«Общественная позиция»
(проект «DAT» № 45 (269) от 11 декабря 2014 г.
ДАТ!
Ұлдай ИБАДУЛЛАЕВА:
ҚЫТЫҒЫНА ТИСЕ,
құмырсқа да шағады…
Әдетте, Желтоқсан көтерілісі хақында журналистер қауымы көп жазады. Ал олардың өз еңбектері мен ерліктері қалтарыста қалады. Біз бүгін сол қанды қырғынды көзімен көрген куәгер журналистпен сұхбаттасуды жөн санадық. Ол – тележурналист Ұлдай Ибадуллаева.
–Ұлдай Ділімбетқызы, сіз журналист ретінде Желтоқсан көтерілісінің суық суретін кейінгі жастарға сөзбен бейнелеп беріңізші?
– Ең бірінші айтарым – Желтоқсанда қазақ жастары кеңестік өкіметтің алып жазалаушы машинасына құр, жалаңаш қолмен қасқая қарсы шыққан көтеріліс болды. Бүгін мен мақтан етемін: көтерілісшілердің қалың ортасында менің құрбыларым мен сіңлілерім – қазақ телевизиясының журналист қыздары жүрді. Оларды итке талатты, жазалаушы жендеттен қаша жүріп, басын тасқа соқты. Алаңда ұсталғандары тергеу кезінде қорлық көрді. Әдетте қазақ «шашы ұзын, ақылы қысқа» деп айтатын қыздар алдыңғы сапта болды. Ошағының қамы үшін бір төсін кесіп, сол қолымен садақ тартқан тегі түрік амазонкалар сияқты ерлік көрсетті.
Бәрін көзбен көрдік, өз құлағымызбен естідік. Кеңестік насихат теріс үгіт, өтірік ақпар таратты. Барша қазақ ұлтының атына күйе жағылды. Осы озбырлық пен кемсітушілік кеудеде намыс отын лаулатты. Желтоқсанда «Осы біз кімбіз?!» деген сұрақ сананы осқылады. Бұл көтеріліс бұған дейін дүбәра болған талай жұрттың ұлттық болмысын есіне түсірді. «Қытығына тисе, құмырсқа да шағады» деген сөздің шын мәнін осы Желтоқсан көтерілісі көрсетті.
Желтоқсанда қудалау көрген сол қыздар кеңестік империяның қуатты идеологиясының күл-қоқысын арашалап, жас мемлекеттің айбатты насихат құралы – жаңа телевизия жасауда жігіттерден кем түспеді. Осылайша Желтоқсаннан кейін менің замандастарым телеэкрандағы өз келбетін жаңаша айшықтады. Біз бостандықты аңсаған бабалардың армандарын бұхараға жеткізіп, сүйінші сұраған қарлығаштар болдық.
– Сол қарлығаш-хабардың соңын ала, көп ұзамай біздің ел тәуелсіздік алды ғой…
– Жоқ, біз тәуелсіздікті алған жоқпыз. Сол кездері «РСФСР» аталған ресейлік ел бізге «енді өз күніңді өзің көр» деп, ол тәуелсіздікті лақтыра салды. Біз тек оны аяғымыздың астынан көтеріп қана алдық.
– Айтпақшы, Ұлдай апай, «бәрін көзбен көрдік» дедіңіз – сіз іргесіндегі алаңда Желтоқсан дүрбелеңі өткен сол Қазақ телевизиясына қалай келіп едіңіз?
– Мен Қазақ теледидарына жұмысқа 1986 жылдың жазында келдім.Үш мың адам жұмыс істейтін елдің басты арнасы – ол кездегі Қазақ телевизиясы мен Қазақ радиосы – сол заманғы Мир, бүгінгі Желтоқсан және Сәтбаев көшелерінің қиылысына орналасқан еді. Осы қиылыстан сол кездегі Брежнев атындағы – бүгінгі Республика алаңының бір пұшпағы басталады. Желтоқсан оқиғасының нағыз куәгерлері – осы Қазақ радиосы мен теледидарының қызметкерлері болды. Жұмыс орнымыз алаңға жақын жайғасқандықтан, қайсымыз қандай пиғылда болсақ та, бұл оқиғаны көруге мәжбүр едік. Алғашқы күні-ақ басшылар «алаңға жоламаңдар» деп қатаң ескертті. Кабинетіміздің терезесі алаңға қарап тұратын. Редакцияда бірге жүргендер ұлттық бет-бейнемізге қарап, сол күні үнсіз екіге жарылдық. «АСК-2» (қазіргі Тимирязев көшесінің бойындағы «Хабар» арнасының филиалы отырған биік ғимарат) кешенінде біздер мұңайып, терезеге телміріп тұрдық. Күнде бірге жүрген қызметкерлер арасында салқындық орнап, қайнап жатқан «теленің» мазасыз жұмысы тоқтап қалғандай, мылқау тыныштық орнады. Екі орыс әріптесіміз желкемізден: «Если бы у меня было ружьё, то я бы незадумываясь перестрелял бы всех этих баранов!» – деп зіркілдеді.
