«Общественная позиция»
(проект «DAT» №35 (306) от 15 октября 2015 г.
Білім беру: стандарт қандай болуы керек?
- Білім беруді нысаналаған парадигма
Бұл бағыттың кең таралған атауы – «знаниецентризм». Авторлардың қалауынша бұл ұғым «академизм», «когнитивтік философия», «логотроптық мазмұн», тағы басқа синонимдермен берiлуi мүмкiн. (Таза орыстық құбылыс болғандықтан, бұдан былай терминді орыс тіліндегі нұсқасында қалдырған дұрыс болар – Авт.).
Знаниецентризм – мектеп оқушыларын халық шаруашылығының кәсіпқой маманы етіп шығару мақсатын тұтатын, сондықтан академиялық білім негіздерін – жаратылыстану-математика цикліне енетін пәндерді басымдықпен оқытатын білім беру парадигмасы. Бұл парадигманың адамға ықпалын, қоғамның рухани қозғаушы күш ретіндегі рөлін терең талдаулар жүргізу арқылы ғана айқандауға болады. Академиялық білімдерді баса оқыту әдетте қоғамдық гуманитарлық цикл пәндері есебінен жүзеге асырылады.
Академиялық білім – ол, ең алдымен кәсіптік білім. Кәсіптік білім – адамның өндіріс аясында атқаратын қызметіне қатысты мәселелердi шешуге қажет болатын, маман меңгеруге тиісті білім. Ол өндіріс үдерісінде ұшырасатын техникалық немесе технологиялық операцияларды меңгеру үшiн қажет. Оны барлық азаматтардың міндетті меңгеруі мүмкін де, қажет те емес.
Кәсіптік білім индивидтің тұлғасын қалыптастырмайды, жеке өмірінің сапалығына, әлеуметтік, саяси, құқықтық компетенттігіне септігін тигізбейді, осы аяларда кездесетін проблемаларын шешуге көмектеспейді. Адамның азамат, патриот, ашық қоғамның субъектісі ретінде қалыптасуын қамтамасыз етпейді. Авторитарлық режим ұстанатын елдердегi аздаған инженер-технологтар – екі белгісізі бар екінші дәрежелі теңдеулер жүйесін шешуді білгенімен, үй болып, баласын асырауды білмейтін, қарапайым саяси-әлеуметтік мәселелердің мәнін түсінбейтiн инфантилдi жандар. Олар биліктің түрлі баспалдақтарында жүргендердің қолындағы қаруға айнала салады.
Қазақстандық білім беру стандартын жасаушылар үшін білім мазұнының тәрбиелік, жалпымәдениеттік және кәсіптік компоненттерін ажыратып алу өзекті болып табылады. Тәрбиелік және жалпымәдениеттік білім – ол баршаға арналған білім. Бұлар адамның мектептен кейінгі өмірлік практикасында қолдануына қажет. Бұларды қызметінің түріне, әлеуметтік тәнділіктеріне қарамай, адамдардың бәрі меңгеруі керек. Былайша айтқанда – бұлар азаматтың өзінің құқықтарын білуін және оларды қорғай алуын, еркіндіктері мен міндеттерін, оларды қоғамдық практикада жүзеге асыруын, қоғамда қалыптасқан саяси ахуалдарда дұрыс бағдар ұстана алуын, жалпы және ұлттық мәдениетті меңгеруін, моральдық санасының жетілуін қамтиды.
Білім берудің знаниецентристік бағытын ұстанған елдерде жаратылыстану-математика циклі пәндерінің материалдары шамадан тыс ауқымды және мейілінше қиындатылған. Ресейлiк ғалым А.Новиков атап өткендей, «авторлар бағдарламалар мен оқулықтарды, мысалы, физикадан, барлық оқушыдан кәсіпқой физик дайындап шығаратындай етiп жазады. Биологиядан да, химиядан да сондай» [А.Новиков. Содержание общего образования: от школы знаний к школе культуры // Народное образование, 2005, № 1. 41-б.].
Мектеп – кәсіпқой мамандар даярлайтын мекеме емес. Оқушылардың аз ғана бөлiгiне қажетті және солар ғана меңгере алатын білімді партада отырғандардың бәрiне тықпалау – ақылға сыйымсыз. Тіпті жоғарғы буында оқушылардың бағдар таңдауы керектігін жамылып, академизмге әуестенуге болмайды. Академизм өзін тек ЖОО-ларда ғана ақтайды. Ресей академигі атап өткендей, «Жалпы білім жалпыға арналған білім болуы керек. Мектепті мамандандырудың, кәсіпқойландырудың қайсысы болса да, әсіресе оны ерте жүргізу тұлғаның мүмкіндіктерін тарылтып тастайды, кәсіби алжасушылыққа бастап апарады» [сонда. 43-б.]. Тәрбиелі және мәдениетті адамды, егер ол расында да сондай болса, адами капитал іссіз қалдырмайды, ол әрқашан өз күшін жұмсайтын орынды табады. Бұдан шығатын қорытынды: мектеп жастарды жаппай инженер-технолог қылып жіберу мақсатын алдына қоймауы керек, мектеп оны адамзаттың тәжірибесі жинақталған, мәдениет кеңістігіне шығаруы керек. Сонан кейін ол өзінің потенциал мүмкіндіктерін дұрыс қолдана отырып, өз тағдырын өз қолына алатын болады. Жалпы мәдениет пен тәрбие – алдымен, кәсіп – артынан.
