«Общественная позиция»
(проект «DAT» №06 (277) от 12 февраля 2015 г.
Соңғы кездесу
Өткен жылдың 8 желтоқсаны күні Гер-ағаны 80-жасқа толған күнімен құттықтап шығу үшін, Алматыға жолым түсті. «ДАТ»-тың бас оқырманы Ермұрат ағадан телефон нөмірін алғам: екінші вокзалдан үйіне қоңырау шалдым.
– Ассалаумағалайкум, Гер-аға, туған күніңіз құтты болсын!
– Рахмет! Бұл қай бала? – деді Герекем қарлығыңқы дауыспен.
– Мен ғой, аға… Астанадан арнайы келген Жұмамұрат Шәмші деген бауырыңызбын… Осыдан төрт жыл бұрын сізден сұхбат алып едім, кешке дейін уақытыңыз болса, тағы бір кіріп шықсам бола ма? – дедім сөзімнің соңында батылданып.
Ағатайым ойланбастан:
– Е‑е, Астананың арнайы қонағы болсаң, жарайды, келе қал! – деді қадай сөйлеп.
– Рахмет, аға! Қазір жетем…
– Бауырым, кім едің… әлгі?
– Жұмамұратпын, аға…
– Әй, Жұмаш, тура қазір келмесең, кейін уақытым болмайды… Қазір келем деп, түннің бір уағында келетін қазақтар сияқты болма!
– Жоға, аға, қазір жетем, құстай ұшып… Міне, шықтым! – деп, тұтқаны тастай сала сыртқа атылдым. Алматының көп таксиінің бірін ұстап, 15 минутта Герольд ағаның үйіне келдім. Есікті өзі ашты. Үйде жалғыз екен. Кабинетіне кіріп, жайғасып отырған соң, блокнотын ашып:
– 140-шы-ы‑ы – Жұмамұрат… – деп жаза бастады.
Мен тегімді ұмытып қалған шығар деп:
– Шәмші… Шәмшімін, аға… – дедім асығыс-үсігіс.
– Пәлі, атақты Шәмшіні кім ұмытады?! – деп, Гер-ағам маған күле қарады. Ондағы Шәмшісі – мен емес, Қалдаяқов екенін сезіп тұрмын.
– Аға, «140-шы» дегеніңіз не?
Герекем тағы да жымиып алды да:
– Сен мені құттықтаған 140-шы адамсың… Сен де, мен де біле жүрейік дегенім ғой… – Герекем сөйтті де, блокнотын диванның жақтауына сырып қойды. Мен болсам Гер-ағаны құттықтаған халықтың алдыңғы екі жүздігіне енгеніме қуанып қалдым. Мақтан болмағанда ше: 10 миллионнан астам қазақтың ішінде 140-шы болсам?!
Содан соң Гер-ағам іргелес сөренің жоғары жағында қаз-қатар тізіліп тұрған кітаптың екеуін алды. Соңғы шыққан кітабы екен. Гер-аға кітаптың алғашқы бетінің астарына «Жұмамұратқа. Менің шығармашылық есебім – қабыл ал. 08.12.2014 жыл» деп жазып, қолыма берді. Рахметімді айттым.
– Рахметті қоя тұр! Осы сен Әбіш Кекілбаев деген ағаңды танисың ба? – деді бетіме барлай қарап.
– Танығанда қандай!.. – дедім мен жұлып алғандай.
– Ендеше ол баланы танысаң, сен арқылы бір кітабымды берейін, Астанаға барғанда, қолына табыс ете аласың ба? – деді.
– Иә, әрине! – деп, басымды изедім.
Гер-аға тағы сол сөреден «Вблизи и рядом» деген кітабын алды да, оның астар бетіне: «Әбіш, сен де үндемей жүріп, мысықтабандап, 75-ке келіпсің, 80-ге келген Бельгерден жалынды сәлем!» деп жазып берді.
Содан соң Герольд-аға екеуіміздің арамыздағы әңгіме басталды. Қызығы – мен жазушы ағадан сұхбат алам деп келіп едім, керісінше, ол кісі менен сұхбат алған журналист сияқты болды.
– Ал, Жұмамұрат, – деді Гер-ағам диванға жантая сөйлеп, – Сен өзің жоғары оқу орнын қай жерде бітірдің?
– Ташкентте…
– О‑о, Ташкент мен үшін бөтен қала емес, менің әке-шешем өмірінің 31 жылын сол қалада өткізді. Әкем Карл Фридрихович Бельгер 2002 жылдың 1 қарашасында инсульттан 94 жасында дүние салды. Домрабад деген жерге анамның қасына жерледік, әпкем Роза да сол жерде жатыр… Ал Қазақстанға қашан көшіп келдің?
– Астанаға 2005 жылы қоныс аудардым… – дедім, бір күрсініп алып.