Басшылардың «ол жаққа бармаңдар» деген күндізгі ескертуін тыңдамастан, жұмыстан шыққан бойда алаңға асықтық. Бұл кешкі сағат жетілердің шамасы болатын. Ұжым үлкен болғандықтан, бір-біріміздің жүзімізді білгенімізбен, жыға танымайтынбыз. Алаңда «Алатау» арнасының бірінен- бірі өтетін, қарасаң көз тоймайтын сұлулары түгел жүр екен. Есте қалғаны – «топ-модель» дейтін ұзын бойлы Гүлнәр, бұйра бас Боран, Уәлихан, басқа да қыз-жігіттер болды. Тағы бір қыз орыстың шұрайлы тілімен рух көтерер сөз айтып, арасында біреулерді жеті атасының тарихын тізіп, әдеппен «сыбап» жатты. Елден ерекше басына тақия киіп жүретін жастар редакциясының журналистері Жанболат Серікті, Дүрия Даниярованы белсенді режиссер Яхин Рубикті, тымақ киген Тұңғышбай ағаны, басқа да өнердің хас жұлдыздарын «тірілей» алғаш осында көрдім.
Алаңда редакцияның қыздары – Шәрипа, Назгүл, Зухра, Роза бірге тұрғанбыз. Шәрипа студенттерге «шыршаны жұлмаңдар», «Менің елімді» айта беріңдер деп, өзінің үгітін жүргізіп жатты. Сағат ондар шамасында бетке ұрған мұзды судың екпінінен біз бір-бірімізден адасып, бөлініп кеттік. Біршама уақыттан кейін алаңға қайта оралып, мінберге қарай жақындай бергенде, Розаны қуатты қол сүйрей, қапталы ашық жүк машинасына лақтырып жіберді. Біз алаңнан төменгі, «студия» дейтін қазіргі «Қазақстан» арнасының ғимаратына қарай қаштық. Мен қазіргі Желтоқсан құрбандарына қойылған ескерткіш алдында жазда су ағып жататын арыққа етпетіммен құладым. Басымды көтере бергенде, алдымда қашып бара жатқан екі қызды әскери жендет иығына түскен шашынан тартып, екеуінің басын бір-біріне соғыстырып жатқаны, қыздардың шыңғырған жан даусы әлі көз алдымда. Сонымен, Роза жоқ болып кетті.
Көбіміз бойдақпыз, пәтер жалдап тұрамыз. Қалада пәтері бар жалғыз әріптесіміз – Назгүл, бәріміз сол үйге қонып жүрдік. Үш күннен соң Назгүл министрліктен қайырымды біреуді тауып, Розаны алып шықты. Тергеу барысында Розаның қолын итке қаптырған, бірақ ол ешқайсымыздың атымызды атамаған. «Мен алаңға барған жоқпын, қасымда ешкім болған жоқ, жұмыспен бет алды өтіп бара жаттым», – деп міз бақпай отыра берген.
Араға апта салып, Роза екеуміз Кеңсай зиратының етегіндегі таулы қыраттағы пәтерімізге оралсақ, Маша әжей: «Көздеріңді жоғалтыңдар, қаншықтар!» – деп, киім-кешек оралған түйіншегімізді бетімізге лақтырды. Содан жасырынып, редакцияны паналап жүрдік. Жаңа жылдан кейін басқаша дүрбелең басталды. Алаңға барған қыздардың суретін ұстаған қара киімді жігіттер қаптады. Дирекцияның кезекті отырысынан оралған редакция басшысы Баймұрат ағамыз бойшаң биші қыз Зухраның суретін көргенде, зәрем қалмады дегені бар. Марқұм Зухра осы оқиғадан кейін ұзақ уақыт бас киімін көзіне түсіріп киюді әдетке айналдырды. Бұл – алып ұжымның бір редакциясының басынан өткен оқиға ғана.
– Сол кездегі қудалаудан қалай аман қалдыңыздар?
– Комсомол ұйымының хатшысы болған Гүлжан Хамитқызы (бүгінгі «Адам бол» журналының редакторы, белгілі тәуелсіз журналист) суретінен таныған талайды «терісімен» арашалап қалды. Ауылдан шыққан бізді ол «мамба» дейтін. Алматыда туып өсіп, Мәскеу мен Санкт-Петербургте білім алған, ана тілін білмейтін құрбыларымызбен осылайша алаңда тіл табыстық, Желтоқсанның нәтижесінде достасып кеттік. Әріптесіміз, орыс тілді журналист Ғалия Әженова алаңға барғандарды қорғап, көп жапа шекті.
