• Сол 1990 жылдың күзін еске алам. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесінде (ЖК) 360 депутат, оның 53 пайызы – орыс тілді, 47 пайызы қазақ депутаттары болатын. Жасырын дауыспен заң өткізу өте қиын еді. 

Сол кезде мен ЖК Президиумының мүшесі, Комитет төрағасы едім. Академик-депутат Салық Зиманов (суретте) бізге айтты: «Мен 7-8 орыс тілді депутатпен сөйлесем. «Сіздер ұлтыңыз басқа болса да, Қазақстан азаматысыздар, декларацияға дауыс беріңіздер!» – деп. Басқа депутаттар да солай – /орыстарды/ бөліп алып сөйлестік. Соның өзінде де 18 депутат қарсы болды, екеуі қалыс қалды.

Декларация қабылданғанда, бір-бірімізге қарасақ, көзге жас келді. Ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы аңсаған Тәуелсіздігін тұңғыш рет алу біздің заманымызға, оның ішінде бізге бұйырғанына қалай қуанбайсың?!

Егемендік Декларациясы 17 баптан тұрды, біз оны екі күн талқыладық. Мен сол кездегі академик-депуттарға – Салық Зиманов, Сұлтан Сартаев, Серікболсын Әбділдін, Ғани Қалиев, Сауық Такежанов, Шахмардан Есенов, Өмірбек Жолдасбеков, Манаш Қозыбаев, Марс Үркімбаев, Марат Оспанов, Асқар Жұмаділдаев, тағы басқаларға осы Тәуелсіздік декларациясын қабылдау кезіндегі еңбектері үшін ризашылығымды білдіремін, олардың отбасына бақыт тілеймін!

Содан бері 30 өтті, жаман да, жақсы да кезеңнен өттік. Мен экономист ретінде айтайын, 300 млрд доллар ақша жеке қалтаға кетті. Ол дегеніміз – егер жылдық бюджет орта есеппен 27 миллиард доллар болса, Қазақстан халқының 11 жыл өмірі. Бай мен кедейдің арасы 5-6 есенің орнына шарықтап, 30 еседен асып кетті. Мұндай жағдайда тұрақтылықты ұстап тұру өте қиын. 

Оған қоса, біздің рухани дүниеміз таяздалды, инженер, жұмысшы класстан айырылдық, елді диктаторлық режим, коррупция жайлады, т.б.

Қай елде болсын, көзі ашық, шыншыл азаматтар демократия жасауға мұрындық болады. Мүмкін, бұл бұрынғы биліктің әдейі жасаған саясаты шығар. Оған кейінгі «Қантар оқиғасы» барометр болды.

Дегенмен, мен қазақ халқын бірлікке шақырамын, барлығын ақылмен, байыппен жасайық. Білімің тасыса, билікке нақты ұсыныс бер, газетке жаз, мінбеден айт. Қоғамдық ұйымдар батыл болуы керек.

Мен өз басым осылай жасап келем: Егемендік декларациясы қабылданғаннан бергі 32 жылда Нұрсұлтан Назарбаевқа – 40, кейін Қасым-Жомарт Тоқаевқа – алты ұсыныс хат, жобалар жіберіппін. Оның біразы іске аса бастаса (Түркістанды рухани жаңғырту, жастарды шетелге оқыту, жаңа экономикалық саясат, Абай академиясын, Облысын құру, Ұлттық құрылтай шақыру, тағы басқалар), ал көбісі өз кезегін күтуде. Себебі, жоғарыда айтылғандай, жүйе жібермейді. 

«Үмітсіз – шайтан», тағы бір үмітім – осы сайлаудан кейін түбегейлі өзгерістер басталса, оның басы бір үлкен сыпырғыш алып, кадр тазалаудан басталуы керек! 

Егемендік декларациясының қабылданған күні құтты болсын!

Оразалы СӘБДЕН, академик

РЕСПУБЛИКА күнінің ҚҰПИЯЛАРЫ

• «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» заңға үстіміздегі жылы 29 қыркүйек күні енгізілген өзгерістерге байланысты «Республика күні» Ұлттық мереке мәртебесіне ие болды!