– Е, неге күрсінесің?! Өкініп отырсың ба? – деді Гер-аға менің күрсінісімнен астар іздеп.
– Жоқ, аға, кешігіп келгеніме және соңғы келіп жатқандарға жаным ашығаннан күрсінем ғой… Оралман деген елге жағдай жасалмай кеткені жанға батады…
– Е‑е, «көш жүре түзеледі» деген қазақтың сөзіне дес беріп жүрміз ғой, шыдай тұрайық, – деді Гер-аға маған басу айтқандай болып. Осыдан кейін қайран ағам маған бірқыдыру монолог-әңгіме айтты. Мен Гер-ағаның сол айтқанын диктофоннан айна-қатесіз былай көшіріп алдым.
«Кеш болса да, келгенің дұрыс болған екен, Жұмамұрат. Қазақстанға тез арада шетелдегі қазақтарды жинау керек, ол кезек күттірмейтін мәселе. Өйткені олар – қазақ ұлтының күш-қуаты. Олай етпеген жағдайда ұлттық рух құлдыраған үстіне құлдырап, рух құрдымға кетеді, желге ұшады, шаң-тозаңға айналады, қазақтардың болашағы тығырыққа тіреледі. Уақыт озған сайын, көш кешігіп барады. Қаржы жағы біздің елде жеткілікті. Сондықтан бұл мәселені бірінші кезекке қою шарт. Әйтпесе осы бізде соған жететін күш-жігерден гөрі, шынайы жанашырлық, болашақты болжау, оң қабақ кемшін бе деп қорқамын. Бұл нәрсеге риясыз ықыласты үкіметтен де, қазақтардың өздерінен де байқамаймын.
Осыған қатты таң қаламын. Оның үстіне сана-сезімі әлі ауыл-аймақ шеңберінен шыға алмай жүрген қазақтардың шетелдерден көшіп келген өз қандастарын «өзбек», «қытай», «моңғол», «қалпақ», т. б. деп кемсітетіні несі?! Егер алдағы таяу жылдар ішінде әлемнің түкпір-түкпіріндегі бүкіл қазақ тарихи Отанына оралмаса, олардың орнын бірте-бірте өтірік жымиып, тым-тырыс қана бұқпантайлап жүретін қытайлар басады. Баяғы таз кепешін қайта киетін қазақтар қалайша шетке ығысқанын өздері де білмей қалады. Қорлықтың үлкені сонда болады. Кезінде Оспан батырдың: «Орысқа бодан болу – ағаш ноқта, сындырып өтсе болады, қытайға бодан болу – темір ноқта: оны өмірде үзіп өте алмайсың», – дегені еске түседі. Ежелден іргелі, қабырғалы қалың қазақ тарих тозаңына айналып, жоғалмауы лазым! Билік басындағылардан бастап, әрбір партия, көкірегінде саңылауы бар әрбір саналы қазақ күні-түні соны ойлап, жатса-тұрса сол жайында толғануы тиіс. Тәуелсіз мемлекеттің болашағын қамтамасыз ету үшін, дабыл қаққан үстіне қағып, жар салудан жалықпау қажет. Онсыз барыңнан ажырап, шермендеге айналасың. Мұндай жағдайда жүрдім-бардыммен ештеңе бітпесін түсінемін. Ол үшін экономикалық есеп-қисап, саяси ерік-жігер, дипломатиялық тегеурін, стратегиялық ұмтылыс, заңдық негіз-тұтқа, тағысын тағылардың бәрі қажет. Сондай-ақ мен негізгі мәселені көрер көзге сабақтап, жайбарақаттық жасаудың қазақ ұлты үшін өзін-өзі өлімге қиюмен бірдей екенін де қапысыз ұғамын. Хош, мен сонда неге шетелдік қазақтарды тарихи Отаны – Қазақстанға тезірек қайтару керек деп есептеймін. Мені мұндай идеяға жетелеген өзге халықтардың тарихы екенін жасыра алмаймын.
Гитлердің 12 жылдық сойқанынан кейін, бұрын Германиядан қуылған немістер (әсіресе шығармашылық және саяси саладағы зиялылар) Отанына оралғанда (біреуі – батыс, біреуі – шығыс бөлікке), оларды бөтенси қабылдаған жергілікті немістер салқын қабақ танытты, қоқиланып тұлданды, менсінбестік, сенімсіздік білдірді. «Біздер қиналған кезде бұлар дүниенің төрт бұрышына шашылып кете барды, бас сауғалап, жан сақтады, енді түк болмағандай, қайта келді және беттері бүлк етпей ақыл үйреткісі келеді» деп күстаналады. Иә, мұндай да болған. Ол аз десеңіз, кәрістерді алсақ, қазіргі Қазақстан мен ортаазиялық кәрістер (дұрысы – олардың ата-бабалары) Корей түбегінен Ресейдің Қиыр Шығысына сонау XIX ғасырда қоныс аударған. Кейін Қазақстанға күштеп әкелінді. Біздің кәрістер «көре сарам» деп аталады. Оңтүстіктегі кәрістер – «ханчук сарам», солтүстіктегілері – «часон сарам» делінеді. Яғни, «біздің» кәрістердің бірнеше ұрпағы мен негізгі кәрістердің арасында едәуір өзгешелік пайда болып, ара жіктері ажырады. Қазір «біздің» кәрістерде бәрі басқаша. Ежелгі қандастарымен генетикалық, этномәдени және тарихи тұрғыдан ғана жалғастық бар. Оның өзінде де болар-болмас.
