«Қаңтар қырғынын» ҰЙЫМДАСТЫРҒАН –  БИЛІКТІҢ НАҚ ӨЗІ

• «…Тоқа­ев әлі де өзді­гі­нен шешім қабыл­дап оты­рған жоқ. Оны Тоқа­ев­тың соңғы сұх­ба­ты көр­сет­ті. Назар­ба­ев не дей­ді – сол болады.
•  «…Кей­ін­нен Алма­ты­ға әкім болып Бауы­р­жан Бай­бек кел­ді. Ол шет елде «Бола­шақ» бағ­дар­ла­ма­сы­мен оқып кел­ген музы­ка сала­сы­ның мама­ны – пиа­нист. Ал «пиа­нист» әкім болып не бітір­ді?! Қала­ның біраз орта­лық жеріне мил­ли­ард­таған ақшаға «брус­чат­ка» төседі… Қыру­ар ақша қай­да кет­ті, оны Бай­бек кім­мен бөлісті?! Әрине, өзін әкім қылып тағай­ын­даған Назар­ба­ев­пен бөлісті…
•  «…Бұл қырғын­ды ұйым­да­сты­рған билік­тің нақ өзі. Атта­рын атай­тын бол­сақ, ол – Кәрім Мәсі­мов, Қай­рат Саты­пал­ды, Самат Әбіш және нағыз сала­фит Асет Исе­ке­шов. Оларға қажет­ті ақша­ны бұрып оты­рған Ата­мқұ­лов. Ал Тоқа­ев олар­дың артын жауып отыр.

Бал­таш Тұрсымбаев:

• Елді дүр сіл­кін­дір­ген «қаңтар оқиға­сы­ның» соңы жоғарғы дең­гей­де­гі көп­те­ген кадр­лық ауыз-түй­іс­ке әкел­ді дегені­міз­бен, сая­си сахы­наға жаңа тұлға­лар­дың шыққа­ны бай­қалған жоқ. Сол баяғы отыз жыл ойнап келе жатқан ескі кар­та қай­та үле­стіріп шыққанға ұқсай­ды. Көп­те­ген тағай­ын­да­у­лар халы­қтың көңілініен шық­па­ды. Осы рет­те ел пре­зи­ден­ті Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың әре­кет­тері аза­мат­тық қоғам­ды қар­сы­ла­стар мен жақ­та­старға қақ бөл­ді. Біреу оған сенім арт­ты, екін­шілер­дің күді­гі арт­ты. Осы мәсе­ле­лер төңіре­гін­де мем­ле­кет қай­рат­кері Бал­таш ТҰРСЫМБАЕВ аға­мы­зға жолы­ғып, сұх­бат­та­сып қайтық.

- Бал­таш Мол­даб­ай­ұ­лы, әңгі­ме­мізді осы апта­да болған сая­си оқиға­лар­дың соңғы­сы­нан бастай­ық: Алма­ты қала­сы­на тағай­ын­далған жаңа әкім тура­сын­да не айтасыз?

- Бір нәр­сені ұғып алай­ық, назар­ба­ев­тық режим­нің дәстүрі­нен қалған тәр­тіп бой­ын­ша, Алма­ты­ға әкім болып кім кел­се де, ол қашан­да тағай­ын­даған әкім бола­ды. Ондай әкім­нің халы­қ­пен ешқан­дай бай­ла­ны­сы бол­май­ды, елдің мәсе­лесін шешіп, мұңын мұң­да­май­ды. Ол тек, өзін тағай­ын­даған ада­ма­ның бер­ген тап­сыр­ма­сы мен мақ­са­тын орындайды.

