«Общественная позиция»
(проект «DAT» №39 (356) от 27 октября 2016 г.
ДАТ!
– Әбдірашит мырза, өткен сенбі күні «Үш тұғырлы тіл» саясатына қарсылық білдіруші қоғам белсенділерінің Алматыдағы басқосуынан кейін қандай ой түйдіңіз: ең бастысы – қазақстандық билік халық тарапынан бұл саясатқа қарсылықты құлағына қыстырады деп ойлайсыз ба?
– Ең алдымен айта кетейін – осы басқосуда сөйлеген зиялылардың барлығы дерлік «Үш тұғырлы тіл» саясатына қарсы болды. Егер адами тұрғыдан қарасақ, әркім өз ұрпағының бірнеше тіл білгеніне қарсы емес. Кейде өз арада: «Менің немерем бәленше тіл біледі» деп мақтанатынымыз жасырын емес. Бірақ жастардың үш тіл білуін мақсат еткен «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасына жиылған жұрт неге наразы болып жатыр?
Жиын өтіп жатқанда эмоция көп болды. Өмірде адам жайдан-жай эмоцияға берілмейді, ол үшін айтулы бір себеп керек. Мысалы, адам қымбат дүниесінен ажырап жатқанын сезінсе – эмоцияда болуы мүмкін… Мұнда да солай болды, яғни кезінде Алаш қайраткерлерінің «ұлттың тілі – ұлттың жаны» деген анықтамасы дұрыс екен. Бүгінде «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасы мемлекеттік тіл бола тұра, еңсесін көтере алмай жатқан қазақ тіліне шынымен-ақ қауіп төндірген сыңайлы… Жаннан ажырау оңай дейсің бе?!
Жиында «Қазақ ұлты тілінен қашан, қалай ажырай бастады?» деген сұрақ көкейге оралды. Әрине, КСРО кезінде Қазақстан «халықтар достығы лабораториясына» айналды. Қазақ мектептері жаппай жабылып, ұлт интенсивті тілдік ассимиляцияға ұшырады. Білім беру жүйесі мен қазақ ғылымы орыс тіліне көшті… Байқап қарасаңыз, қазіргі жағдай қайтадан соған келе жатқан сыңайлы. Енді тек «орыс тілінің» орнына «ағылшын тілін» ендірмекші. Ал қазақ жұрты баяғы сол – «эксперименттер лабораториясы» күйінде қалғандай. Осының бәрі де «күшті Қазақстан мемлекетін құру үшін» деген құрғақ уәдемен тұздықталуда. Күшті мемлекет құруға кім қарсы? Бірақ ол неге мемлекеттік тіл негізінде жасалмайды? Бұл сұраққа шенеуніктер әзірге жауап таппай отыр.
– Әбеке, шенеуніктер «жауап таппай» отырған жоқ болар: оларға таптырмасы – таптырмай отыр. Қазақта «Жарлық қатты – жан тәтті» деген сөз бар ғой… Ол бейшаралардың жарлықты орындаудан басқа амалы бар ма?
– Иә, кейде сана түкпірінде «тілден, ділден ажырау бастауында ұлы тұлғаларымыз тұрмады ма екен?» деген жымысқы ой пайда болады… Біздің табиғатымыз солай ма, әлде бұл барлық халықтарға тән қасиет пе – білмедім, әйтеуір қазақ өз тарихын үнемі жақсы жағынан көргісі келіп тұрады. Мысалы, «100 жыл соғысып, жоңғарды жеңдік» дейміз, алайда «не себептен оның құрсауына түстік» демейміз…
Сол сияқты, осыдан жүз жыл бұрын Алаш тұлғалары ел мен жер үшін арыстандай арпалысты. Алайда ол ортада орыстан не татардан әйел алу да сәнге айналды. Сөйтіп, елге танымал тұлғалардың «сәнқойлығы» болашақта ұлттығынан ажыраған ұрпақ өсуінің негізін қалады. Өздері − тіл үшін күресті, ұрпағын – тілден ажыратты! Парадокс?
