Бақдәулет БЕРЛІБАЕВ, тарих ғылымдарының докторы, профессор
4. Қонаевтың беделі және жастар
Желтоқсан көтерілісі жайлы кітаптар мен естеліктерде және тарихи-танымдық тұрғыдағы мақалаларда Д.А.Қонаев пен Н.Ә.Назарбаев туралы басы ашылмаған екі ұшты мәселелер де жоқ емес. Жастар көтеріліс кезіндегі әйгілі ұрандарында Қонаевтың қызметіне қайта келуін талап еткен жоқ. Демек, олар «атышулы» пленумда тілге тиек етілген оның жасының ұлғайғанымен санасып отыр. Бірақ бәрібір оларды алаңға алып шыққан негізгі мәселенің бірі – тағы да сол алып та күрделі тұлғаның үлкен беделі екендігін ұмытпасақ, тарихи оқиғаны жүйелегенде, Қонаевты айналып өте алмаймыз. Себебі сол бір дүбірлі оқиғаның тікелей куәгерлерінің естеліктерін оқығанда, мәселенің төркіні Қонаевқа келіп тірелетінін байқау қиын емес. Мысалы, 2014 жылы Д.А. Қонаев атындағы мектептің директоры болып қызмет істеген Шара Нәлібаева «Оңтүстік Қазақстан» газетіне сол жылғы 16 желтоқсан күні берген мақаласында ағынан жарылып, былай дейді:
«Сол күні сабақтың аяқталғанын тағатсыздана күттік. Топтағы студенттердің көкейінде «неліктен елді жарты ғасыр басқарған Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев қызметтен кетті?» деген сұрақ тұрды. Жастар осы сауалдың жауабын білгісі келді. Сабақтан шыға сала алаңға қарай бет алдық… Бибігүл Төлегенова, Әмина Өмірзақова секілді өнер қайраткерлері мінбеге бірнеше рет көтеріліп, жастарға басу айтты. Алаңда жастар «Қонаев шықсын!» деген сөздерінен танбады».
Қазіргі қолда бар деректердің көбінде Қонаевты алаңға шақырғанда, оның жастар алдында сөйлеуден бас тартпағаны айтылады. Шындығында, алаңға шақыртылған оны Москвадан хабарласып отырған М.С.Горбачев сөйлетпеді. Өйткені Қонаев өте беделді адам еді. Сондықтан да ол сөйлегенде, жастарды иландырып, пәтуаға келтіруі мүмкін еді. Алайда орталықтың ішкі қызғанышы, біріншіден, Д.А.Қонаевтың беделінің болашақта тағы да өсіп кетуіне жол бермей, әдейі оның сағын сындырып, келіп тұрған жерінен қайтадан кері қайтарып жіберді. Екінші жағынан, бұл – үш мәрте Социалистік Еңбек Ері атанып, 8 рет Ленин орденін алған тұлғаға көрсетілген қолдан жасалған қиянат еді. Соған қарамастан ғажайып сабырлылық көрсеткен Д.А.Қонаев елді енді басқара бастаған Г.Я.Колбиннің айтқанына көніп, келген жағына тып-тыныш кете барды. Ел аузында «Д.А.Қонаевтың ұлты татар екен» деген сөздер тағы бар. Мейлі, татар болсын делік, бірақ одан не өзгереді? Кім болса да, оның кезінде Қазақстанды 15 одақтас республика ішінде барлық даму көрсеткіштері жағынан КСРО-да 3-орынға шығарған қабілетімен неге санасуға болмайды? Ол билікке келгенге дейінгі басшылардың қайсысы осындай көрсеткішке жетіп еді? Ол қызметінен кеткенде, орталықтан келіп тексергендер оның жеке басының адалдығына таң қалса, онда Д.А.Қонаев өмір бойы өз еліне қызмет етудің тамаша үлгісін көрсеткен ерекше тұлға болып шықпай ма? Ал осы тұлға өз еңбегімен тапқан ақшасының бір бөлігін жылдар бойы Алматыдағы №3 балалар үйіне жіберіп тұрса, бұл арада мұсылмандықтың қайырымдылық белгісінен басқа ештеңе көрініп тұрған жоқ қой!