«Біздің» кәрістерді қазір оңтүстіктің де, солтүстіктің де кәрістері мойындамайды. Тіпті керек те қылмайды. Өздеріне жат, қажетсіз, ешқандай да бәсекеге жарамайтын «біздің» кәрістердің де ол жаққа аңсары аумайды, атажұртына барғылары келіп, құлшынбайды. Өйткені бұларға ол кәрістер зәру емес. Тоқ етерін айтқанда, «біздің» кәрістер ол жақта байырғы ата-бабалары секілді өмір сүре алмайды. Өйткені байырғы атамекенінен барынша алыстаған, ұрпақ алмасу кезінде ұлттық бейнеден жұрнақ та қалмаған. О бастағы ата қонысымыз деп, Ресейге көшіп жатқан «біздің» орыстар да дәл сондай ахуалға ұшырауда. Онда олар мүлде бөтен, құшақ жайып жақсылап қарсы алып жатқандар жоққа тән, кей аймақтарда тіпті «отырса опақ, тұрса сопақ» етіп, «қазақ», «өзбек», «азиат», «кулак» деп кемсітеді. Анығында «біздің» орыстардың ұлттық сипаты ол жақтағы орыстардың болмысынан едәуір өзге екені айдан анық. Ұрыс-керіс, кикілжіңнің көбі содан туындайды.
Хош, мен бұларды неге айтып отырмын? Дәл сондай күйге қазақтар да ұшырауы ықтимал немесе ұшырап жатқан да болуы ғажап емес. Бүгінгінің өзінде там-тұмдап болса да, Отандарына оралған шетелдік қазақтардың мұндағы туыстарымен әмпей-жәмпей боп жатқандары шамалы. Қалайда араларында әлдебір айырмашылық байқалмай тұрмайды. Солайша, түптің-түбі ортақ аспанның астында бірлесіп ғұмыр кешу қиынға соғып жүрмесіне ешкім кепілдік бере алмайды. Сондықтан бұл мәселені енді ұзынсонарға сала бермей, осы бүгін, тап қазір шешу керек деген пікірдемін. «Темірді қызуында соқ» дегендей, әзірге қазақ халқы қалайда шетелдік бауырларынсыз өмір сүре алмайды. Шеттегі қазақтар «біздің» кәрістер сияқты дүбәраланып, ешкімге керексіз болмай тұрғанда, қимылдап қалу керек, әйтпесе күн өткен сайын кешігіп жатырмыз».
Гер-аға осыны айтты да, біраз ойланып қалды. Мен шашырап қалған арғы-бергі ұлттар туралы дәл осындай үрейлі тұжырымды бұрын-соңды естімеген едім.
– Ой, аға, мынау ойыңыз жақсы болды ғой, осы күйінде газетке берейін бе? – дедім қуанышты жүзбен.
– Е, еркің – қалай берсең, өз хақың! Ал енді нан ауыз ти, – деп, дастарханның жабулы бетін ашты.
Мен бір үзім нан ауыз тидім де:
– Аға, өз үйіңіз болса да, бата – сізден! – дедім сәл-пәл батылданып. Гер-ағам да тартынып жатпады, «Жай қолыңды!» деп, батасын бастай жөнелді:
Өмір – дода, бәсеке – жолың жатыр,
Солқылдасаң, жасқансаң, сорың – батыр!..
Әлің келсе, жеңілме, үлесіңді ал,
Тағдырыңның тізгіні қолыңда тұр!
Бақыт – көкпар, сен болсаң – үміткерсің,
Кім бақытын қолынан күліп берсін?!
Адал болса алғаны, қызғанбаңдар,
Жеңісінің қызығын жігіт көрсін!
Ей, адамдар! Бақыттың қыз-қылығы,
Қызғанбаңдар, бұл өмір жүз бұрылым!
Мен секілді сексенге келсең-дағы –
Жүрегіңде бар болсын ізгілігің!
Әумин! –
деді бетін қазақша сипап.
Мен мың мәрте рахметімді айтып, ағама аман-саулық тілеп, шығып кеттім.
Енді, міне, Гер-ағамның диктофонға түскен сол батасын қырық қайыра тыңдап, көзімнің жасын сүртіп отырмын…
Жұмамұрат ШӘМШІ,
Астана