Есте қалған оқиғаның бірі – сол күндері Телерадио комитет төрағасының орынбасары Крылов деген кісінің «алаңға барғандарың анықталса, жұмыспен қоштасасыңдар» деп қадап айтқаны. Оқиғадан кейін төрағаның бірінші орынбасары Сағат Әшімбаев ұжымның алдында біздің сөзімізді сөйледі. Оның жалынды сөзі мен жабырқаулы жүзі, мұңды жанарын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес еді. Содан кейін басшымыз ауруханада ұзақ жатыпты, жүректегі Желтоқсан жарасы Сағат Әшімбайұлын қайтпас сапарға біржола алып кетті. Қазақ теледидарының директоры, ұлтжанды асыл ағамыз марқұм Рафаэль Бәйкенұлы Жұмабаев әкеміздей қамқоршы болды…
– Сол Желтоқсанның ызғарынан кейін келген Тәуелсіздікке қызмет еткен еркін елдің тележурналистикасы туралы не айтасыз?
– Расында, 1991 жылға дейін Желтоқсан көтерілісі туралы дауыстап айта алмадық. Ол туралы сыбырласып сөйлесетінбіз. «Не істей аламыз?» деп, аулада, бұрыш-бұрышта ғана күңкілдеп жүретінбіз.
Тележурналистер бұл қанды көтерілістен кейін 90-жылдары ғана Желтоқсанда өз көзімен көргендерін сараптап жаза алды. Телевизияның жас журналистері Сәуле Жиреншина, Ұлбосын Айтөленова, облыстан Серік Аббасов көрерменге айтулы 86-ның шындығын жеткізуге тырысты. Өз басым Қазақстан мұнайының мәселесі мен болашағы жайлы ана тілде тұңғыш хабар таратып, полигонның жабылғаны туралы «Аждаһадан арылу» атты репортаждар топтамаларын жаздым. Қазақстанның батысындағы «Азғыр», «Тайсойған», «Галит», «Ява» сияқты ажал апандары мен Семейдегі Дегелең тауындағы атом шахтасына түсіп, көзбен көрдім. «Капустин Яр» полигонының астында қалған Дәулеткерей бабаның құлпытасын аршу рәсіміне қатысып, Аягөз қаласындағы жасырын полигон сынағында ұсталған, бұрын-соңды құлақ естімеген балалар үйінен хабар дайындадық.
Баласын босана сала, перзентханадан тікелей хабарын жасауға келген Қапышова Ләззатқа да таң қалған жоқпыз. Себебі біздің мойнымызда жас мемлекеттің мақсат-мұратын насихаттау сияқты зіл батпан жауапкершілік тұрды.Тәуелсіздік таңы әріптестеріме де сәулесін шашты: 1994 жылы Мемлекеттік телерадио комитетінің тарихында бұрын-соңды болмаған, «кісі есігінде» үйсіз жүрген радио мен телемамандар, жүздеген жастар жатақхана мен пәтерге қол жеткізді. Бұл игі істің басында сол кездегі қала мэрі марқұм Заманбек Нұрқаділов пен Шерхан Мұртаза ағалар тұрды.
– Желтоқсанды бүгінде біреулер «оқиға» десе, енді біреулер «көтеріліс» дейді. Оқиғаның ортасында болған сіз бұған қандай атау берер едіңіз?
– Желтоқсан – оқиға емес, ол – екі күндік ұлт-азаттық көтерілісі болды. Құрбы-қыздардың шашынан сүйреп, «тумаңдар» деп, бөкседен тепсе де, бетке шашқан су киімімізге мұз болып қатса да, алаңнан кете алмадық. Бізге жер жарылып, астына түссе де, бәрібір болатын. Кеңестік империяның халықты көзіне ілмей, ел басқаруға өгейді жіберуі ұлттық намысты оятты. Бұл әрекет көзі ашық Алматы қазақтары мен көңілі ояу студент қауымын селк еткізді де, кеудедегі намыс оларды алаңға сүйреледі. Сол көптің арасында теледидар жастарының 95 пайызы болды. Әсіресе қыздар көп қатысты. Солардың бірі қамауда отырып, итке таланған, басқалардың атын атамай, құтқарып қалған Роза Қуандықова бүгінде ұлттық телеарнада, қудалау көрген Ғалия Әженова «Әділ сөз» қоғамдық қорында еңбек етеді. Бірақ олар «мен алаңда болдым, Желтоқсанға қатыстым» деп, өздерін жарнамаламады, оларды іздегендер де болмады. Ал жастар алаңға қарны аш немесе оқуының, пәтерінің ақшасын төлей алмағандықтарынан шыққан жоқ. Адамзатқа керегі – бостандық, өзінің ана тіліңде сөйлеу, атамекенде еркін өмір сүру құқығын қамтамасыз ету.