– Иә, парадокс! Мынауыңыз айтылмай жүрген ақиқат екен: Алаш арыстарының өмірбаяндары мұндай деректен ада емес екені анық…
– Рас, бұл қазаққа ғана тән парадокс! Бүгінде «шала қазақ» атанып, өз халқының ділі мен тіліне жаны ашымайтын ұрпақ осылай өмірге келген еді. Оны «тәрбиесі басқа» деп қанша бүркемелесек те, ол «тәрбие» − басқа іс түскенде халқымен бірге бола алмайтын «тәрбие» екенін көрсетті. Сондықтан бізге ұсынылып отырған «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасы мәңгілік ел болуға ұмтылған елдің мемлекеттік тілі − қазақ тілінің мүддесін қорғап емес, «шетелмен қарым-қатынас», «ғылыми ақпараттар», «әлемдік тіл» брендтерін негізге ала отырып жасалған.
Жалпы, ғылым дегеніміз – стратегиялық маңызы бар рухани байлық, қолдансаң – құрал. Ғылымды «қоғам болып» жасамайды, ол «Қазақстан магниткасы» емес. Оны алға сүйрейтіндер белгілі бір дарынға ие ғалымдар шоғыры. Олар ғылымды қалай дамытамыз десе – өз еркі. Ағылшын, қытай, орыс және т.б. тілдердің бәрін қолдануына рұқсат (Болмаса несіне дарын?).
Ал бірақ ғылымның «өмір сүру не қолдану аясы» − өндіріс пен жаңа технологиялар (практика), яғни қоғам мен мемлекет. Ғылым тек осы жолмен ғана қоғаммен байланысқа түседі, қоғамдық қарым-қатынастар жүйесіне енеді. Ал ол қатынасқа енуді ғылым тек қана «қоғам тілі» арқылы ғана жүзеге асыра алады. Болмаса, ешкімге пайдасы жоқ «байлық» күйінде қала береді…
– Аргумент, Әбеке, аргумент керек…
– Мәселен, орыс ғылымының атасы Михаил Ломоносов не үшін күрескен еді? Ол орыс мемлекеттігі дамуы үшін «орыс ғылымы» болуы керектігін білді. Сол үшін күресті. Бүгінде оның «стратегиясы» бірден-бір дұрыс стратегия болғанын дәлелдеп қажеті жоқ. Ендеше біздің қоғамға да «ағылшын тілін меңгерген ғалымдар» емес, «ана тіліміздегі дамыған ғылымның» болуы аса маңызды! Өкінішке орай, бағдарламаны ұсынушылар бірінші себепті маңызды санайтын сияқты…
Енді Алаш тақырыбына қайта оралайық: асыл да ардақты азаматтарымыз небір мәселелерді біле отырып − «ұрпақтан ажырау» мәселесін қалайша болжай алмады? Ол мүмкін емес қой! Бірақ шындық − қашанда шындық! Әрине, олар, мүмкін, ұлт негізінен қол үзер ұрпақ келуіне «мұрындық» болғандарын білмей де кеткен болар?!. Ендеше олардың «ол тағылымы» әлі де болса бізге сабақ болса дейміз.
Мемлекет пен халық мүддесіне қатысты кез келген бағдарламалар ұлттық даму идеясымен ұштасып жатуы керек. Сондықтан оны жасауды ұлттығын жете сезінбейтіндердің қолына беруден сақ болған жөн. Болашақта ол өзімізге бумеранг болып, қайта айналып тиетін болады. Осыны «көрсетіп» кеткен Алаш ардақтыларына тағы да бір тағзым!
– Бұл «тағзымыңызда» ирония бары сезіледі. Дегенмен, арыстар өмірінің мұндай тәжірибесі де бүгінгі елге сабақ болуы керек қой…
– Әлбетте! Бүгінде «маған бола, ана тілі мен ұлттық дәстүр-салттың мұрты қисая қоймас» деп ойлайтындар қатты қателеседі. Мәселен, алашшылардың «тіл мәселесін» көтерген кезінен бері жүз жыл өтті. Енді бүгін Гегельдің «Тарих алғашында драма, соңында пародия (комедия) ретінде көрініс табады» дегені келді: ХХ ғасыр басындағы орыс-кеңес империясы құрсауында талқыланған «тіл», «жер», «мәдениет», «білім», «экономика» және т.б. мәселелер ХХІ ғасыр басында да тәуелсіз Қазақстан зиялыларының «бас ауруына» айналуда. Неге десеңіз, бүгінгі билік жүйесінде «орыстанған» ұрпақ белсенді. Өйткені тәуелсіздік алған кезде мемлекет құруға қажет білім мен біліктілік орыс тілі арқылы бағаланды. Сөйтіп, орысша тәрбиеленген «білімділер» пысықтық танытып, тізгінді қолға алған еді. Содан, міне, олар 25 жыл бойы оны ешкімге ұстатқан емес.
