алып келді. Әсіресе қазақ тіліне нұқсаны тиіп, «мәңгүртизмнің» негізі қаланса, бұл кеселден күні бүгінге дейін арылар емеспіз… Қазір қазақтардың негізгі дені қалаға жиналып жатқанда, күбірткі сияқты мәңгүрттер мен басқа да орыс тілділер қазақ тілді қандастарын діңкелетіп, қазақ тілінің мысын басып келсе, осы жаңа үрдістің кесірінен болашақта қазақ тілінің жойылып кету қаупінің басталғанына ешкім көп алаңдаушылық білдірмей отыр. Осы күнгі қазақ тілінің қолданыс аясы хандық дәуірдегі өзінің ықпалын жоғалтып, тек көбінде тұрмыстық қолданыстан аса алмай тұрса, бұған кінәліні айтудың өзі кеудеңді оққа тосумен бірдей. Міне, мұндай жағдайда да бүгіндегі қазақ тілінің аясын тікелей өзіміз тарылтып отырмыз.
Жоғарыда жылдар бойы қалыптасқан реттілікпен 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіне қатысушылар да кеңес жылдарындағы саяси бопсалау құрбандары қатарына жатқызылады. Өйткені бұл көтерілістің өрбуіне тек қана кеңес жылдарында қордаланған саяси-эканомикалық және әлеуметтік келеңсіздіктер әсер етіп, Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың орнынан алынуы және оның орнына сырттан әкелінген Геннадий Колбиннің тағайындалуы түрткі болды.
Желтоқсандағы қозғаушы күш негізінен ауылдан шыққан қазақ жастары болды. Жаппай наразылық шеруі көтеріліске ұласып, тез арада аяусыз басып-жаншылды: 8,5 мыңнан астам адам қуғын-сүргінге ұшырады. Жастар оқудан, жұмыстарынан шығарылды, көпшігігі дене жарақаттарын алып, мүгедек болып қалды. 101 адам түрмеге қамалды. Алғашқы деректер бойынша – 5, кейінгі деректер бойынша – шамамен 54 адам шейіт болған; 12 ректор және көптеген оқытушылар қызметтерінен кетуге мәжбүр болды. Қалай болғанда да, бұл оқиға мемлекеттің саяси өмірінде демократияның бастаулы болып саналады. Өйткені одан кейін бес жылдан соң Қазақстан мемлекеттік егемендігін жариялады. Міне, сондықтан да тарихтағы «Желтоқсан көтерілісін» жан-жақты білу үшін және оны тарихта елеусіз қалдырмау үшін, оны оқып-үйренудің маңыздылығы өте зор.
2024 жылдың аяғында әйгілі «Желтоқсан көтерілісіне» 38 жыл толады. Ол қалың бұқараны мемлекетті басқарудан аластатқан саяси жүйе – кеңестік социализмнің ең соңғы демі бітуге айналғанда басталған болатын. Социалистік қоғамда «Қайта құру» деп аталған кезекті түр өзгертуінің екінші жылы бұрқ ете түскен мұндай халықтық қозғалыс КСРО-ның түрлі аймақтарында өткен ұлтаралық шиеленістер тізбегінің бастамасы еді. Ол сталинизм әдісінен дәм татып, «геноцидпен» ауызданған, «этноцидпен» тойынып, КСРО-ны мекендеген халықтардың бәрін ұлттық белгілерінен айыруға жақындатқан кемелденген социализмнің ізбасарлары ойластырған кадр саясатының өктемдігінен тұтанып, тарихқа әуелі «Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы», «Алматыдағы студент жастардың қозғалысы» немесе «Алматы дүрбелеңі» деген атпен кірді. Бірақ мұндай баға кеңестік кезеңде берілген еді. Бүгінгі тарихшылардың жаңашыл бөлігі «Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы» деген тұжырыммен келіспейді. Өйткені айтулы оқиға Алматыда ғана емес, Қазақстанның көптеген облыс орталықтары мен бірнеше қалаларында және Шамалған, Сарыөзек сияқты онға жуық станциялар мен елді мекендерде де болған еді.