Д.А.Қонаевты жершілдікте айыптайтындар да бар. Шынтуайтында, бұл протекционализмнің көрінісіне жатады. XX ғасырдың 50-жылдарының басында заңғар ғалым Қ.И.Сәтбаев та тура осы іспен қудаланған. Басқасын былай қойғанда, Сәтбаевтың кезінде өзі дүниеге келген бір ғана Баянауыл өлкесінен 25 академиктің болуы нағыз жершілдік болатын. Қазір де бұны, қайсыбіреулер айтып жүргендей, сол өңірдің адамдарының «ерекше қабілеті мен даналығына» жатқызудың ешбір қисыны жоқ. Шындығы, «25 академиктің ғұламалығы» олардың орыс тілін ертерек білу құмарлығынан барып туындаған болатын. Тіпті Қазақстанда Ж.Шаяхметов билік еткен тұста, қазақтан басқа орысша білетін ұлттың өкілдерін итпен іздеп таба алмайтын Алматы облысының Нарынқол, Кеген және бірқатар ауданның бірінші басшылығынан басқа тұтқалы мекеме басшыларының бәрі дерлік Қазақстанның солтүстік және орталық өңірінен арнайы жіберілген, орыс тілін жетік білетін қазақ мамандары еді. Ал Д.А.Қонаевтың кезінде бұл мәселенің тек теңгермелік қана сипаты болды. Яғни, Қазақстандағы солтүстік және орталық өңір қазақтары патша дәуірінен бастап Ресейге ерте қосылуына байланысты Шоқан Уәлихановтан Кеңес өкіметіне дейінгі аралықта орыс тіліне әжептәуір жетік болғаны рас. Ал кеңестік билік орнаған жылдардан Н.С.Хрущевке дейін де ол өлкеде қазақ тілімен бірге орыс тілінің басымдығы жойыла қоймады. Тек 1932-33 жылғы ашаршылық жылдары ғана Петропавл мен Қостанай облысындағы қазақтардың 25 %-ы орыстар көп тұратын қалаларға барып жан сақтаса, бұл көрініс сол өлке қазақтарының жаппай орыстануын күшейткен құбылыс болатын. Сол сияқты, Н.С. Хрущевтің «Бос жатқан жерді игеру» идеясына орай, бұл өлкеде орыс тілі әдейі ойластырылған түрде күш алып, Солтүстік пен Орталық Қазақстанда оқыған-тоқығандардың негізгі дені Қазақстанның түкпір-түкпірінде құйқалы орындардың бәріне дерлік қол жеткізді. Осы уақыттарда қызметінде мығым отырған Қ.Сәтбаев өзінің бұрынғы дағдысын жалғастыра берді. Ал осыны байқаған Д.А.Қонаев болса, елдің бірінші басшысы ретінде орысша біле бастаған оңтүстік өлке қазақтарының білім мен ғылымға ден бере бастауымен санасып, оларды да кадр мәселесіндегі мәртебелі орындарға тартып, кадр іріктеуде теңгермешілікке барғаны тарихтан белгілі болса да, қазіргі жазғыштардың көбі қалай да шындықтың өңін айналдыруға құмар…
Оның тағы бір көрінісі – Желтоқсан туралы жазған авторлардың қазақ халқының тілінің жоғала бастауы, олардың сан жағынан өзбектерден қалып қоюы, қазақ тіліндегі мектептердің жаппай жабылуы және олардың жалпы рухының жұтаңдығы туралы Д.Қонаевтың атына айтылатын алып-қашпа сөздерге әуес болуы. «Мен қазақтарды орыстандыру жағынан патшадан да, Сталиннен де асып кеттім және мен оны қысқа мерзімде жүзеге асырдым», –деген Н.С.Хрущевтің масайрауында шындық бар болатын. Қараңыз: Н.С. Хрущев, XX ғасырдың ортасында орыс тілінде сөйлейтін славян тектестерді Қазақстандағы «тың игеру» дақпыртына желіктіргенде, жаңа салынған орыс мектебінің қасында тозығы шыққан шағын қыстақтардағы бұрыннан бар, бірақ оқушылар жағынан саны аз ескі қазақ мектептері мүлде қараусыз қалған еді. Бұл өзі әдейі ойластырылған жымысқы саясаттың кесірі болатын. Осыған орай қыста қақаған Сібір аязының қыспағы басталғанда, орыс мектептері қазақ балаларына қарап, мен мұндалап тұратын. Қазақ болса, ежелден балажан әрі намысшыл халық емес-пе?! Ол жаңа да жайлы, жылы да заманауи орыс мектебінің жанында тұрып, өз басынан ешкімді жоғары асырғысы келмейді. Ендеше тура сол кезде қазақ балаларының орыс мектептеріне жаппай баруын Д.А. Қонаев емес, идеологияның қыспағынан болған өмір логикасының өзі талап еткен болатын. Ал Алматыдағы қазақ санының аздығы туралы (8 %) орталықтан Желтоқсан көтерілісіне нүкте қою үшін келген М.С.Соломенцев деген «періште»: «…Алматы қаласындағы қазақтар мен осы арадан кеткелі тағы да 8 %-ға өсіп кетіпті», – деп байбалам салған жоқ па еді? Демек, бұл жерде де кезінде Қазақстан астанасына славян тектестер мен басқа ұлт өкілдерін толтырған Д.А.Қонаев емес!