– Тағы да айтайын: ұстатпасы – ұстатпай отырғанын…
– Бұны да сіздің тарапыңыздан айтылған комедияға балайық… Осы қысқа тарихымызда «тіл мәселесі» шешілмегені былай тұрсын, ұлт атауына шабуыл жасалғанын қайтерсің − «қазақ» деген қанға сіңген аттың өзін «қазақстандық» деп өзгертіп жібере жаздады ғой! Оны ести сала ұлт зиялылары атой салып, әупіріммен әзер тоқтатты емес пе?! Міне, сөйтіп, ғасыр бұрын өз аталары бастап берген, сол үшін құрбан болған «драманы» олардың бүгінгі ұрпақтары оп-оңай «комедияға» айналдыруға әрекеттенуде. Соның бірі − «үш тұғырлы тіл» мәселесі!
Биылдан бастап мектептерде жаратылыс тану, математика пәндері бойынша ағылшын тілінде сабақ өткізетін «ағылшын-химик», «ағылшын-физик», «ағылшын-математик» пәндері мұғалімдерін даярлау басталып кетті. Әрине, оған кетер шығын – мемлекет қазынасынан. Бұрын да «ауыз су» деген бірнеше бағдарламаларға миллиардтап қаржы құйылып, соңы айтарлықтай дау-дамайға ұласып еді… Бұл да солай болып шықпас па екен деген күдік қоюлана түсті. «Үш тілдің» «ауыз судан» несі кем?
– «Несі кем» екенін жазып түсіндірмесеңіз болмас. Әрине, ақшаның құмға сіңген судай зым-зия жоғалуы біздің қоғам үшін үйреншікті жемқорлық болса да, сіздің ойыңыздағы «тіл» мен «судың» жай-жапсарын білейік?
– Жарайды. Ендеше аталған пәндерді ағылшынша оқи бастадық делік. Ал қазақ бәрібір өз тіліндегі ғылымын мойындайды. Оны не істейміз? Қайда жібереміз? Мемлекет болған соң, ғылымы, технологиясы, өндірісі өз тілінде сөйлеуі керек. Соны біле тұра, өндіріске тартылатын бұқара халықты «ағылшындандыру» арқылы ғылыми негізден ажырату кімге пайда әкеледі? Мемлекет одан ұтылмаса – пайдасы шамалы. Себебі ғылымды алға сүйрейтін тетік арнайы топтың құзырында. Ендеше өндіріс қалай дамымақ: ағылшынша ма, орысша ма, әлде қазақша ма? «Үш тілде» дейін десек − «көздің қарашығындай қорғайтын» тәуелсіздігіміз қайда қалады? Жыры шешілмеген «ауыз су» мен мұңы мың қабат «тіл» трагедиясы осы болса керек!
Мұнда «мемлекеттің іргетасы» саналатын «адам капиталы» туралы айтудың өзі артық. Мысалы, қоғам индустриялық-инновациялық дамуға бет алды делік. (Одан басқа жол жоқ). Ал мектепте «инновацияға қатысы бар пәндер» шет тілде оқытыла бастайды. Алайда бізде «ағылшын тілі» мұғалімінің өзі ағылшынша дұрыс біле ме? Осыны дұрыстай алмай отырғанда − басқасы күмән туғызады. Бізге «салық төлеушілердің қаржысына «Нью-Васюки» қаласын саламыз, оларды бақытты етеміз» деген кезекті уәденің қажеті бар ма?
Сірә, бұл әуел бастан іске аспайтын жоба сыңайлы. Ал зияны шаш етектен болғалы тұр. Өйткені шала ағылшыны бар мұғалім мен шала ағылшыны бар оқушы екеуінің «қосындысы» қандай болады? Шаладан шала туады, сондықтан ешқандай нәтиже шықпайды! Әрине, осыншама қаржы жұмсалған соң, аттестатқа «өте жақсы» деген баға жазуға болар. Ал нәтижесінде – ағылшынша кез келген ғылымды «төңкеріп» тастайтын ғалымның өзін таппай қалмасақ игі?! Нақтысында − тек қана қағаз жүзіндегі «маманға» ие боламыз.