– Ұлдай Ділімбетқызы, сіздің «Абай кз.» порталына жарияланған «Қалам ұстаған қайыр сұрамайды» деген мақалаңызды оқыған едік. Онда сол өзіңіз қызмет қылған Қазақ телевизиясынан кейінгі жылдары қуылған журналистер жайы айтылған екен…
– Тележурналистердің есінде болар, Шер-аға Мұртаза қызметінен кетіп, 1994 жылы «Қазақстан» Телерадио Корпорациясына Ләйла Бекетова-Храпунова төрайым болып келген күннен бастап, дүрбелең басталды. Оның текпініне шыдамаған біраз техник-инженерлердің бір тобы «Хабар» агенттігіне ауысып, жан сақтады. Ләйла Бекетованың басшылығына журналистер ашықтан-ашық қарсылық акциясына шықты. Жас мемлекеттің айбынды насихат құралы-алып ұжымның үздіксіз наразылығы биліктен қолдау тауып, көп ұзамай Бекетова-Храпунова ханым орнын босатуға мәжбүр болды.
1995–2000 жылдары «Қазақстан» арнасының ахуалы күн санап әлсірей берді. Осы жылдарда еңбекақы 10–15 мың теңге болатын. Техника тозды. Іссапарға бару тоқтатылды. Әріптестер еңсесі түсіп, тұрмыс биледі. Сол тұста тіпті редакцияларда компьютер деген атымен болмады. Қазақ теледидары тарихындағы айтулы реформа 2001 жылы арнаға төраға болып келген Ғалым Доскен мырзаның командалық әдісі кезінде «шырқау шегіне» жетті. Арна қызметкерлері «жарамсыз» деп танылып, авторлық бағдарламалары жабылып, жұмыстан жаппай шығарылды. Сол тұста редакцияларымызға компьютерлерін көтерген, телекәсіптен хабарсыз жас қыз-жігіттер қаптады. Жай келген жоқ, екпінмен, «біз қазақ теледидарын қайта құрамыз» деп келіп, араға 4–5 жыл салып, «біз жасадық» деп кетті. Жарты ғасырдан асқан тарихы бар Қазақ теледидарының өткенін аға буын жасап кеткен еді. Олардың талай жылғы қабілеті мен еңбегі еш болды.
Теледидардың дамуында дәстүр жалғастығы айрықша рөл атқарады. Осылайша отандық «теленің» шеберханасында шыңдалған, дәстүрлі мектептің тәрбиесін көргендер телевизиядан біржола аластатылды. Кейбірі жұмыссыздықтан тағдыр тәлкегіне түсіп, айықпас дертке шалдықты, біреулері қытай асып ала қап арқалады. Талантты журналистер – Абдолла Сүлейменов пен Асы Байбатша осы әділетсіздікті көтере алмай, теледидарға қайтып баруды армандаумен өмірден ерте кетті. Сол уақытта қызмет істеген әріптестердің атына күйе жағылды. Біз өзімізден кейінгі жастарға дәстүр сабақтастығын, ұрпақтар жалғастығын тапсыра алмадық. Осы сәттерде «Үлкен дарияны кесіп өтуден, құдіретті адаммен жауласудан және көппен айтсудан қорық» дейтін анамның сөзін еске алам. Бірақ,«қалам ұстаған қайыр сұрамайды» деп кете бердік. Бірсыпыра әріптестер жаңа команданы үйреткенше, алты айдан бір жылдай «қолбала» қызметін атқарды.
Сонымен, 2002 жылдың 14 қаңтарында біз тобымызбен ата-анамыздың үйіндей болған қара шаңыраққа қарайлай-қарайлай кете бердік. Кетіп бара жатып, көзде жас, кеудеде өксік тұрды. Кеше желтоқсанда жыламадық. Бүгін неге егілдім? Бұл туған үйдей болған Қазақ теледидарын, қыздарымыз бойжетіп, жігіттеріміз азамат атанып, бізді экран арқылы миллиондарға танытқан, қолымыздан жетектеп, телекәсіпті үйреткен аға-апалар, бірге жүрген әріптестерді қимау шығар. Әлде, өз басымызды ата заңда жазылған құқығымызды қорғай алмаған санаға сіңген құлдық, күңдік психология – бейшара түрімізге деген шарасыздық ызасы ма?
Менің «Абай.кз» порталына жазған мақалам 13 жылдан бері жанды жеген осы сұрақтар төңірегінде еді.
– Иә, өзіңіз суығына тоңып, ыстығына күйген теледидарыңыз Желтоқсаннан қалған ардагерлерге осылайша «қамқорлық» жасаған екен. Оқасы жоқ, апай, бұл әділетсіздіктің де бір бағасы берілер кез туар. Сұхбатыңызға рахмет! Аман болыңыз!
Жансая ЕРТАЙ,
«D»