Ол кездегі қазақтың басым бөлігі ауылда тұрды. Осыған байланысты кеңес басшылығы ауылдық жердегі қазақ мектептерінің жабылуына тым мүдделі болған жоқ. Себебі мектепті бітірген қазақ балалары одан кейінгі оқуларын орысша оқитынына қарамастан, бәрібір сол ауыл төңірегінен асып кетпейтін еді. Өйкені олардың бірен-сараны болмаса, негізгі бөлігі ауылға керекті мамандықтар бойынша оқып келетін. Олай болса, айналып келгенде, саны бадырайған, үйреншікті «700 қазақ мектептерінің» славяндар көп орналасқан жерде жабылуына кінәліні Қонаевтан жоғары тұрғандардан іздеу керек. Нақтырақ айтқанда, оны іздеуді Хрущевтің жымысқы саясатынан, әрі-беріден соң, XVI ғасырдан бері қаймағын бұзбаған күйі келе жатқан ұлы орыстық шовинистік пиғылдың ішкі мүддесіне үңілуден бастаған дұрыс болар…
Д.А.Қонаев «тек қана орталықтың айтқанын істейтін» деп тағы көпіреміз. Олай болса, осы жердегі арифметиканы елдің есіне салуға тура келеді: Қанша мықты болса да, Қонаевтың өз билігі өзінде болған жоқ. Біз кеңес кезінде де Ресейдің отары болғанымызды қазір ғана ашық айта бастадық қой. Сондықтан Қонаевтың орталықтың айтқанын екі етпегені рас. Өйткені ол – біреуге тәуелді, енді біреуге бағынышты болғанын былай қойғанда, тағы біреумен дос болғанына қарамастан, қалыптасқан дәстүр бойынша, бәрібір орталықтың айтқанын орындаушы ғана болды.
«Ойбай, қазақтар сан жағынан өзбектерден қалып қойды» дегенге келсек, өзбек жерінде аштық та, нәубет те, бопсалау да, бәлендей алапат та, тың игеру де болған жоқ. Ал Қонаев кезіндегі қазақ халқының жалпы рухының жұтаңдығы туралы айтсақ, еркіндікке тыйым салынған, құқық бұрмаланған, шын мәнінде Конституциясы болмаған, атеизм мен шовинизм жайлаған, тәуелсіздігі жоқ елде ол мәселе мүлде мүмкін болмады. Олай болса, бұл жерде де Қонаевты жазғырудың ешбір реті жоқ.