Мыса­лы, Алма­ты­ның бұры­нғы әкім­дерінің бірі – Ахмет­жан Есі­мо­вты алай­ық. Ол кезін­де менің орын­ба­са­рым болған. Мен оны жақ­сы біле­мін. Оның білім-білік дәре­же­сі аудан әкі­мі­нен аспай­ды. Одан арты­ққа бара ала­тын қабілеті жоқ. Не тіл жағы­нан, не білім жағы­нан, не халы­қ­пен сөй­ле­су жағы­нан бол­сын кем­шін. Кей­ін­нен Алма­ты­ға әкім болып Бауы­р­жан Бай­бек кел­ді. Ол шет елде «Бола­шақ» бағ­дар­ла­ма­сы­мен оқып кел­ген музы­ка сала­сы­ның мама­ны – пиа­нист. Ал «пиа­нист» әкім болып не бітір­ді?! Қала­ның біраз орта­лық жеріне мил­ли­ард­таған ақшаға «брус­чат­ка» төседі. Ол төсені­ші сапа­лы бол­са, бір екі жыл­да үгітіліп кет­пес еді. Сол қирап жатқан тро­туар­дың үсті­мен трак­тор мен танк жүр­ген жоқ қой! Қыру­ар ақша қай­да кет­ті, оны Бай­бек кім­мен бөлісті?! Әрине, өзін әкім қылып тағай­ын­даған Назар­ба­ев­пен бөлісті. Тағай­ын­далған әкім деген – осы!

Ал енді тағай­ын­далған кезек­ті әкім – Доса­евқа кел­сек, Алма­ты екі жарым мил­ли­он халқы бар ірі мега­по­лис. Шағын және орта биз­нес шоғыр­ланған, мем­ле­кет бюд­жетіне ақша түсіріп оты­рған қала, ол жер­ге эко­но­мист керек, ол Алма­ты­ны гүл­ден­діреді, тури­ст­тік орта­лы­ққа айнал­ды­ра­ды деген желе­умен Ербо­лат Доса­ев­ты әкелді.

- Ербо­лат Доса­ев қар­жы­гер ғой, оның Алма­ты­ны гүл­ден­діретініне күді­гіңіз бар ма?

- Ол қар­жы­гер­лік­тен бұрын, қаза­қ­ша­лап айтқан­да, ты…паған төбесі қал­ма­ды! Бар­лық жер­де соңы­нан про­бле­ма қал­ды­рып кет­кен қатар­дағы чинов­ник. Оның үстіне, Алма­ты­ны бір де бір тағай­ын­далған әкім гүл­ден­дір­мей­ді. Өйт­кені ол үшін жау­ап­кер­шілік жүй­есі жоқ. Қала тұрғын­да­ры­ның Доса­ев­тан жау­ап алу және талап ету мүм­кін­ді­гі болуы тиіс. Ал ол мүм­кін­дік халы­қта жоқ.

Біздің жыл­ты­ң­бай шен­ділер теле­ди­дар­дан жылт етіп, әде­мі есеп беруді жақ­сы мең­геріп алған. Маң­дай­ы­нан шер­тіп жүріп, өз адам­да­рын таң­дап, олар­ды бірін­ші қатарға оты­рғы­зып қой­ып, алдын-ала дай­ын­даған сұрақта­рын қой­ғы­зып, көз­бо­я­у­шы­лы­қ­пен айна­лы­сып жүр.

- Сіз қалай ойлай­сыз, бұл тағай­ын­да­уды шынын­да да Тоқа­ев жаса­ды ма, жоқ әлде еке­уа­ра жасасқан астыр­тын келісім бой­ын­ша, Назар­ба­ев­тың шеші­мі ме? Бұлай деп сұра­уым­ның себебі – сая­си эли­та­дағы осы бір сұрғы­лт тұлға­ны Назар­ба­ев­тың сүй­реп жүр­геніне 20 жыл­дан асты. Елдің бас бан­ки­рі болға­ны былай тұр­сын, тіп­ті, кезін­де ден­са­улық сақтау мини­стрінің қыз­метіне де тағай­ын­даған екен…

- Менің көзім­нің жет­кені – Тоқа­ев әлі де өзді­гі­нен шешім қабыл­дап оты­рған жоқ. Оны Тоқа­ев­тың соңғы сұх­ба­ты көр­сет­ті. Назар­ба­ев не дей­ді – сол бола­ды. Пре­мьер­лік­ке тағай­ын­далған Әли­хан Смай­ы­лов та жетек­те жүр­ген тұлға.

- Олай бол­са, Қасым-Жомарт Тоқа­ев мыр­за­ның соңғы сұх­ба­ты төңіре­гін­де не айта­сыз? Алма­ты­дағы «Қаңтар қырғы­ны­на» куә бол­ды­ғыз ғой – пре­зи­дент сізді сен­ді­ре алды ма?