Мұндай жағдай қазірдің өзінде белең алып отыр. Еліміздегі ЖОО-дарындағы жайлаған коррупция оған айғақ. Ал «үш тілді» оқыту бағдарламасына көшкен соң, коррупция одан әрі өршімесе – кемімейді. Әрине, оған дейін қазіргі министр бола ма, жоқ па − белгісіз. Болмаса – сұрау тағы да судан болмақшы!
– Сөз басында «билік құлағына қыстыра ма?» деуімнің басты себебі – «Үш тұғырлы тіл» саясаты министр Сағадиевтің ойлап тапқан ермегі болмаса керек. Бұл – Нұрсұлтан Назарбаевтың «Бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам» деп аталатын ұлт жоспарынан шыққан бәлекет екенін білесіз ғой…
– Әрине, бұл қадамдар «тезірек азаматтық қоғам орнатсақ» деген мақсаттан туындап жатқанын терістей алмаймын. Бірақ біздегі «азаматтық қоғам» американдық емес, Еуропа өткен жолмен ғана іске асуы мүмкін: яғни, Қазақстан алдымен күшті ұлттық мемлекетке айналуы тиіс. Ал ұлттық мемлекет өз кезегінде − мығым «азаматтық қоғам» тудырады. Ал «100 нақты қадамда» бұл мәселе ескерілмеген. Сол себепті де «үш тілділік» бағдарламасы қоғам тарапынан қатты наразылыққа ұшырап жатыр. Тілді тек «қатынас құралы» деп есептейтін шенеунік-министрлер тілдің өзге функцияларына көңіл аудармай отыр. «Тіл – ұлттың жаны» дедік жаңа. Ендеше қазақтың көкпарын «ағылшынша» тарту мүмкін еместігі қандай анық болса, қазақ ұлтының да «өз мемлекеттігін» ешқашан өзге тілмен құра алмайтыны − соншалықты анық. Бізге қандай керемет жобаны ұсынбасын, егер ол халықтың көкейінен шықпаса, рухани құндылықтарына залал келтіретіні білінсе − халық оны қабылдамайды. Халық өз тілінен, мәдениетінен, ділінен ешқашан өз еркімен бас тартпайды. Оның үстіне қазіргі демографиялық ахуал да мемлекеттік тіл мен ұлттық құндылықтар үшін жұмыс жасауда. Ендеше министр жұрт талабын «құлағына қыстыра ма, қыстырмай ма» − бұл аса маңызды емес. Қазақ тілі мен мәдениеті қоғамның объективті даму заңдылықтарына сәйкес әрі қарай да дами береді. Мүмкін, тілдің функционалдық негізін жетілдіру даму қарқынын біршама баяулатар. Бірақ баяуласақ та − одан өзге жол жоқ. Сондықтан БҒМ-гі қазірден бастап күш-жігерді «қазақ тілінің ғылыми әлеуетін арттыруға» қарай бұрса, ол – мемлекет дамуы үшін әлдеқайда пайдалы іс болар еді.
Біз тілдік тұрғыда жаңа сапаға неғұрлым жылдам көтерілсек қана ел тұтастығына, қоғамның шынайы бірегейленуіне тез қол жеткізе аламыз. Яғни, ол жағдайда қоғамның монолиттенуі, кез келген істе жұдырықтай жұмыла әрекет ету қабілеті іске қосылады. Азаматтық қоғам дегеніміз де осы баспалдақтан басталады. Ол қоғам үшін ағылшын тілі «алынбас қамал» емес. Себебі өзіндік «мені» орныққан қоғамда ғана өзге тілдерді үйрену табиғи қажеттілікке айнала бастайды. Біз қазір асығыстық жасап отырмыз.
– Ендеше сол «ұлт жоспарындағы» 77-79-қадамдарды жүзеге асыруға міндеттелген министрмен айқасу – «жел диірменімен алысқан» Дон Кихоттың әурешілігі болып шықпай ма? Мен министр Сағадиевты қорғаштаудан аулақпын. Бірақ мәселе – министрде емес, халықтың қалауынан тыс, президент Назарбаевтың ырқымен қабылданған реформада екенін неге ашық айтпаймыз? Қоғам проблеманың себебімен емес, салдарымен алысып жатқан жоқ па?