1825 жылы орыс тарихындағы Санкт-Петербургтың Сенат алаңында болған Желтоқсан көтерілісі сияқты Алматы қаласы сол кезде Қазақстанның астанасы болғандықтан, көтерілістің биік шыңы да Алматыда болуы – заңды құбылыс. Сондықтан бүгінгі тарихшылардың көпшілігі «Қазақстандағы Желтоқсан көтерілісі» деген атауды жақтап отыр. Сонымен бірге Желтоқсан көтерілісінің осылай аталуының себебі – мұнда қыршын да бейкүнә жастардың қаны төгіліп, көбінің болашақтарына балта шабылды. Олардың бір бөлігі итке таланып, қыстың ызғарлы күні сумен атқыланды, енді біразы дойыр рәзіңке таяқпен немесе сапер күректермен ұрған соққыға жығылып, алаңда қансырап жатқан жерінен теріп алынды да, сыйғаны қала түрмелеріне, сыймағаны кірпіш таситын машиналармен қала сыртындағы карьер шұңқырларына апарылып, қоқыс сияқты төгіп тасталды. Ондағы тірі қалғандарға да айуандықтың нешетүрі көрсетіліп, қорланды. (Қазірде «Желтоқсанның құпиясы ашылмай жатыр» десе, шындықты осындай сұмдықтардың арасынан іздеген дұрыс).
«Желтоқсан оқиғасының» көтеріліс болатын тағы бір себебі – оны КСРО-ның түкпір-түкпірінен көмекке келген арнайы әскери бөлімдердің күшімен әрең басты. Оның көтеріліске лайық келесі себебі – оны дүние жүзінің халқы қадағалап отырды. Бұл көтеріліс болмаса, КСРО-ның ыдырауы тағы біраз жылға кешеуілдеген болар еді.
Ендеше 1917 жылғы Ресейде болған Қазан төңкерісінің нәтижесінде Кеңес үкіметі деген атпен дүниеге келіп, 1922 жылдан КСРО атанған империяның 1990 жылдардың басында ыдырауына дәл осы Желтоқсан көтерілісі әсер етсе, онда оны оқып-үйрену – тарихи білім берудің ажырамас бөлігінің бірі болуы шарт.
Бүгінгі Қазақстан Республикасы демократиялық қоғам құруға бет алған уақытта дүниежүзілік тәжірибе негізінде жалпы білім негіздері бойынша әлем халықтарының арасында жақындықтың бар екенін түсіне бастадық. Бұның өзі осы сала бойынша үкіметке, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстарға да мүлдем басқа көзқарас, өзгеше бағыт, соны талаптар қояды. Әсіресе кез келген оқиға бойынша азаматтық көзқарасты қалыптастыру қоғамдық құрылысын жаңа арнаға түсірген елге барынша сүбелі міндеттер жүктейді. Халықтардың жақындастығынан туындайтын ондай міндеттер ең әуелі демократиядан өрбиді. Ал демократияның халық билігі екенін мойындасақ, халықтың азаматтардан тұратынын да мойындаймыз. Ал азамат – елдің алдындағы киелі борышын халықтың жан дүниесін түсіну арқылы ғана орындай алады.
1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі – сол халықтың сезімін түсінуден туындаған қозғалыс. Бүгін бұған шүбә жоқ. Сонымен бірге ол демократиялық бағыттағы қозғалыс еді. Бірақ КСРО-ның сол кездегі әміршісі М.С. Горбачевтің «жариялылығын» шын мәніңдегі демократия деп қабылдаған Қазақстан жастары өздерінің алданғанын көтеріліс барысында ғана түсінді. Олар тек қана әділеттілікке негізделген заң негізінде қимыл жасау – азаматтың асыл мұраттарын қамтамасыз ете алады деп білді. Сондықтан да заңға сәйкес әрекет жасамаған жоғары басшылық пен заңды толық білмейтін азаматтардың тағдыры жақсылыққа апармайтынын да Желтоқсан көтерілісі дәлелдеді.
Демократияны түсінген халық заңға мән беруі керек, ал мемлекет заңның бұрмаланбауына кепілдік берумен бірге, адам құқығының бұзылмауын қадағалауды өзінің негізгі міндетіне жатқызатынын халықтың жадына құйып отыруы керек. Себебі адам құқығы табиғи құқық болғандықтан, оны шектеу немесе мойындамау мүмкін емес. Жаратылыстың берген құқығында мемлекеттің де, басшының да, заңдар мен ережелердің де шаруасы жоқ. Бірақ Конституция бойынша, адам құқығының сақталуы – мемлекеттің бірінші кезектегі борышы. Сонымен бірге бүкіл қоғамдағы заңдардың адам құқығына қайшы келмеу мәселесі мемлекетпен қоса, қоғамдық ұйымдардың да бақылауында екенін халықтың білуі шарт.
(Жалғасы бар)