- Оның сұх­ба­ты­на көп­шілік сен­ген жоқ. Өйт­кені сұх­бат Қаза­қстан пре­зи­ден­тінің сұх­ба­ты­на ұқса­май­ды. Бірін­ші­ден, сұх­бат орыс тілін­де бол­ды. Мем­ле­кет­тік тіл­де бере алма­ды. Сон­да бұл сұх­бат Путин­ге арналған сұх­бат бол­ды ма деген ой кел­ді. Екін­ші­ден, кел­тір­ген деректері әлжу­аз, сенім­сіз, жор­та сөй­леу басым.

- Сіз Тоқа­ев мыр­за­ның сөзі­нен соңын­да не ұқты­ңыз: билік­ті сод­ры­лар басып алмақ бол­ды ма, жоқ әлде 4–5 қаңтар күн­гі 50–60 мың халық жиналған нара­зы­лық нөпірі­нен қорқып, «стре­лять на пора­же­ние» деп, билік­ті халы­қтан сақтап қалу­дың қамын жаса­ды ма?

- Қаңтар оқиға­сы кезін­де алаң­да бір­не­ше рет бол­дым. Нақты­сын айт­сам, 4‑нен 5‑не қараған түні және 5–6 қаңтар­да түстен кей­ін алаң­да нара­зы көп­шілік­пен бір­ге жүр­дім. Адам ең көп болған күн – 5 қаңтар. Алаң­да 50 мың адам бол­ды деу­ге бола­ды, өйт­кені жан-жақтан келіп жатқан адам­дар легінің соңы көрін­беді. Сол күні түс ауған шама­да БАҚ өкіл­деріне сұх­бат беріп тұрған кез­де, бір жер­ден Әкім­шілік ғима­ра­тын алу керек деген айғай шықты. Жаман нәр­сенің баста­ма­сын сезіп, бұл мем­ле­кеті­міздің, халқы­мы­здың дүни­есі, оған тис­пе­ң­дер деп, тоқта­туға әре­кет­тен­дік. Алай­да, қалың тобыр­дың у‑шуынан біздің үні­міз көп­шілік­ке естіл­мей қал­ды. Содан, алаң­да жиналған халық ара­сы­нан шама­мен үш жүз адам­дай сыты­ры­лып шығып, Әкім­шілік­ке қарай жүгір­ді. Бар болға­ны 15 минут ішін­де Әкім­шілік­ті басып алды. Ара­да көп уақыт өтпей, ғима­рат тере­зе­лері­нен от жалы­ны шықты. Отты іші­нен қой­ды. Бір кез­де «Пре­зи­дент рези­ден­ци­я­сын алу керек, ол жер­де қару бар…» деген айқай­лар­ды тағы естідік. Бірақ, бұл жолы алаң­нан ешкім бөлініп шыққан жоқ. Әкім­шілік­ті алған әлгі үш жүз­дей адам Пре­зи­дент рези­ден­ци­я­сы­ның ғима­ра­ты­на қарай ауы­сты. Сөй­тіп, оны да басып алды. Оқ атыл­ды, адам­дар оққа ұша баста­ды. Сол кез­де алаң­да жүр­ген бір­не­ше қоғам бел­сен­ділері қан­тө­гісті тоқта­тай­ық, билік­ке, пре­зи­дент­ке, халы­ққа үндеу жасай­ық деп, «Қаза­қстан» теле­ар­на­сы­на кел­дік. Өйт­кені қала­да Интер­нет желісі өшіріл­ген еді. Алай­да біз­ге есік­ті ешкім ашпаған соң, алаңға қай­тып келдік.

- Сіз айтып оты­рған «үш жүз адам» кім, олар қай­дан кел­ді деп ойлайсыз?

- Олар­дың ара­сы­на жұмыс­сыз, үйсіз-күй­сіз жүр­ген адам­дар да қосы­лған шығар, бірақ сол үш жүздің жүз шақты­сы қыл­мыс­кер­лер болу керек. Өйт­кені олар бәрін басқа­рып, қалған­да­ры­на коман­да беріп, топ­ты жетек­теп жүр­ді. Оны өзім көрдім.