Осы заңға сәйкес, жыл сайын 16 желтоқсан күні атап өтілетін бұрынғы ұлттық мереке – «Тәуелсіздік күні» қарапайым мемлекеттік мерекелер қатарына ығыстырылды. Өзінің де мереке сыйқы қалмай, оған қатысты іс-шаралар 15 желтоқсанға дейін уқан-суқан өткізіле салатын. Жастардың ықтимал толқуынан сескенген билік «Тәуелсіздік күніне» бір апта қалғанда, студенттерді ешбір жоспарда қарастырылмаған кезексіз демалысқа жіберетін. Әрі бұл датада ауа райы да көбіне түнеріп тұрып алатын. Көшеге шықсаң, алаңдарға барсаң, жан адам жоқ, өлі қалаға тап болғандай күй кешетінсің. 

Ұлттық мереке мен мемлекеттік мерекелердің құқықтық айырмашылығы болады. Ұлттық мереке – мәртебесі жағынан мемлекеттік мерекелерден жоғары тұрады. Ұлттық мереке дегеніміз – Қазақ мемлекеттілігінің дамуына елеулі ықпал еткен, тарихи маңызы айрықша оқиғаның құрметіне тағайындалған мейрам. Ұлттық мереке кезінде орталық және жергілікті мемлекеттік органдарда ресми іс-шаралар өткізу міндетті. Қазақстанда Ұлттық мереке біреу ғана – «Республика күні». Қалған 9 мереке мемлекеттік мереке болып табылады. 

Биыл ұлттық мәртебеге ие болған «Республика күні» мерекесі 13 жыл үзілістен кейін алғаш рет қайта тойланғалы отыр. Бұл мерекеге 1990 жылы 25 қазанда Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің ХІІ шақырылған сессиясында қабылданған «Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы» негіз болғаны анық. Ол кезде Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің органы – «Халық кеңесі» газетінде қызмет ететінбіз. Редакция журналистеріне сессия мәжілістеріне депутаттармен бірге қатысып отыруға рұқсат етілетін. Сондықтан қол қалт еткенде, ел үшін маңызды құжаттар талқыланып жатқан мәжіліс залынан табылуға тырысатынбыз.

25 қазан күні әйгілі заңгер, академик, депутат Салық Зиманов мінберде екі сағаттай тұрып, Декларация жобасын таныстырды. Жобаны талқылау кезінде төрт сағат аяғынан тік тұрып, берілген 50-ден астам сұрақтарға тағы да мүдірмей жауап берді. Сол кезде жасы жетпіске таяп қалған Салық аға бізге қолына найза алып, майданда шайқасқан алып батырлардай елестейтін. Маңызды құжат 25 қазан күні сағат 18:55-те қабылданды. Жоғарғы Кеңесте 360 депутат болса, сол күнгі сессияға 281 депутат қатысты. 79 депутат түрлі сылтаумен бұл жиынға қатыспады. Мәскеуден сескенген болар. Қатысқан депутаттардың 261-і құжатты қолдады, 18 депутат қарсы болды, 2 депутат қалыс қалды.

Декларацияда Қазақстанда биліктің президенттік формасы қарастырылатыны, Одаққа кіру мен шығу құқығын өзінде сақтайтыны, халықаралық байланыстарда дербес субъект болып табылатыны, ішкі армиясы болатыны, одақтық меншіктен өз үлесін алуға құқылы екендігі үлкен табандылықпен көрсетілді. 

Құжатта қазақ халқына қатысты маңызды төрт қағида жарыққа шықты. Онда Қазақ ССР-і қазақ ұлтының тағдыры үшiн жауаптылығы көрсетілді. Қазақ ССР-і ұлттық мемлекеттiлігімізді сақтау, қорғау және нығайтуға қатысты шаралар қолданатындығы тайға таңба басқандай жазылды. Қазақ халқының, елде тұратын басқа да диаспоралардың тілін, мәдениетін дамытуға міндетті екендігі атап айтылды. Республикадан тыс жерлерде тұратын қазақтардың ұлттық-мәдени, рухани және тiл жөнiндегi қажетiн қанағаттандыруға қамқорлық жасайтыны көзделді.

Ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бұл мерекені өз басым Қазақ Республикасының күні ретінде қабылдайтынмын. 

Осындай маңызды мереке 17 жыл бойы тойланып келді де, 2008 жылы Тәуелсіздік мерекесіне сіңірілу жолымен жойылды. Одан кейінгі жылдарда «Республика күні» мерекесін қайтару туралы жиі қалам тербеп келдік.

Бұл мерекені атап өту неліктен тоқтатылды десек, оған Нұрсұлтан Назарбаевтың антиқазақтық ұстанымы себеп болды деп айтуға болады. Өйткені Декларацияда Қазақстанды қазақ халқының өзін-өзі билеу құқығының көрінісіне меңзейтін, Қазақстан қазақ халқының дамуына жауапты екендігі, ұлттық мемлекеттілікті сақтауға міндеттілігі туралы қағидалар елдің ұлттық мемлекет бағытында дамитынын қалтқысыз көрсетті. Бастапқы ұстанымы өзгеріп кеткен Н.Назарбаев Қазақстанды ұлттық мемлекет ретінде дамытуға мүдделі болмады. 

Енді, міне, қазіргі билік сол қателіктерді түзетіп, 13 жыл ұмыт болған мерекені Ұлттық мереке мәртебесінде елімізге қайтарды. Бұл қазақ халқының көңілінен шыққан қадам болды! 

Сол Ұлттық мерекелеріңіз құтты болсын!

Марат Бәйділдаұлы

(ТОҚАШБАЕВ),

жазушы-публицист

Зиманов КІМ ЕДІ?

• Халқымыздың парасатты ұлы Салық Зиманұлы Зиманов ұлтын, халқын жанындай сүйе білудің ең жарқын символына айнала білген ғалым.

Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін гвардия майоры болып оралған С.Зиманов 1946-47 жылдары Гурьев облыстық прокуратурасында әуелде стажер, тергеуші, кейіннен 1947-48 жылдары Алматыда ҚазКСР-і Прокуратурасының ерекше маңызды істер бойынша тергеушісі болып жұмыс істеді. Жұмыспен қатар оқудан қол үзбей, Бүкілодақтық сырттай заң институтының Қазандағы филиалында білім алды.

1948 жылдан бастап, оның негізгі еңбек қызметі ҚР Ұлттық Ғылым академиясымен байланысты болды. 1948-50 жылдары ҚазКСР Ғылым академиясы құқық бөлімінің аспиранты болған С.Зиманов КСРО Ғылым академиясының Мемлекет және құқық институтында (Мәскеуде) арнайы жолдамамен оқыды.

Мәскеуде кандидаттық диссертациясын қорғап оралған ол 1950-52 жылдары ҚазКСР ҒА-ның құқық секторында аға ғылыми қызметкер, кейін сектор меңгерушісі болып істеді.

1952 жылдан бастап Алматы заң институтына директор ретінде жетекшілік жүргізді. Кейіннен, 1955 жылы осы институт С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дың (қазіргі Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ) заң факультеті болып қайта құрылғанда, С. Зиманов оның бірінші деканы болады. Академик Салық Зимановтың жетекшілігімен 13 ғылым докторы, 24 ғылым кандидаты диссертациялық жұмыстарын қорғады.

Салық Зиманов Қазақ мемлекетінің маңызды құжаты «ҚазКСР-нің егемендігі туралы Декларациясының» редакциялық жобасын дайындау комиссиясын басқарды. Жоғарғы Кеңесте 1990 жылы 25 қазанда сөз алған депутат С.Зиманов оның қажеттігі туралы ғылыми негізделген баяндама жасады. 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған тарихи маңызы бар «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң жобасын дайындаған комиссияның мүшесі болды.

Салық Зиманов жалпы саны 17 ғылыми еңбектің авторы және «Қазақтың ата заңдары – Древний мир права казахов» атты 10 томдық жинақтың бас редакторы. Елі үшін, ерен еңбегі үшін 1993 жылы ҚР Президентінің «Бейбітшілік және рухани келісім» сыйлығының иегері атанды.

ДАТ-ақпарат