– Осы сауалыңызға сай бір мысал келтірейін. Өткен жылы Ұлттық кітапханада «Дегдар» қоры мен «Тіл-аудит» сайты қазақ тілінің жағдайы туралы пікіралмасу өткізген болатын. Сол келелі кеңесте Алматы ҰПУ-нің проректоры А. Құлсариева: «Бізге таза қазақша тілмен келген студенттердің өздері бір-екі жылда орыстілді бола бастайды», – деп мойындаған болатын. Себебі ақпараттық қамту жағынан орыс және ағылшын тілдері қазақ тілінен көш ілгері тұр. Енді ондайда не істеу керек? Біздің министрлік «ағылшын тілінің соңынан ілесейік» дейді. Ал қоғам: «Жоқ, біз өз тілімізде өз мемлекетімізді құрамыз», – дейді. Ендеше министрде халықтың талабын орындаудан басқа жол бар ма? Түптің-түбінде «терең – батырады» принципі жеңеді. Ендеше біз сіз айтқандай «жел диірменмен соғыспай», «жел диірменнің желімен ұшқалы тұрған» министрді қате қадамнан қорғауымыз қажет. «Әрбір қазақ – жалғызым» деген…
– Сол «Үш тұғырлы тіл» саясатына қарсылық белгісі ретінде өткен жиынға қайта оралар болсақ, оған қатысқан жұртшылықтың басым көпшілігі аға буын өкілдері екен. Ал мектептегі бала-шағасын «үш тілде оқыту» машақатын көріп жатқандар – 30 бен 45 жас аралығындағы ата-аналар болса, олардың бұл саясатқа қарсылық реакциясы – «нөл». Бұдан қандай қорытынды шығаруға болады деп ойлайсыз: «Бетпақ – жеңді, бейбақ – көндінің» көрінісі ме?
– Классикалық әдебиетті көп оқыған аға буын тілге қатысты кез келген жағымсыз оқиғаны күйзеліспен қабылдайды. Олар «қазақ – қашанда қазақ болып қалсыншы» деп тілейді. Өйткені аға буын жастардың шамадан тыс өзгеге еліктеуінен, ұлттық дәстүрден қол үзе бастауынан қорқады. Ертең емес, қазірдің өзінде бір-бірін ұқпайтын екі ұрпақ өкілдері өмірге келді. Бұрынғы қоғамшыл, ұжымдық менталитетті прагматика, тиімділік, пайда-есеп басты. Сонымен бірге жеке мүдденің жолында ұлттық құндылықтарды белден басу көріністері белең алып барады. Уақыт сығымдалған сайын, оған назар аудару қиын бола түсуде.
Сол себепті бүгінде біз «ұлттық мінез» төңірегінде көбірек ойлана бастауымыз керек сияқты. Себебі бүгінде әсіресе адамдар арасындағы қатынастар та суып бара жатқан сыңайлы. Оның басты себебінің бірі − қазіргі жастардың ұлттық құндылықтарға атүсті қарауы. Оны аға буын біліп отыр. Соның бір себебі тілде жатыр. «Кітап оқымайтын» ұрпақтың тілі жұтаңдайды. Интернет пен сленг сөздерге бейімделген жастарымызды біздің табиғатымызға жат өзгелердің еліктіріп әкетуі де оңайлай түсуде. Мысалы, ағылшын тілін жетік меңгерген – ағылшынды жатырқай қоймайды. Сол сияқты қытайды меңгерген – қытайды да жатырқамайды.
Мүмкін, қазір көтеріле бастаған мәселенің бірі − қазақ қыздарының жатжұрттыққа тұрмысқа шығуының себебі осындай − «тілдік космополитизмнен» туындап жатқан жоқ па екен?.. Бұндай ерекше құбылысты тек материалдық жағдайлармен байланыстыру дұрыс емес.
– Иә, Әбдірашит мырза, осының бәрі қоғамда сілкініс болмаудың, саяси түлеу үрдісінің іркіліп, тіпті тоқтап қалуынан деп білу керек сияқты. Әдетте тоқтау суға шыбын-шіркей, бақа-шаян қаншалықты үйір болатыны сияқты, тоқырап қалған қоғамға да түрлі-түсті мерездер, кесапаттар мен дауасыз дерттер жабысқақ келеді. Сондықтан сіз қозғаған «ұлттық мінез» мәселесін алдағы уақытта жеке әңгіме етіп, бөлек бір тақырыпта қозғайық. Сіз бен біз білсек, бұл билікті өзгеріске ұшыратуға «ұлттық мінездің» ғана шамасы келеді: не Ақорда сол мінездің дегеніне көнеді, не келмеске кетеді – басқа жол болуы мүмкін емес. Сындарлы сұхбатыңызға көп рахмет!
Ермұрат БАПИ