Қоғамдағы техникалық прогрестің аяқ алысын мектептегі техникалық цикл пәндерін оқытудың күйімен байланыстырушылар қателеседі. Математиканың тереңдетілген нұсқасын оны техникалық мамандықтардың бірін бейімділігімен және қызығушылығымен қалап алғандарға оқыту керек. Ал өзгелер бұл пәнді математик болу үшін емес, логикалық ойлау қабілетін шынықтыру үшін оқуы керек. Оған қандай бөлімдерді, қандай мөлшерде іріктеп алуды математиктердің, педагогтардың, психологтардың, философтардың қатысуымен, эрудициялы маман-сарапшылардан құралған компетентті комиссия шешуі керек.
Мектепте жаратылыстану-математика циклі пәндерін оқытуға бөлінген уақытты зерделей қысқарту қоғамды инженер-технолог кадрлар тапшылығына ұрындырмайды. Өмірде көбінесе керісінше болуы жиі ұшырасады. Мысалы, АҚШ және басқа Батыс елдері мектептерінде азаматтық білімге басымдық беріледі. Солай болса да, шынайылығында сондықтан олар техника мен технология жағынан әрқашан алда келеді, қазір де солай. Өйткені елдің дамуы алдымен жалпы мәдениеті жоғары, саяси-құқықтық сауатты, моральдық саналы халық бұқарасының қолдауына ие болған, әділетті саяси режимнің орнауына тәуелді. Сонда қоғамда бәрi өз орнын табады, соның iшiнде ғылым мен техника кадрлары да қажетiнше жеткiлiктi дайындалатын болады.
Адамзат өркениетінің тарихи тәжірибесі мынаны көрсетті: білім беру стратегиясы нысанаға айналғанда – білімде сапа болмайды. Келтірілген тезисте еш кереғарлық жоқ. Бәрін түсіндіруге болады. Жаратылыстану-математика циклi пәндерi арнайылығымен ерекшеленедi. Арнайылық ол пәндер мазмұнындағы кәсіби және ғылыми компоненттердің басымдығынан және олардың болашақ маманға ғана қажеттілігінен көрiнiс бередi. Қиындықтың бәрі осыдан туындайды. Оқушылар арасында ғылым мен технологияға бой ұратындар көп болмайды, олардың көбінің қызығушылығы басқада. Мектеп партасында отырғандардың басым көпшілігі ғалым болмайды, келешекте «біліми» емес мамандықтарды таңдайды.
Жаратылыстану-математика циклі пәндерін оқушылардың көпшілігі меңгере алмайды. Осы құбылыс туралы РБА-ның академигі Э.Днепров былай дейді: «РФ Білім беру министрлігінің ресми мойындағаны бойынша, мектеп бағдарламасы талап ететіннің бәрін меңгеру үшін оқушыға аптасына 167 сағат керек болады, ал апта 168 сағаттан тұрады; сол министрліктің өзі оқушылардың жарымынан астамы математика, физика, химия, биология пәндері материалының 60 проценттен астамын меңгере алмайтынын әлденеше қайталаған еді. Мұның ар жағында балалардың, мұғалімдердің, ата-аналардың қанша қасіреті, психологиялық, педагогикалық, әлеуметтік және қаржылық шығын шығарылып жатқанын кім есептей алады? Мектептегі білімнің өлі мазмұны мектеп бюджетін аяусыз жұтып жатқанымен қоймай, сонымен қоса, балалардың денсаулығын, демек, ұлттың генофондысының негізін де құртып жатыр» [Э.Днепров. Общество вне реформы. Народное образование, 2005, № 7. 22-б.]. Осы жағдай академик Э.Днепровты мынадай категориялық баға беруге мәжбүрлеген болар. Білім жүйесін ол «бір ғана кілттік сөзбен – эффектілі емес» деп бағалаған болатын, ал жалпы білім мазмұнының сипаты туралы былай деген еді: «өте ескірген, меңгеруге ауыр, ғылымтектес және бейфункциялы, өмірдің шынайы талаптарынан тыс» [сонда].