Сонда Д.А.Қонаевтың биліктегі қызметіне қысқаша сипаттама бергенде айтатын нәрсе, ол елді басқаруды соғыстан кейінгі қиын кезеңде қолға алды. Оған құлдыраған халық шаруашылығын ретке келтіру мен тың және тыңайған жерді игерудің барысындағы қарама-қарсылықтарға төтеп беруге, Өзбекстанмен екі арадағы орталық ұйымдастырған жерді межелеуге, Батыс Қазақстанда мұнай мен газ өндіруге, Орталық Қазақстанда отын-энергетика ресурстарын игеру мен елдің шығысында металлургия, әсіресе түсті металл өңдеуді жолға қоюға тура келді. Ол басқарған 1955–1986 жылдар аралығында елде мыңдаған жаңа қоныстар бой көтерді: 68 жұмысшы поселкелері, 43 қала пайда болды. Басқасын былай қойғанда, Рудный, Екібастұз, Шевченко (Ақтау), Никольский, Арқалық, Степногорск, Кентау, Жаңатас, Қапшағай сияқты өндірістік қалалар – дәл сол кезеңнің жемісі болатын. Еліміздегі ірі мәдени ошақтар мен белгілі спорт кешендері осы кезде салынды. Қапшағай су қоймасы, ҮАК сияқты ірі құрылыстар да Қонаев кезінде бой көтерсе, ол – еріккеннің ермегі емес еді. Бұл – ең алдымен судан тапшылық көріп отырған елді мекендерге су жеткізу әрекеті болса, екінші жағынан – шалғай ауылдағы қазақтарды қалаға жақындатып, жайлы мекендер мен саяжайлар салып беру болатын. Тек үшінші кезекте ғана демалудың қолайлы жақтары ойластырылған еді. Бұл күнде «ҮАК – сапасыз «арық» болды» дегенге келсек, оның салынғанына жарты ғасырға жуық уақыт болды. «Жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды» дегендей, тозбайтын нәрсе де болмайды. Адам да қартайып, өмірден өтеді емес пе?! Сол сияқты ҮАК-тың тозған жері болса, оған дер кезіндегі күтімді қолдан жіберіп алған жергілікті әкімшілік кінәлі. Тіпті қазір жаңа пайдалануға берілген тұрғын үйлердің өзі бір жыл өтпей қисаятынына қарасаң, оның жанында ҮАК өз міндетін әлдеқашан атқарған болып шығады.
Д.А.Қонаев кезінде ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, Қазақстан жыл сайын Одаққа миллиард пұт астық беретін өлкеге айналғанын ешкім де жоққа шығара алмайды. Дәстүрлі мал шаруашылығына келсек, 1955 жылы Қазақстанда 16 миллион қой, 4 миллионға жуық ірі қара болса, 1983 жылы қой – 36 миллионға жетіп, ірі қара – 9 миллионнан асып кетті. Ал қазір мал мүлде азайып, малшылар қалаға көшіп келді.
Әлеуметтік мәселеге келсек, Д.А.Қонаев кезінде жыл сайын 5-6 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілсе, тәуелсіздік алғанша қаланы былай қойғанда, барлық ауылдық жердегі мәдени мекемелер жұмыс істеп, олар елдің көңіл көтеріп, дем алатын негізгі орталыққа айналғанын қалай ұмытуға болады? Сол мекемелерде республиканың талай дарынды саңлақтары өз өнерлерін көрсетіп, халықтың құрметіне бөленсе, мұнда да олардың Д.А. Қонаевқа деген ықыласы мен алғысы шексіз емес пе?!
«Желтоқсандағы» Д.А. Қонаевқа тікелей келгенде айтатын негізгі мәселе, жекелеген авторлардың көбінің тілге тиек ететіні сол, ол – көтеріліс символына айналған Қайраттың жазған күмәнді бір хатындағы Д.А.Қонаев туралы пікірі. Онда ол «Мен алаңға Қонаевтың күйін күйттеп барған жоқпын…» дегенді жазыпты мыс. Бірақ сол хат – 25 жылға сотталып, жүні жығылып, үміті әбден үзілген, осы жасына дейін қамау дегеннің не екенін білмейтін, түрмедегі өрімдей жас Қайраттың өзінің жазғаны ма, қамаудағы біреудің ақыл айтқан боп, алдап жаздырғаны ма? Әлде біреулердің Д.А. Қонаевты қаралау үшін ұрып-соғып, қинап жаздырғаны ма, мүмкін, біреудің жеке басының мүддесі үшін әдейі ойлап тауып, Қайраттың қолтаңбасымен жазғаны ма, нақты куә болмаған соң, мұндай басы ашылмаған екіұшты нәрсені кесіп айтуға әлі ерте. Себебі Қайрат осы сөзін тағдыры шешілгелі тұрған сот үрдісінде айтпай, қайдағы бір амалы мен шырмауы бастан асатын түрменің шыңырау түбінен хат арқылы жеткізгені – намысты ұл Қайраттың атына мүлде лайық емес. Түсінген адамға «Желтоқсан тетігінің» бір ұшының дәл осы сөзде жатқаны беп-белгілі. Егер осы сөз шындыққа айналса, онда Қайраттан батыр атағын алдырып тастауымызға тура келеді. Өйткені біз сол хаттан һас батыр емес, саясаттан мүлде бейхабар, халықтың ойын дәл жеткізуден қорқатын, бүкіл бұқараға қадірлі болған Д.А.Қонаев сияқты алып тұлғаны мойындамайтын топас адамның бейнесін көреміз. Ал Қайраттың сол хатын оқыған жаулар жағы болса, басқан ізіңді әлі аңдып отырған олар сондағы біздің жастарымыздың саяси саналығына күмән келтіріп, әлгі «бұзақы, маскүнемдер», «қазақтың ұлтшылдығы» дегендердің «шындығына» қарай қайта жүгіретін болады.