Бір кез­де алаң­да жарық өшіріл­ді. Ешкім ешкім­ді көр­мей қал­ды, аты­лған оқтың дауы­сы саябыр­сыр емес. Осы жағ­дай­да адам шығы­ны көбей­іп кете ма деп, Алма­ты қала­сы әкі­мінің орын­ба­са­ры Ержан Бабақұ­ма­ро­втың теле­фон нөмірін тауып, соны­мен хабар­ла­сып, тез ара­да жары­қты қос, әйт­пе­се халық қыры­ла­ды деген тала­бы­мы­зды жет­кіздік. Ара­да жарт­сы сағат өте жары­қты берді.

- Айт­пақ­шы, сол 5–6 қаңтар күн­дері қала әкі­мі Сағын­та­ев жоқ болып кет­кені рас па?

- Біз Сағын­та­ев­пен сөй­ле­су үшін бір­не­ше рет әре­кет жасап көр­дік. Бірақ оның теле­фо­ны өшіп жат­ты. Қала бас­шы­лы­ғы­нан біз­бен бай­ла­ны­сқа шыққан жалғыз Бабақұ­ма­ров бол­ды. Тіп­ті, Ермұрат Бапи мен Елмар Құсай­ы­нов бастаған бір­не­ше ұлт­шыл аза­мат оны­мен теле­фон арқы­лы тіке­лей келіс­сөз жүр­гізді. Бірақ оба­лы не керек, оның құзы­ры жоғарғы жықты көн­діру­ге жетпеді.

- Тоқа­ев мыр­за осы сұх­ба­ты­ның ара­сын­да «біз Ресей­мен одақ­тас мем­ле­кет­піз» деген­ді айтып қал­ды. Бұл пре­зи­дент­тің қате­ле­с­кені ме, «одақ­та­стық» келісім қашан жасалға­ны есіңіз­де ме?

- Бұны кім қалай түсін­генін біл­медім, бірақ Тоқа­ев осы сөзі­мен Путин­ге «сәлем жол­да­ды» деп білем. Еура­зи­я­лық одақ бол­ды, енді Ресей – Бело­рус – Қаза­қстан кіретін мем­ле­ке­та­ра­лық одақ құрай­ық деп оты­рған әңгі­ме­ге ұқсай­ды. Олай деудің себеп­тері көп. Сұх­ба­ты – орыс­ша, «одақ­та­стық» деп, ешкім қол қой­маған, сөз бол­маған сөзді айтып, Путин­ге жағы­нуға тыры­сып отыр.

- Қоры­та айтқан­да, сіздің ойы­ңыз­ша, осы «қаңтар қырғы­нын» кім ұйымдастырды?

- Баста­пқы­да «Қаңтар қырғы­нын» ұйым­да­сты­рған Тоқа­ев емес деп ойлағам. Өйт­кені, оны осы уақы­тқа дей­ін бәрі­міз аяп, іштей қол­дап кел­дік. Тоқа­евқа жұмыс істет­пей жатыр, сол үшін ол өзінің жос­пар-бағ­дар­ла­ма­ла­рын іске асы­ра алма­ды, Назар­ба­ев Тоқа­ев­тың қолы­мен ойы­на кел­генін істеп отыр деп ойла­дық. Енді­гі ойым басқа­ша: бұл қырғын­ды ұйым­да­сты­рған билік­тің нақ өзі. Атта­рын атай­тын бол­сақ, ол – Кәрім Мәсі­мов, Қай­рат Саты­пал­ды, Самат Әбіш және нағыз сала­фит Асет Исе­ке­шов. Оларға қажет­ті ақша­ны бұрып оты­рған Ата­мқұ­лов. Ал Тоқа­ев олар­дың артын жауып отыр.

- Ал енді Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың «Нұр отан» пар­ти­я­сы­ның төраға­лы­ғы­на сай­ла­нуы қан­дай тұжы­рым туды­ра­ды, халы­қтың алдын­да әбден масқа­ра­сы шыққан пар­ти­я­ның тұтқа­сы­на ие болып қалған­да, Тоқа­ев­тың мақ­са­ты қан­дай бол­ды деп ойлайсыз?