Знаниецентризм – білім беру стратегиясы ретінде қоғамның болашағы үшін өте қауіпті. Ол жөнінде Ресей педагогтары да аз жазған жоқ. Оның қауіптілігі мынада: бір қарағанда ол өте дұрыс бағыт сияқты болып көрінеді. Айталық, мектеп оқушыға білім беруі керек, ғылым негіздерін, техниканы, технологияны меңгертуі керек. Бәрі мұның қандай кесірі бар деп ойлайды, білімнің мол берілуіне тырысуды теріске шығаруға бола ма? Пішінделуі жағынан бәрі қисынды (логикаға сыйымды) сияқты болып көрінеді. Бұл бағыттың кейде логотроптық деп аталуы содан. Осы алдамшы логикалылықтың шеңберінен шыға алмаған адам осы бағытты барын сала құптауға шығады.
Алайда арада недәуір уақыт өткен соң ғана қоғам мектептің формализм батпағына белшесінен батқанын аңғарады (аңғара алатын адамы болса). Оқушы оқыған болады, оқытушы оқытқанның рөлін ойнайды. Бала партада қоңырауды күтіп, зерігіп отырады. Қойылып жатқан бағаның бәрі жалған. Шынайылығында, знаниецентризм туы астында қоғамда білім беруде тұтастай формалыландыру және оқыту үдерісінде толық профанация орнығып алады.
Балалардың мектептен зәрезап болуы былай жүзеге асырылады: мектеп олардың санасында бәрінен бұрын математиканы, физиканы, химияны, биологияны оқытатын мекеме ретінде ассоциацияланады. Мұның бірнеше себебі бар: біріншіден, аталған пәндер сабақ кестесінде көп ұшырасады; екіншіден, оларды меңгеру қиын. Барлық қиындықтар (оқытушымен қақтығыс, нашар баға алып қалу) аталған пәндерді оқу үдерісінде туындайды. (Әрине, мектепте қоғамдық-гуманитарлық пәндер де өтіледі. Бастауыш сыныптарда балалар бұл пәндерге табиғи қызығушылық танытады. Ол пәндер алғашқыда білімдік пәндерді оқығандағыдай эмоциялық-психологиялық қиындық тудырмайды).
Кейінірек оқушылар жаратылыстану-математика циклі пәндерін меңгере алмайтын күйге түседі. Оларды бәрібір меңгере алмайтындықтан, оқушы сабақта ештеңе істемей, бос отыруды әдетке айналдырады. Белгілі бір уақыт өткенде оның бұл әдеті қоғамдық-гуманитарлық пәндер сабақтарына да таралады. Бұл дерт біртіндеп барлық сабақ үстінде ұдайы қайталанатын құбылысқа айналады. Сөйтіп, меңгеруге қиын пәндердің ықпалымен өзге пәндер де меңгерілмейтін пәндерге айналады. Оқушы үйреншікті машығынан бас тарта алмайды. Математиканы жек көру өзге пәндерді жек көруге, оның арғы жағы, тиісінше, мектепті жек көруге ұласады.
Орта буында көбейе бастаған сабақты үлгермеушілердің үлесі сынып жоғарылаған сайын үздіксіз артып отырады. Ақыры сабақты үлгермейтін көпшілік үлгеретін азшылықты толық жеңіп, соңынан ертеді. Мұғалімдердің барлық пәнді барлық оқушыларға ойдағыдай меңгертуге шамалары жетпейді.
Әлеуметтік психологияда әрекетке қосылу деген ұғым бар. Бұл термин адамның өзінің негізгі қызметіне, бұл жерде оқушының – оқуға қатынасын білдіреді. Оқушы мектепке қатынайды, сабақта отырады. Алайда оқу үдерісіне қосылмайды, сабақ үстінде бос отырады немесе көпшілік жағдайда басқа бірдеңемен айналысып, мысалы, смартфонмен ойнап отырады. Қазіргі кезеңде оқушының танымдық қызмет үдерісінен тыс қалып отыруы кең таралған құбылысқа айналған. Қазақ педагогтары бұл кесірлі құбылысты аңғармайды, аңғармағандықтан дабыл қақпайды.
Ал мұғалімдер болса оқушыларын келесі сыныпқа көшіруі керек. Олардың істеп жүрген лауазымында қалуы соған тәуелді. Және оқушы бағдарламалық материалды меңгерді ме немесе жоқ па – оған қарап жатқан ешкім жоқ. Осылай мұғалімдер арын саудаға салады, ұстаздық парызын, мемлекет алдындағы міндетін кейін ысыра тұрып, үлгермейтін оқушыны «үлгертіп», сыныптан сыныпқа көшіре береді, орта білімнің аттестатын алғанға дейін жеткізіп салады. Оқушы үлгермесе де, мектепке қатынауын жалғастыра береді. Қазақстанның заңдары бойынша өзгеше болуы мүмкін емес. Ақыры сыныпта бақылау жұмысын орындай алатын бала шықпай қалатын жағдай қалыптасады. Білім беру саласының жұмысының тұтастай формалылануы осылай көрініс беруде.
Қанағат ЖҮКЕШЕВ
Редакциядан:
Аталмыш тақырыптың толық мазмұнын автордың «Тіл философиясы» атты кітабынан оқуға болады.