Қолда бар деректерге қарағанда, алаңда болған жастар Д.А.Қонаев туралы «Трибунаға Қонаев шықсын!» дегеннен басқа бірде-бір лозунг көтерген жоқ. Егер олар «Қонаев жасасын!» дегендей ұран көтерсе, онда сол жастар демократияны қолдамайтын, Лениннің ұлт саясатын түсінбейтін нағыз ұлтшылдар болып шыққан болар еді. Ал егер мәселеге тарихи шындық тұрғысынан келсек, жастардың бірден алаңға барғандағы негізгі талабы – сол бір «қаралы Пленумның» Д.А. Қонаевты оның өз халқымен санаспастан орнынан алу туралы шешімін қайта қарау болатын. Өйткені Д.А. Қонаев кеңестік идеологиямен тәрбиеленген сол кездегі жастар үшін нағыз идеал еді. Сол кездегі жастарға ол – өздерінің өмірлерінде үнемі «сүйікті қамқоршылары» болған Маркс пен Лениннің және Коммунистік партияның «сара жолын» жалғастырушы болып көрінетін.
Ал Д.А.Қонаевқа берілген атақ-лауазымдар мен марапаттар сол кездегі жастар үшін, тіпті барлық Қазақстан халқы үшін де оның бәріміз жүгіріп жүріп орнатпақ болған социализм мен коммунизм жолындағы адалдығы үшін берілгені тағы рас. Сол кездегі одақтас республика басшыларының ішіндегі ең беделдісі Д.А.Қонаев болғандықтан, қазақ жастары да оны өз жүрегінде тура сондай биік дәрежеде қабылдаған болатын. Қазақта «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген сөз бар. Ендеше халық та, Д.А.Қонаев та, көтеріліске шыққан жастар да – коммунизмді бағытқа алған КСРО империясының мәпелеп-баптауымен өсіп жетілгендер еді. Бір сөзбен айтқанда, олардың санасы жалған идеологиямен сан жылдар бойы тұншықтырылған болатын. Олай болса, алаңға сол уланған сана жетегіндегі жастарды Д.А.Қонаевтың беделі алып шыққанын мойындау керек.
Сонымен, сондағы қанды көтеріліске түрткі болған жағдайдың (ситуация) да дәл осы Д.А.Қонаевтың беделімен байланысты болғанын түсінетін уақыт жетті. Бұнымен санаспасақ, сол кезгі біздің жастарымыз прогресс жолында емес, керісінше,кері кетуші регресс жолындағы қара тобыр ғана болып шығады. Қайрат алаңға барғанда: «…нәзік жандарға қиянат жасап жатқанды естіп барып едім», – десе, бұл оның жігіттік намысының ғана көрінісі болатын. Ал оның сол қыздарды қорғауы – елін де қорғауы болып саналады. Ендеше алаңға барғаннан кейін мәселеге әбден көзі жеткен Қайраттың ел алдындағы азаматтық намысы оянып, жалпы ұлттық сананы азат ету жолына көшкенін өзі де байқамай қалды. «Батыр аңқау, ер көдек» демеуші ме еді атам қазақ? Олай болса, Қайрат дәл осы жерден бастап алаңнан кетпей, көппен бірге Д.А.Қонаевтың беделіне ілтипат білдіре жүріп, батырға тән қылық жасай бастағанын да байқамай қалды. Жоғарыда «кеңес тәрбиесі» деген айтылып қалды. Осы туралы «Бұл мемлекетте әділдік жоқ екеніне көзім жетті» деп, алаңда басынан алған ауыр соққыдан кейін қайтыс болған Ербол Спатаевтың тағдырын мысалға алуға болады.