- Назар­ба­ев билік­ке кел­ген­нен бастап, біз тоқы­рау кеп­телісіне тап бол­дық. Сол тоқы­ра­уда әлі күн­ге дей­ін ада­сып жүр­міз. «Ең әуелі – эко­но­ми­ка, содан соң – сая­сат» деді, «біз Син­га­пур бола­мыз, Азия бары­сы бола­мыз, дамы­ған 30 мем­ле­кет қата­ры­на кіре­міз» деп, неше түр­лі нәр­се­мен отыз жыл бойы басы­мы­зды қаты­рып кел­ді. Нәти­же­сін­де, қай­ыр­шы болып, халық қина­лып, мем­ле­кет­тілі­гі­міз тең­селіп тұр.

Назар­ба­ев өзі кет­кені­мен, Тоқа­ев­тың қолы­мен өзіне керек дүни­е­лер­ді жасап, оны заң­да­сты­рып, өзінің адам­да­рын қажет­ті лау­а­зым­дарға тағай­ын­датқы­зып қой­ды. Сон­ды­қтан, өзгерістер бастал­ды деп алдан­бай­ық. Бәрі, сол бұры­нғы таз қал­пын­да. Тоқа­ев­тың «Нұр Отанға» төраға­лық еткені­нен не өзге­реді?! Оған Назар­ба­ев айт­ты – бол­ды Жоқ деп қалай айтады?!

- Сон­да, Тоқа­ев­тың ту сыр­тын­да әлі күн­ге дей­ін Назар­ба­ев тұр деген күді­гіңіз бар ма?

- Күдік­тен­бей­мін, 100 пай­ыз солай! Назар­ба­ев, оның отба­сы, жақын айна­ла­сы әлі күн­ге дей­ін билеп отыр. Тоқа­ев­тың қолын­да ешнәр­се жоқ.

- Пре­зи­дент Тоқа­ев­тың сұх­ба­тын сара­лай келіп, тағы да қан­дай мәсе­ле­ге тоқта­лу қажет деп ойлайсыз?

- Біз тез ара­да Тоқа­евқа: «Сен Мәс­ке­у­ге не мақ­сат­пен бара жатыр­сың? Путин­мен кез­дескен­де қан­дай құжа­тарға қол қой­ы­ла­ды? Осы­ның бәрін жария етің­дер. Назар­ба­ев­тың кезін­де қан­дай стра­те­ги­я­лық құжат­тарға қол қой­ыл­ды? Атом элек­тро­стан­ци­я­сы, Сбер секіл­ді мәсе­ле­лер не бола­ды?» деген сұрақтарға жау­ап алуы­мыз керек. Қол қой­маған бол­са, қой­ы­лған жоқ деп халы­қты сендірсін!

- Осы соңғы сая­си оқиға­лар­ды сара­лай кел­ген­де, биы­лғы жылы мерзі­мі­нен бұрын пар­ла­мент­тік сай­лау өтуі мүм­кін деп, жоралғы жасай ала­сыз ба?

- Егер халық басын бірік­тір­мей, тағы да үнсіз қал­са, онда заң­ды еш өзгер­пей, бұры­нғы жар­тас – сол жар­тас күй­ін­де қалып, өтірік айтып, халы­қың дауы­сын ұрлап, кел­ме­ген халы­қты сай­ла­у­ға кел­тіріп, «Нұр Отан» көсе­ге­леріңді көгер­те­ді деген әңгі­ме­мен сай­ла­уды өткі­зу­лері әбден мүмкін.

Қазір ең жаман дүние баста­лып келе жатыр. Сая­сат­та жүр­ген адам­дар бір-бірін жаман­дап, ғай­бат­тап, бере­кесіздік туды­рып отыр. Оның олай болуы­на билік те астыр­тын ықпал ету­де. Осы­ны тоқта­тып, бір мәміле­ге келіп, өзі­міз халы­қты жұмыл­дыр­ма­сақ, бұл жұмысты біз­ден басқа ешкім жаса­май­ды. Өйт­пе­сек, Путин, Назар­ба­ев пен Тоқа­ев өрген торға қай­та түсеміз.

Сай­лау өткіз­бес­тен бұрын, Кон­сти­ту­ци­я­мы­зды өзгер­ту керек. Кон­сти­ту­ци­я­мы­зға кос­ме­ти­ка­лық жөн­деу жасап оты­ра­тын уақыт жоқ. Біз­ге, кезін­де халық қол­даған, Пар­ла­мент бек­ті­кен, 1993 жылғы Кон­сти­ту­ци­я­ны қай­та­рып, сол Кон­сти­ту­ция бой­ын­ша сай­лау өткі­зу керек. Сон­да ғана сай­ла­удың мәні болады.

- Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың енді­гі тағ­ды­рын болжай ала­сыз ба?

- Оған түк те бол­май­ды. Кей­ін­гі кезі, Назар­ба­ев­тың 145 млрд. акти­вы бар деген әңгі­ме тарап жүр. Ол актив­тер шет елге шыға­ры­лып, Назар­ба­евқа жұмыс жасап жатыр. Қыру­ар ақша­ны өзінің туы­стар­ны­на бөліп, жаз­ды­рып қой­ған. Ешнәр­се­ге басы қат­пай­ды. Мәс­ке­уде, кезін­де Борис Ель­цин сый­ға тарқан бұры­нғы Чер­нен­ко­ның сая­жай­ын­да дема­лып жата­ды. Назар­ба­ев, КСРО-ның бас хат­шы­сы Чер­нен­ко­ның сая­жай­ын трак­тор­мен сүріп тастап, оның оры­ны­на зәулім сарай сал­ды­рған. Мен ол жөнін­де жақ­сы біле­мін. Ол жер­де үш үй бар. Бірін­шісі – өзі дема­ла­тын, екін­шісі –қонақтарға арналған, ал үшін­шісі – сая­жай жұмыс­кер­леріне арналған үйлер.

- Қасым-Жомарт Тоқа­ев халық сені­міне ие болу үшін қан­дай нақты қадам­дар жасау қажет деп ойлайсыз?

- Ешкім­ге сыйы жоқ «Нұр Отан­да» несі бар?! Тоқа­ев сол пар­ти­я­ны бір ғана жар­лы­қ­пен тарқа­тып жібе­ре ала­ды. Қолын­да тұр ғой. «Нұр Отан­ды» тарқатқан соң, заң­дар­ды пар­ла­мент­сіз-ақ өзі шыға­ра береді. Елді өзгер­тем десең, демо­кра­ти­яға бағыт­талған тиісті заң­дар­ды шыға­рып, күз­де адал сай­лау жари­я­ла! Сон­да халық саған сенеді. Арты­ң­нан ереді. Баста­ма­сын қол­дай­ды. Өкініш­ке орай, Тоқа­ев бұн­дай қада­мға бара алмайды.

Өз сұх­ба­тын­да ол: «Мен екін­ші мерзім­нен артық отыр­май­мын» деп айт­ты. Сен бірін­ші мерзі­мің­де не бітір­дің?! Халы­қты алдау үшін, саған екін­ші мерзім керек болып тұр ма?!

- Қаңтар оқиға­сы­на қаты­сты шын­ды­қты аша­мыз деп, сіз­дер бастаған топ қоғам­дық комис­сия құр­ды­ңы­здар. Көп ұза­май, осы тәріз­дес тағы да екі комис­сия құрыл­ды. Осы жөнін­де не ойлайсыз?

- Біз­ден басқа екі комис­си­я­ны билік­тің өзі құрып отыр. Оған Абзал Құс­пан мен Айман Ома­ро­ва секіл­ді адво­кат­тар жұмыл­ды­рыл­ды. Бұл комис­си­я­лар­ды құру­дың себебі – шын­ды­қты жасы­ру. Өйт­кені қаңтар қырғы­ны­на халы­қа­ра­лық ұйым­дар үлкен назар ауда­ра баста­ды. Ал, билік­ке шын­ды­қтың ашы­лға­ны қажет емес. Сон­ды­қтан, бұл билік қан­ша комис­сия құр­са да, біз өз жұмысы­мы­зды тоқтат­пай­мыз. Түбін­де, біз шын­ды­ққа жетеміз!

- Сұх­ба­ты­ңы­зға рақ­мет, Бал­таш аға!

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ, «D»